Politiek.ai - CDA, D66, VVD 2021

---
partijen: [CDA, D66, VVD]
jaren: [2021]
programmas: 3
total_token_count: 204659
programmas_lijst:
  - partij: CDA
    jaar: 2021
    type: definitief
    token_count: 43094
    url: https://politiek.ai/tk/cda/2021
  - partij: D66
    jaar: 2021
    type: definitief
    token_count: 94595
    url: https://politiek.ai/tk/d66/2021
  - partij: VVD
    jaar: 2021
    type: definitief
    token_count: 66970
    url: https://politiek.ai/tk/vvd/2021
---



# ═══════════════════════════════════════
# CDA - 2021
# ═══════════════════════════════════════

---
pdf_file: "CDA_verkiezingsprogramma_TK_2021"
pdf_source_url: "https://dnpprepo.ub.rug.nl/id/eprint/13268"
program_title: "Nu doorpakken"
party_full: "Christen Democratisch Appèl"
election_date: "2021-03-17"
total_pages: 114
token_count: 43094

pdf_page: 1
---

# NU DOORPAKKEN

## VOOR EEN STERKE EN EERLIJKE ECONOMIE

## EEN BETROUWBARE EN DIENSTBARE OVERHEID

## EEN VEILIGE EN VERANTWOORDELIJKE SAMENLEVING

---
pdf_page: 2
---

# DE TWEEDE HUISKAMER 

Voor dit verkiezingsprogramma hebben we leden en niet-leden van het CDA opgeroepen om hun beste ideeën voor het programma met ons te delen. Dit kon via de website van de Tweede Huiskamer der Staten-Generaal. Ruim 2000 mensen hebben meegedacht en meer dan 18.000 ideeën ingestuurd. Met deze ideeën is de programma-commissie aan de slag gegaan en het resultaat vind je terug in dit programma. Je herkent de ingezonden voorstellen aan het icoontje van de blauwe Tweede Huiskamerzetel. Tweedehuiskamer.nl

---
pdf_page: 3
---

Inleiding Voorwoord Wopke Hoekstra ..... 4
Nu doorpakken ..... 6
Onze prioriteiten 2021-2025 ..... 9
I Thuis We beschermen wat ons het meest dierbaar is: onze families en gezinnen ..... 12
Een betere start voor alle jongeren ..... 16
Meer aandacht en zorg voor onze ouderen ..... 19
II Een veilige en verantwoordelijke samenleving Zorg die voor iedereen beschikbaar, bereikbaar en betaalbaar is ..... 23
Goed onderwijs dat iedereen gelijke kansen biedt ..... 29
Een veilige samenleving van vrijwilligers, verenigingen en coöperaties ..... 36
III Een sterke en eerlijke economie Brood op de plank in een sterke, eerlijke en innovatieve economie ..... 40
Verantwoorde uitgaven en eerlijke belastingen ..... 45
Werk dat zekerheid, waardering en perspectief biedt ..... 50
Nieuwe kansen in een digitale toekomst en innovatie ..... 55
Meer ruimte om te wonen, werken en reizen in heel Nederland ..... 58
Een land van sterke steden en regio's ..... 64
Rentmeesterschap in duurzaamheid en klimaat ..... 68
Een gezonde toekomst voor de landbouw en visserij ..... 73
IV Een betrouwbare en dienstbare overheid Vertrouwen in de rechtsstaat en de overheid ..... 79
Bescherming tegen criminaliteit en ondermijning ..... 84
Een solide bondgenoot in Europa en de wereld ..... 90
Een sterke krijgsmacht ..... 95
Meer grip op migratie, integratie en burgerschap ..... 98
V Een land van waarden en tradities Beschermen wat ons bindt en dierbaar is ..... 104
Kiezen voor een nieuwe politiek van samenwerking en verbinding ..... 108
Slot Colofon programma ..... 110
Verklarende woordenlijst ..... 111

---
pdf_page: 4
---

# VOORWOORD WOPKE HOEKSTRA 

We stropen de mouwen op.
De verkiezingen van 17 maart 2021 gaan over de vraag hoe we verder willen na deze crisis. Willen we terug naar hoe het was, of kijken we vooruit en gaan we aan de slag? Wij kiezen voluit voor de weg vooruit. Door grondig aan te pakken wat de afgelopen jaren op zijn beloop is gelaten en is scheefgegroeid. En op de keuzes die ons voorbereiden op de toekomst die voor ons ligt pakken wij door. De keuze voor een beter, eerlijker en duurzaam Nederland.

Het Nederland van nu is gebouwd op de belofte van de vooruitgang. Wie zich inspant wordt daarvoor beloond en wie hard werkt kan van een dubbeltje een kwartje worden. Zo hebben de generaties voor ons dit land groot gemaakt en zijn we een van de beste landen ter wereld geworden om te wonen, werken en leven.

Toch staat die belofte van vooruitgang voor steeds meer mensen onder druk. De coronacrisis heeft veel onzekerheden blootgelegd, maar al voor het virus rondging zorgden de grote veranderingen van deze tijd voor toenemende somberheid en verdeeldheid. Economische verschillen namen toe, de saamhorigheid nam af en de overheid bood steeds minder de bescherming waar mensen wel op rekenden.

Daarom stropen we de mouwen op. Wij brengen de basis op orde door vertrouwde zekerheden als een vaste baan, een betaalbare woning en een veilige buurt ook voor de jongeren en gezinnen van nu weer bereikbaar en vanzelfsprekend te maken. Wij versterken de samenleving door onze normen te bewaken en onze waarden te beschermen. Wij investeren in de economie van morgen met een ambitieuze en duurzame toekomstagenda voor innovatie, technologie en de ontwikkeling van nieuwe regio's.

Verandering gaat niet vanzelf. Het begint bij de keuzes die we zelf maken.
Dat maakt deze verkiezingen misschien wel tot de belangrijkste van onze generatie. Omdat we kunnen kiezen voor een eerlijkere, betere en duurzame toekomst.

De keuze voor een andere koers en een nieuw begin.

Wopke Hoekstra

---
pdf_page: 5
---

# WOPKE HOEKSTRA

## Lijsttrekker CDA

---
pdf_page: 6
---

# NU DOORPAKKEN 



We hebben het voorrecht te leven in een mooi land. Een land waar vrijheid en burgerschap elke dag worden beleefd. Een welvarend land met een rijke historie. Een innovatief land van ontdekkers, vernieuwers en voorlopers in wetenschap en kunst. Een ondernemend land van pioniers en doeners, van start ups tot multinationals die in de regio even sterk staan als op de wereldmarkt. Een vrijwilligersland van mantelzorgers, buurtvaders en mensen van goede wil die steeds voor zichzelf en voor anderen het goede voor ogen hebben.

Maar we zijn ook een land dat in de afgelopen jaren onzeker is geworden. In een tijd van grote veranderingen, globalisering en individualisering zijn we elkaar kwijtgeraakt. Met een deel van ons ging het beter dan ooit, maar anderen kregen steeds meer het gevoel grip te verliezen of aan de kant te staan. Onzekerheid over de toekomst heeft geleid tot een on-Nederlandse polarisatie. We missen het gevoel van solidariteit en saamhorigheid. Het vertrouwen dat we bij elkaar horen en één gemeenschap zijn.

Corona heeft die onzekerheid vergroot. Het virus heeft kwetsbaarheden blootgelegd in de economie, op de arbeidsmarkt en in de zorg. Niet eerder werden onze vrijheden zozeer beperkt en waren de zorgen over onze toekomst, gezondheid en welvaart in het leven van elke dag zo tastbaar.

Daarom is dit het moment om stil te staan bij de vraag waar we heen willen. Een beslissend moment om lessen te trekken en vooruit te kijken. Want de verandering die we willen, begint bij keuzes die we zelf maken. Voor een samenleving die zekerheid en bescherming biedt. Waar een eigen woning, een vaste baan en een fatsoenlijk inkomen voor iedereen bereikbaar zijn. Waar omzien naar elkaar, respect en fatsoen vanzelfsprekend zijn en vrijheid en solidariteit geen tegenstellingen.

Om die keuzes te maken gaan we terug naar onze waarden. Want daar begint het voor ons allemaal mee, de grondbeginselen van de christendemocratie: solidariteit,

---
pdf_page: 7
---

gespreide verantwoordelijkheid, publieke gerechtigheid en rentmeesterschap. Deze grondbeginselen vinden hun basis in de Bijbel. Wij laten ons hierdoor inspireren in ons handelen voor mens, maatschappij en overheid.

Voor een betere toekomst van Nederland ligt er een opgave voor ons allemaal. De opdracht van gespreide verantwoordelijkheid is daarmee actueler dan ooit en biedt een antwoord op de onzekerheid van deze tijd en de groeiende tegenstellingen in onze samenleving. We moeten er samen de schouders onder zetten en samen doorpakken. Want we hebben de grote verantwoordelijkheid om goed voor onszelf en de mensen om ons heen te zorgen. En we hebben een tweede verantwoordelijkheid om naar vermogen bij te dragen aan iets dat groter is dan ons eigen zelf: de samenleving waar we onderdeel van zijn. Alleen samen krijgen we de verantwoordelijke samenleving die we voor ogen hebben. Daar zijn ieders talenten voor nodig, welke dat ook zijn.

Samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid bieden perspectief en vertrouwen. Dat noemen we de coöperatieve samenleving, waar we samen sterker staan dan alleen. Wij geven alle ruimte aan de samenleving door onnodige regels te schrappen en zeggenschap terug te geven. En wij versterken het vertrouwen dat we één gemeenschap zijn en met elkaar elke uitdaging aan kunnen.

Niet alleen in de samenleving, ook in de economie geldt dat ieder zijn verantwoordelijkheid heeft. We werken toe naar een eerlijke economie. Samen de schouders eronder, samen doorpakken. Met ondernemers bouwen wij aan een duurzaam, concurrerend en innovatief Nederland. Als goede rentmeesters schuiven we geen problemen door naar volgende generaties, maar nemen we onze verantwoordelijkheid voor hun toekomst. We pakken de kansen die onderzoek en innovatie bieden. En waar de markt tekortschiet nemen we de regie terug door de samenleving in stelling te brengen en de samenwerking van onderop te vergroten.

Ook bij de overheid ligt een duidelijke verantwoordelijkheid, ook van de overheid vragen we om nu door te pakken. Om uit de crisis te komen investeren we in een krachtig herstel en nieuwe banen en maken we tegelijk de omslag naar een sterke, eerlijke en innovatieve economie. Tegelijkertijd ligt er bij de overheid een verantwoordelijkheid om weer dienstbaar en slagvaardig te worden, om er voor de burgers te zijn. Een overheid die zowel oplossingen als bescherming biedt en tegelijk de ruimte laat aan de samenleving om eigen keuzes te maken. We werken aan het herstel van vertrouwen dat in de afgelopen periode is geschaad en verbeteren de kwaliteit en de dienstverlening.

---
pdf_page: 8
---

Corona is een ongekende crisis die ons allemaal raakt. In de economie, in de samenleving, maar zeker ook in de wereld om ons heen. De opdracht om ons land uit de crisis te leiden is groot en komt bovenop de grote vraagstukken die er voor corona al lagen: het klimaat, de vergrijzing, migratie en de polarisatie van de samenleving. Niet eerder kreeg één generatie zoveel urgente keuzes voorgelegd als de generaties van nu.

Daarom is dit ook geen klassiek verkiezingsprogram. Niet alles is tot drie decimalen achter de komma uitgerekend. Dat past niet bij de grote keuzes die voorliggen. Het is een veranderagenda, waarin wij aangeven waarom wij deze keuzes willen maken. Dat geeft ruimte én richting aan onze volksvertegenwoordigers om na de verkiezingen te doen wat nodig is. Om door te kunnen pakken daar waar het nodig is. Maar het geeft vooral de ruimte aan het fundamentele en morele debat over hoe dat andere Nederland eruit moet zien.

We weten nu nog niet wat ons te wachten staat. Hoe lang het virus nog rondwaart en hoe diep de economische crisis zal zijn. Daarom presenteren we onze keuzes, maar zijn we behoedzaam in onze beloftes en kunnen sommige ambities wat meer tijd kosten. Wel staat vast: dit is het moment voor verandering. Wij staan klaar. Om verantwoordelijkheid te nemen. Om nu door te pakken.

---
pdf_page: 9
---

# ONZE PRIORITEITEN 2021-2025 
Wij zetten de schouders onder een krachtig economisch herstel en investeren in nieuwe banen, kennis en innovatie. We gaan voor de beste ideeën van Nederlandse bodem als basis voor een sterke en eerlijke economie van morgen.
Wij willen een dienstbare en beschermende overheid die er altijd voor de burger is. We herstellen het vertrouwen dat in de afgelopen periode is geschaad en versterken de instituties die in onze samenleving zorgdragen voor het algemeen belang.
Je gezin is je thuis waar we altijd voor elkaar zorgen. Daarom bieden wij gezinnen meer tijd en ruimte om werk en thuis te combineren. Wij ontzorgen jonge ouders met een nieuwe regeling voor kinderopvang en bieden ondersteuning aan mantelzorgers.
ledereen doet mee en neemt verantwoordelijkheid. Alleen als we die verantwoordelijkheid gezamenlijk oppakken, kunnen we de uitdagingen die voor ons liggen aan.
Wij versterken de strijd tegen ondermijning en de georganiseerde criminaliteit in ons land. Met meer capaciteit voor politie en justitie en
hogere straffen pakken we door om een serieuze ontwrichting van de rechtsstaat en de samenleving te voorkomen.
Wij houden de zorg voor iedereen bereikbaar, beschikbaar en betaalbaar door de zorg beter te organiseren, te blijven innoveren en meer te investeren in preventie en gezondheid. Wij houden het eigen risico gelijk en versterken de zorg dichtbij huis en in de regio.
Wij maken serieus werk van de vergroening en verduurzaming van ons land. Met een groene en schone leefomgeving, investeringen in schone energie en vermindering van uitstoot dragen we bij aan de doelen van Parijs. Wij betrekken burgers vooraf bij grote besluiten en bieden ruimere regelingen voor investeringen in isolatie en energiebesparing aan je eigen huis.
Wij zorgen dat je in elke baan weer de waardering, zekerheid en ruimte krijgt om het beste uit jezelf te halen en te bouwen aan je eigen toekomst. We zorgen dat meer werken ook meer loont. >>

---
pdf_page: 10
---

# ONZE PRIORITEITEN 2021-2025 
Wij pakken het woningtekort aan door in heel het land in de komende tien jaar een miljoen betaalbare en duurzame woningen te bouwen. Een kwart van de nieuwbouw is bestemd voor starters en jongeren en we bieden meer variatie in het woningaanbod voor ouderen.
Van krimpgebieden maken we groeiregio's door volop te investeren in de ontwikkeling van nieuwe, innovatieve economische clusters in het hele land. Zo maken we optimaal gebruik van de ruimte die de regio biedt en houden we de grote steden leefbaar en betaalbaar voor iedere portemonnee.
Wij versterken de grip op migratie om de integratie en opvang beter te organiseren en het draagvlak voor asiel en migratie te behouden. In Europa maken we afspraken over een solide asiel- en migratiebeleid voor de toekomst.
Als klein land met een open economie hebben wij voor onze welvaart en veiligheid groot belang bij een sterk en stabiel Europa, dat staat voor de bescherming van de waarden van democratie en rechtsstaat en onze manier van leven. Investeringen in Defensie zijn nodig om onze veiligheid te beschermen.

## 66 Wij zetten de schouders onder een krachtig economisch herstel en investeren in nieuwe banen, kennis en innovatie

---
pdf_page: 11
---

# THUIS

Het gezin is de plek waar je opgroeit en waar je alles leert wat je later nodig hebt. In onze gezinnen en families leren we van elkaar en zijn we thuis. Daarom beschermen en versterken wij dat wat het belangrijkste is in het leven.

---
pdf_page: 12
---

leder gezin of familie is een thuis. Het maakt geen verschil of je alleen woont, met zijn tweeën of met meer; in een traditioneel gezin, in een samengesteld gezin, als alleenstaande ouder of in een regenbooggezin. Daar waar mensen onvoorwaardelijk voor elkaar zorgen en elkaar steunen ben je geborgen en beschermd.

# 66 We beschermen en versterken het belangrijkste wat we hebben 

Maar juist dat thuis staat steeds vaker onder druk. Voor jonge gezinnen is de combinatie van werken en zorgen een hele opgave. Het is permanent spitsuur en daardoor is er te weinig tijd voor elkaar. Ook de kosten voor levensonderhoud zijn steeds hoger geworden. Eén gewoon inkomen van een leraar of verpleegkundige is al lang niet meer genoeg om jezelf en je gezin te onderhouden, een betaalbaar huis te vinden en de studie van je kinderen te betalen. Een op de negen kinderen groeit op in armoede en gezinnen met middeninkomens merken steeds vaker dat ze buiten alle regelingen vallen en voor alles de volle mep moeten betalen.

Dat moet anders. Wij kiezen voor een gezinsvriendelijke samenleving, waar het belang van onze kinderen en gezinnen steeds voorop staat en waar we daar samen voor verantwoordelijk zijn. Omdat sterke gezinnen en hechte families de basis zijn waar je altijd op kan terugvallen. De hoeksteen van onze samenleving.
Veel gezinnen zijn een steeds groter deel van hun inkomen kwijt aan vaste lasten. Dat raakt vooral de middeninkomens die buiten de aanvullende regelingen vallen. Daarom willen wij hen voorrang geven bij lastenverlichting. Ook willen wij maatregelen die de extra uitgaven voor energiebesparing en isolatie in de eigen woning voor burgers betaalbaar houden. Met de nieuwe basisbeurs kunnen jongeren doorleren zonder grote schulden te maken.
De landen om ons heen kennen veel ruimere regelingen die de zorg van gezinnen verlicht. Wij verruimen de kindregelingen en bieden jonge ouders extra ondersteuning in de vorm van meer betaald verlof na de bevalling voor één van de ouders, meer kinderopvang en betere (financiële) faciliteiten om de combinatie van werk, zorg voor het gezin en maatschappelijke betrokkenheid vol te houden.

---
pdf_page: 13
---

In een nieuwe regeling voor de kinderopvang wordt de opvang rechtstreeks betaald door de overheid met een beperkte inkomensafhankelijke bijdrage voor de ouders. De nieuwe regeling is bedoeld voor werkende ouders, voor chronisch zieken die niet of beperkt voor hun kinderen kunnen zorgen, maar ook voor kinderen die anders met een achterstand aan het basisonderwijs beginnen.
Thuiswerken bleek in de coronacrisis veel voordelen te hebben. In het verkeer zorgde het bovendien voor minder files en uitstoot. Daarom stimuleren wij thuiswerken voor beroepen waarin dat mogelijk is. Afspraken over het combineren van kantoor- en thuiswerk en flexibele werktijden worden opgenomen in de cao's. Daarbij mag de soms negatieve invloed van thuiswerken op het sociale aspect van werken niet uit het oog worden verloren.
Werkgevers en werknemers gaan afspraken maken over ruimere mogelijkheden voor calamiteitenverlof en rouwverlof. We verruimen de aanspraak op het ouderschapsverlof tot het 18e jaar.
Mantelzorg overkomt je. Dat doe je als een naaste je zorg nodig heeft. Wij willen een betere ondersteuning voor mantelzorgers om die zorg ook te kunnen bieden. Wij vergroten het aanbod van respijtzorg en maken de aanvraag eenvoudiger. Wij willen in meer CAO's afspraken over mantelzorgverlof en willen ook meer mogelijkheden voor scholieren en studenten die naast hun opleiding mantelzorg bieden aan een familielid of buurtgenoot. Ook moet er meer aandacht komen voor mantelzorgers die het mogelijk maken dat ouderen langer thuis blijven wonen.
Wij komen met een concreet plan om het aantal kinderen dat in armoede opgroeit in vier jaar tijd te halveren. Gezinnen worden geholpen met werk, gemeenten krijgen meer ruimte (en de daarbij behorende financiële middelen) voor maatwerk en de regels voor schuldeisers worden aangescherpt. Zo wordt het toepassen van risico-opslag bij leningen aangepakt, komt er een maximum aan de incassokosten en wordt de maximale termijn voor schuldhulpverlening teruggebracht van drie naar anderhalf jaar. Om te zorgen dat minder mensen in de schulden komen worden flitskredieten geregistreerd.
De overheveling van de jeugdzorg naar de gemeenten heeft de zorg toegankelijker gemaakt, maar ook veel duurder. We zien een wildgroei van nieuwe aanbieders die heel gemakkelijk veel geld verdienen aan de lichte zorg. Er is sprake van een

---
pdf_page: 14
---

toename van jongeren in de jeugdzorg. Hierdoor is de zwaardere zorg in de knel gekomen en kampen veel gemeenten met grote tekorten. De ketensamenwerking in de jeugdzorg staat onder druk. Daarom moeten we met gemeenten scherper kijken naar welke zorg echt nodig is voor jongeren en stellen we hogere eisen aan zorgaanbieders. We stimuleren samenwerking met huisartsen, zorgverzekeraars en passend onderwijs. Ook verbeteren we de ketensamenwerking, met name ten behoeve van jeugdbescherming en essentiële jeugdzorg. We kijken kritisch naar de organisatie van de specialistische jeugdzorg. We trekken samen met gemeenten op in het oplossen van de jeugdzorgproblematiek, ook in het grip krijgen op de toegang tot jeugdzorg. In situaties waarin meerdere instanties betrokken zijn, wordt één eindverantwoordelijke instantie aangewezen. Dyslexie-problematiek hevelen we over van jeugdzorg naar onderwijs, met de budgetten die daarbij horen.
De coördinatie en onderlinge communicatie door hulpverlenende instanties in de jeugdzorg dient te worden verbeterd door in situaties waarin meerdere instanties betrokken zijn één eindverantwoordelijke instantie aan te wijzen.
Mensen met een beperking zijn burgers die net als iedereen mee willen doen in onze samenleving. In lijn met het VN-Verdrag voor mensen met een handicap kijken we niet naar wat niet kan, maar zoeken we altijd naar oplossingen hoe het wel kan. Kinderen met een beperking die naar een gewone school kunnen, moeten deze mogelijkheid krijgen. Daarnaast willen we meer mogelijkheden voor sport en beweging voor deze groep. Ook voor mensen met een beperking geldt als uitgangspunt dat werk moet lonen.
Als familie- en gezinspartij willen wij een goede en ruime regeling voor deelgezag. Partners die de verantwoordelijkheid dragen voor het opgroeien en opvoeden van kinderen moeten daarvoor ook juridisch de ruimte krijgen. Het belang van het kind staat hierbij altijd voorop.
Als de relatie tussen ouders of partners tot problemen leidt of stuk loopt kijken wij altijd als eerste naar het belang van de kinderen. Om vechtscheidingen te voorkomen bieden we laagdrempelige relatiehulp via de centra voor Jeugd en Gezin. Het is belangrijk dat kinderen het recht hebben op het onderhouden van de relatie met hun respectievelijke ouders en grootouders.

---
pdf_page: 15
---

Wij willen kinderen beter beschermen tegen ongewenste en ongezonde invloeden van commercie en marketing, slechte voeding en verslaving. Marketing gericht op kinderen en in-game aankopen in online games voor kinderen worden aangepakt. Onlinekanalen komen onder het regime van de Kijkwijzer en er komt meer aandacht voor de opvoeding in de 'digitale wereld'.
Het is belangrijk dat kinderen al vroeg leren omgaan met geld. Daarom roepen wij een nieuwe zilvervlootrekening in het leven, waarbij kinderen op hun 18e verjaardag een premie ontvangen over het gespaarde geld. Zo maken we sparen voor kinderen toch aantrekkelijk bij de huidige lage rentestand. De maximale jaarlijkse inleg krijgt een vrijstelling voor de vermogensrendementsbelasting.
Wij beschermen gezamenlijke feestdagen en de zondag als rust- en familiedag, om samen met je gezin, je familie en vrienden tijd voor elkaar te hebben en te ontspannen van een drukke week. We vragen hier aandacht voor bij werkgevers.

---
pdf_page: 16
---

# Een betere start voor alle jongeren 

Corona heeft het leven van jongeren op zijn kop gezet. Van de ene op de andere dag gingen scholen dicht en zaten de meeste jongeren thuis. Stappen of sporten zat er even niet in en veel jongeren verloren hun eerste baan of bijbaantje. Als samenleving deden we een groot beroep op hun solidariteit: om de ouderen en kwetsbaren te beschermen leverden de jongeren veel van hun vrijheid in.

## 66 Alles op alles zetten om te voorkomen dat de jongeren van nu opgroeien als de corona generatie van later

Die solidariteit vraagt ook dat we met elkaar alles op alles moeten zetten om te voorkomen dat de jongeren van nu opgroeien als de coronageneratie die straks veel minder kansen krijgt dan de generaties voor hen. Ook al voor corona hadden veel jongeren het gevoel klem te zitten voordat ze van start gaan met hun eigen leven. Ze moeten schulden maken om door te leren en een vaste baan of een eigen woning is voor velen onbereikbaar geworden. De overstap naar zelfstandigheid of het starten van een eigen gezin zijn daardoor veel zwaarder dan voor veel generaties voor hen.

Meer dan voorheen groeien jongeren op in gescheiden werelden. Na de basisschool kom je binnen je eigen bubbel steeds minder mensen tegen met een andere achtergrond. Dat is niet goed. In de coöperatieve samenleving hebben we elkaar altijd nodig en zijn gedeelde ervaringen belangrijk om het idee levend te houden dat we één gemeenschap vormen. Nieuwe ontmoetingen zijn ook een belangrijk wapen in de strijd tegen de toenemende eenzaamheid onder jongeren.
Wij willen een nieuwe basisbeurs in de plaats van het huidige leenstelsel. Zo zorgen we dat alle jongeren weer de kans krijgen om zonder aarzelingen of belemmeringen door te leren in een vak of een studie. Daarnaast willen wij bij invoering van de nieuwe basisbeurs compensatie voor de 'leenstelselgeneratie'.
Wij vragen aandacht voor jongeren die in coronatijd achterstanden hebben opgelopen of geen stage konden lopen. Zeker voor veel kwetsbare jongeren is het sluiten van de scholen extra zwaar geweest vanwege persoonlijke problemen

---
pdf_page: 17
---

of de thuissituatie. Met zomerscholen en een goede begeleiding bij doorstroming kunnen we de schade voor hen beperken.
Eenzaamheid blijft een serieus risico voor jongeren. We stimuleren lokale initiatieven die samenhangen met de zorg voor jongeren en betrokkenheid van sport, onderwijs en aanpalende sectoren.
De maatschappelijke diensttijd is al voor duizenden deelnemende jongeren een succes. Daarom willen wij dat deze diensttijd verder wordt ontwikkeld tot een landelijk dekkend en duurzaam netwerk voor alle jongeren tussen de 16 en 20 jaar, genaamd de nationale diensttijd. Jongeren gaan met elkaar aan de slag en leren hoe mooi en belangrijk het is om je in te zetten voor een ander en de samenleving. Dat kan bij Defensie maar ook bij maatschappelijke projecten op het terrein van zorg, welzijn, veiligheid, sport, natuur en klimaat. Voor voortijdige schoolverlaters of probleemjongeren kan de diensttijd een impuls zijn om een nieuwe weg in te slaan. Duurzame projecten dienen vanuit de samenleving en gedragen door de gemeenschap te ontstaan.
Ook in het onderwijs vinden wij het belangrijk dat jongeren buiten hun eigen bubbels elkaar blijven tegenkomen. Daarom willen we naast de Europese Erasmus projecten ieder jaar een landelijke Erasmus week, waarin leerlingen van verschillende soorten middelbaar onderwijs van school wisselen om ervaringen uit te wisselen en elkaar te leren kennen. Scholen worden hiervoor voldoende gefaciliteerd.
De woningnood raakt veel jongeren. Wachtlijsten voor een huurwoning zijn oneindig lang en een koophuis is vaak onbetaalbaar. Daarom gaan wij in het Nationale woonplan een kwart van de nieuwbouwwoningen bestemmen voor jongeren en starters. We komen met een nieuwe vorm van premie A-woningen en maken de startersleningen aantrekkelijker. Ook stellen wij in het woonplan een concreet doel waar en hoeveel nieuwbouwwoningen bestemd worden voor betaalbare en flexibele woonvormen voor ouderen. Daarnaast maken we werk van doorstroming, waardoor vaak te grote eensgezinshuizen waarin senioren wonen beschikbaar komen voor jonge gezinnen. Tevens willen we dat een studieschuld minder zwaar weegt op de maximale hoogte van het hypotheekbedrag. We nemen belemmeringen weg om overbodige kantoorpanden en winkels zo snel mogelijk om te bouwen tot starterswoningen en appartementen.

---
pdf_page: 18
---

Wij willen een duidelijke stem voor jongeren in het politieke debat over hun eigen toekomst. Dat kan natuurlijk altijd door lid te worden van een politieke partij als het CDA en mee te praten over de koers van onze partij. Maar wij willen ook een betere vertegenwoordiging van jongeren in adviesraden als de SER en maatschappelijke instellingen als woningcorporaties en pensioenfondsen.

---
pdf_page: 19
---

# Meer aandacht en zorg voor onze ouderen 

Door de groeiende aandacht voor gezond leven en de goede zorg worden velen van ons steeds ouder. Dat is een rijkdom. Het bereiken van je pensioenleeftijd is al lang niet meer het begin van je oude dag, maar de start van een nieuwe levensfase. Met meer tijd voor je familie, je omgeving en de leuke dingen van het leven.

De beste manier om gezond oud te worden is door actief mee te blijven doen. Met de vergrijzing krijgen we een grote groep ouderen met een rijke levenservaring die nog volop in het leven staan en veel langer dan vroeger een unieke eigen bijdrage leveren aan onze samenleving. De extra zorg en aandacht die zij op latere leeftijd nodig hebben, brengen we met elkaar op.

Wij willen dan ook veel meer mogelijkheden voor ouderen die langer willen doorwerken of juist geleidelijker willen afbouwen. In hun werk, maar ook als vrijwilliger kunnen zij hun waardevolle werk- en levenservaring delen met de jongere generaties. Wij bieden ouderen meer keuze en variatie in een betaalbaar woningaanbod, dat past bij hun nieuwe levensfase.

Ouder worden is de kroon op een lang leven en even waardevol als het leven daarvoor

In de coöperatieve samenleving spelen ouderen een onmisbare rol. Ze springen bij als oppas voor de kleinkinderen, als vrijwilliger of als mantelzorger voor hun partner of iemand in de buurt. Op hun beurt mogen onze ouderen altijd rekenen op de zorg van ons allemaal. De gelegenheid om voor anderen te kunnen zorgen in de wetenschap dat er voor jou gezorgd wordt als dat nodig is, is voor ons allemaal veel belangrijker dan we denken. Maar voor ouderen versterkt die wederkerigheid het gevoel dat ze betrokken blijven en gewaardeerd worden.

In de laatste levensfase wordt de kwetsbaarheid een grotere zorg in het dagelijks leven. Zorgen over je gezondheid of veiligheid kunnen leiden tot een gevoel van afhankelijkheid. Die fase kan confronterend zijn, maar mag in onze samenleving nooit leiden tot een gevoel tot last te zijn. Ouder worden is de kroon op een lang leven en daarmee net zo waardevol als de rest van het leven daarvoor.

---
pdf_page: 20
---

Wij willen meer aandacht voor ouderen op de arbeidsmarkt. We treden streng op tegen leeftijdsdiscriminatie en belemmeringen om langer door te werken of het werk geleidelijk af te bouwen worden weggenomen. Met onze voorstellen voor leerrechten zorgen we dat iedere oudere tot aan het pensioen gekwalificeerd blijft voor het werk dat hij of zij doet. Wij verlagen drempels om ouderen in dienst te nemen en te houden.
We introduceren een recht op deeltijdpensioen, waarmee je vanaf vijf jaar voor de AOW-leeftijd minder kunt gaan werken. Werknemers en werkgevers maken hierover per sector afspraken in de eigen cao's.
Wij willen dat scholen, bedrijven en verenigingen vaker een beroep doen op ouderen om als vrijwilliger, coach of mentor hun kennis en ervaring te delen met jongere generaties.
Wij willen meer variatie in het aanbod van woonvormen voor ouderen. Verzorgingshuizen nieuwe stijl, hofjes en kleinschalige appartementencomplexen zijn een aantrekkelijk alternatief voor ouderen die wel op zichzelf willen blijven wonen, maar niet langer de zorg voor een heel huis willen hebben. Denk hierbij ook aan gemengde woonvormen van jongeren en ouderen, zodat de jongere generatie 'burenhulp' kan bieden aan de oudere generatie als daar behoefte aan is.
Eenzaamheid blijft een serieus probleem voor ouderen die om zich heen steeds meer mensen zien wegvallen. We zetten het landelijke Actieplan 'Een tegen eenzaamheid' voort en stimuleren lokale initiatieven die samenhangen met de nationale diensttijd voor jongeren. We roepen iedereen op om door te gaan met de hartverwarmende initiatieven van 'zorg voor elkaar' die tijdens de coronacrisis ontstonden.
ledere fase van het leven is waardevol, ook als de laatste levensfase gepaard gaat met gebreken of gezondheidsklachten. Die kwetsbaarheid hoort bij het leven en juist dan moeten we er voor ouderen zijn met goede zorg, ondersteuning en aandacht voor zingevingsvragen.
Kwaliteit van leven gaat over veel meer dan alleen de vraag wat medisch mogelijk is. Daarom willen wij meer ruimte en tijd voor het gesprek tussen ouderen, hun familie en de mensen in de zorg over de vraag welke zorg het beste is.

---
pdf_page: 21
---

Op hogere leeftijd worden ouderen kwetsbaarder voor oplichting en kleine criminaliteit, ook via het internet. Dit heeft een grote impact op hun gevoel van veiligheid. Wij willen dat de politie, banken en bedrijven altijd extra aandacht geven aan meldingen en aangiftes van ouderen en extra aandacht voor veiligheid in verband met cybercriminaliteit.
Wij steunen het nieuwe pensioencontract, waarover sociale partners na vele jaren van overleg een akkoord hebben bereikt. Dat betekent dat we de in het pensioenakkoord genoemde doelen en randvoorwaarden steunen. Daarbij gaan wij ervan uit dat voor de transitieperiode kortingen zoveel mogelijk worden voorkomen. Wij vinden het belangrijk dat bij de collectieve overgang de belangen van alle deelnemers, inclusief de gepensioneerden, goed worden beschermd. Dat vereist voldoende (mede)zeggenschap en goede juridische en procedurele waarborgen. Hier ligt ook een belangrijke rol voor de Tweede Kamer. Deze moet de wetgeving goed controleren, met name daar waar het gaat om de Europeesrechtelijke houdbaarheid, het voorkomen dat het pensioen in de toekomst te volatiel wordt, de balans tussen generaties en het voorkomen dat fondsen mogen beleggen met geleend geld (ook niet voor een bepaald cohort). Het pensioenstelsel blijft een nationale verantwoordelijkheid en wordt tegen lage kosten uitgevoerd. Wij blijven aandringen op een goede regeling voor het nabestaandenpensioen en het arbeidsongeschiktheidspensioen. Ook voor zelfstandigen moet het eenvoudiger en vanzelfsprekender worden om een pensioen op te bouwen.
Veel ouderen en kwetsbaren lopen nu nog toeslagen mis, omdat ze niet weten voor welke regelingen ze in aanmerking komen. Wij willen een betere voorlichting over de bestaande regelingen in begrijpelijk Nederlands. Ook maken we het makkelijker dat de eigen kinderen of anderen namens de ouderen of kwetsbaren een aanvraag indienen.

---
pdf_page: 22
---

# EEN VEILIGE EN VERANTWOORDELIJKE SAMENLEVING

In een veilige en verantwoordelijke samenleving dragen we zorg voor elkaar. We moeten nu doorpakken door te zorgen voor goed onderwijs voor scholieren en studenten. Kwetsbaren en ouderen omringen wij met aandacht en zorg. De kracht van onze samenleving ligt in samenwerking van mensen die zelf hun schouders eronder zetten en omzien naar elkaar. Dat geeft het vertrouwen dat we met elkaar iedere uitdaging aan kunnen.

---
pdf_page: 23
---

# Zorg die voor iedereen beschikbaar, bereikbaar en betaalbaar is 

Bij geboorte, ziekte en in de laatste levensfase zijn wij het meest kwetsbaar en afhankelijk van de aandacht en liefde van anderen. Op die momenten wil iedereen de beste zorg en ondersteuning van de mensen in de zorg. Aan hen vertrouwen we het kostbaarste in ons leven toe: onze gezondheid.

Alle mensen in en rond de zorg leveren een ongelooflijke prestatie in de aanpak van het coronavirus. Dag en nacht zijn ze in touw voor de zorg voor patiënten, de verzorging van onze ouderen en de zoektocht naar een vaccin. Tegelijk zien we ook hoe kwetsbaar de zorg is in tijden van crisis. Meer dan ooit beseffen we hoe kostbaar onze gezondheid is en dat we altijd met elkaar de verantwoordelijkheid dragen om de zorg voor iedereen beschikbaar, bereikbaar en betaalbaar te houden.

Zorg is een basisrecht. Dat betekent dat zorg voor iedereen beschikbaar moet zijn. Dat geldt voor de gezondheidszorg, maar ook voor de zorg voor ouderen, mensen met een beperking en mensen die psychische zorg of jeugdzorg nodig hebben.

Om te garanderen dat goede zorg ook voor iedereen bereikbaar is versterken wij de rol van regioziekenhuizen. We zorgen voor voldoende personeel door het werk aantrekkelijker te maken en meer ruimte te laten voor hun eigen professionaliteit.

## Ziekte maakt ons kwetsbaar en op die momenten wil iedereen de beste zorg

We worden met elkaar steeds ouder. Dat is iets om dankbaar voor te zijn. Het betekent ook dat de vraag naar zorg flink zal stijgen en dat zet de zorg onder druk. Ook de zorgkosten lopen hierdoor op. De grote opgave voor de komende jaren is om met elkaar te zorgen dat de zorg van hoge kwaliteit blijft, en voor iedereen toegankelijk en betaalbaar. Voor iedere portemonnee. We maken werk van preventie en het voorkomen van zorg. Met innovatie en digitalisering maken we menskracht vrij voor de zorg die alleen door mensen kan worden gedaan. En we gaan de zorg anders en beter organiseren: met minder marktwerking en meer samenwerking en de keuze voor zinnige zorg in het belang van de patiënt.

---
pdf_page: 24
---

Met preventie is nog veel gezondheidswinst te behalen. Positieve gezondheid, preventie en meer aandacht voor gezond eten, sporten, overgewicht en niet-roken vergroten de kwaliteit van leven en verlagen de druk op de zorg.
In de bestrijding van de coronacrisis zijn er geen beperkingen als het gaat om de inzet van testen, beschermingsmiddelen en de capaciteit in de vitale functies van de corona-aanpak. Alleen samen krijgen we het virus onder controle.
De zorg is geen markt, maar mensenwerk. Het belang van de patiënt staat altijd voorop. Daarom kiezen wij voor minder marktwerking en meer samenwerking als basis voor de zorg. Wij willen af van ingewikkelde aanbestedingen, verkeerde financiële prikkels en productietargets voor zover die alleen maar leiden tot onnodige behandelingen. Winstuitkeringen horen hier ook niet bij. Zorgaanbieders moeten gericht zijn op zinnige zorg en bijbehorende verdienmodellen in plaats van dat zij door productie worden gedreven. Mocht blijken dat zorgaanbieders vooral door productie worden gedreven, dan moet worden ingegrepen, bijvoorbeeld door het in loondienst nemen van medisch specialisten. We verbeteren het risicovereveningsmodel zodat zorgverzekeraars die alleen gezonde verzekerden werven daar niet langer winst op kunnen maken.
Voor belangrijke geneesmiddelen en medische hulpmiddelen willen we niet langer afhankelijk zijn van een paar grote farmaceuten en verre landen als China en India. Waar nodig halen we de productie van grondstoffen en/of geneesmiddelen terug naar Europa en in eigen land leggen we een strategische voorraad aan van de belangrijkste medicijnen, grondstoffen en hulpmiddelen. We accepteren dat de kosten van de betreffende geneesmiddelen hoger uitpakken door de productie van grondstoffen en/of geneesmiddelen terug te halen naar Europa. Ook maken we in Europa afspraken over samenwerking op het terrein van productie en voorraden van vitale geneesmiddelen en medische hulpmiddelen.
Wij intensiveren het eigen onderzoek naar nieuwe medicijnen en verpleegkundige en medische behandelingen. Met een budget van drie maal 100 miljoen euro starten wij een groot nationaal onderzoek naar de behandeling van drie veelvoorkomende volksziekten: kanker, obesitas en Alzheimer. Ook willen we een nieuw Europees ontwikkelfonds voor verpleegkundig en medisch onderzoek.

---
pdf_page: 25
---

We maken een einde aan onzinnige regels waar veel zorgcoöperaties in ons land tegenaan lopen. Waardevolle maatschappelijke initiatieven, waarbij mensen zelf de zorg voor elkaar organiseren, verdienen extra ondersteuning en aandacht.
We maken samen met het veld een nieuwe zorgkaart voor heel Nederland, waarmee we de zorg anders en beter organiseren. Op regionaal niveau moet over de grenzen van de zorgdomeinen heen worden samengewerkt, om te zorgen dat het zorgaanbod in iedere regio past bij de zorgvraag en meer samenhang gaat vertonen. Die samenwerking komt niet vanzelf tot stand en vraagt om duidelijke regie en sturing in de regio door samenwerkende gemeenten, zorgkantoren en zorgverzekeraars, op basis van bewezen gemeenschappelijke interventies die vooral helpen om mensen hun zelfstandige leven te laten behouden (ouderenzorg) of herwinnen (ggz).
Voor de ziekenhuiszorg gaan we een duidelijk onderscheid maken tussen regioziekenhuizen en gespecialiseerde topcentra. Voor de belangrijkste basiszorg kan iedereen dichtbij in het eigen regioziekenhuis terecht. De acute zorg moet ook in de regio bereikbaar zijn. De gespecialiseerde topcentra - waaronder de universitair medische centra - concentreren zich op hoogspecialistische zorg, onderwijs en onderzoek. Zij laten de basiszorg over aan de regioziekenhuizen.
Omdat niet alle zorg in de praktijk ook leidt tot een betere gezondheid, kiezen wij nadrukkelijk voor zinnige zorg, waarbij het belang van de patiënt voorop staat. Zinnige zorg betekent een rem op overbehandeling en onbewezen behandelingen, omdat minder zorg soms beter en sowieso minder belastend is voor de patiënt.
We houden het eigen risico gelijk en zorgen ervoor dat je niet bij de eerste, dure behandeling in één klap je hele eigen risico kwijt bent. We gaan onderzoek doen naar de effecten van het eigen risico voor de werkende armen en de wijze waarop dat risico verminderd kan worden. Wij willen een strenge aanpak van onnodig dure medicijnen. Dure behandelingen die niet beter werken dan goedkopere alternatieven verdwijnen uit het basispakket.
Wij stimuleren voluit de innovatie en digitalisering in de zorg. Nieuwe behandelingen, videoconsults met je arts en het gebruik van data en nieuwe technologie bieden heel veel nieuwe mogelijkheden om de zorg voor patiënten te verbeteren, het werk van professionals te ondersteunen, efficiënter te maken en

---
pdf_page: 26
---

kosten te besparen. We gaan actief voorkomen dat grote digitale (tech)bedrijven makelaars in persoonlijke medische gegevens worden.
Goede zorg voor ouderen en mensen met een beperking is een kwestie van beschaving. We breiden het aantal verpleeghuizen uit voor de liefdevolle zorg aan de meest kwetsbare ouderen. Daarnaast zorgen we voor een gevarieerd aanbod van nieuwe vormen van wonen en zorg. Ook in de langdurige zorg kan innovatie het zware werk voor de verzorgenden verlichten, waardoor er meer tijd en aandacht is voor de ouderen en de uitval van personeel wordt beperkt.
In de woningbouwprogramma's moet meer ruimte komen voor complexen waar wonen en zorg voor ouderen gecombineerd kunnen worden. Dit draagt bij aan het voorkomen van eenzaamheid en maakt dat zorg beter toegankelijk is op het moment dat mensen zorg nodig hebben.
De wildgroei aan thuiszorgorganisaties wordt beperkt door hogere eisen te stellen aan nieuwe aanbieders, andere financieringsprikkels, het tegengaan van fraude en wijkgerichte samenwerking. In iedere wijk moet de eerstelijnszorg zoveel mogelijk als één team samenwerken.
De geestelijke gezondheidszorg staat onder druk en dat leidt tot schrijnende situaties voor cliënten en meer personen met verward gedrag op straat. Betere samenwerking tussen instellingen en maatschappelijke partners, meer aandacht voor de financiering van patiënten die complexe zorg nodig hebben en meer opleidingsplaatsen kunnen de druk verlichten. Ook is meer flexibele capaciteit nodig, zodat het aantal crisisplaatsen snel kan opschalen als dat nodig is.
In een samenleving waarin het uitgangspunt is dat iedereen er mag zijn is iedere suïcide er een teveel. We moeten daarom sterker inzetten op het voorkomen van zelfmoord.
Wij willen een flinke opwaardering van het beroep van verpleegkundige en verzorgende. Zij verdienen een goed salaris dat aansluit bij de verantwoordelijkheden die ze dragen, maar ook meer zeggenschap over hun eigen werk en dus minder regels en afvinklijstjes. We willen meer nadruk op het principe 'bed to board' om de werkvloer en de directietafel bij zorginstellingen optimaal met elkaar te verbinden.

---
pdf_page: 27
---

Wij zorgen dat meer taken van medisch-specialisten en huisartsen kunnen worden overgenomen door verpleegkundig specialisten, physician assistants en praktijkondersteuners. Dit is goed voor de continuïteit en betaalbaarheid van de zorg en leidt tot meer aandacht voor de patiënt. Voor de continuïteit van kwalitatief goede en toegankelijke mondzorg is het noodzakelijk dat er in Nederland meer tandartsen worden opgeleid.
Wij verlagen de werkdruk in de zorg door te zorgen voor voldoende personeel en minder administratieve rompslomp. Wij zijn kritisch als het gaat om het implementeren van nieuwe regels en registraties. Met schrapsessies zetten we het mes in onnodige regels en geven we meer vertrouwen aan de zorgprofessionals. Zij weten het beste wat de patiënt nodig heeft.
Om meer scholieren en studenten te interesseren voor een baan in de zorg halveren wij - net als voor de PABO - het collegegeld voor verpleegkundigenstudies in het eerste studiejaar.
Om bij een volgende gezondheidscrisis snel te kunnen opschalen willen wij net als bij Defensie een aanstelling voor reservisten in de zorg. Dit zijn oudmedewerkers of mensen die op een andere manier ervaring hebben in de zorg. Als reservist loop je elk jaar een paar dagen mee en houd je via cursussen je kennis op peil. Daarnaast zal er een reservecapaciteit aan materieel (IC-bedden, apparatuur, beschermingsmateriaal, etc.) moeten worden opgebouwd om achter de hand te hebben.
We zetten in op actieve gezondheidspreventie met een laagdrempelig advies over gezond leven en bewegen. Voor een gezondere voeding komen er maxima aan de hoeveelheid toegevoegde suiker en zout in voedselproducten. Hierbij onderschrijven wij ook de noodzaak om de informatievoorziening op verpakte voedingsmiddelen te verbeteren. Een mogelijke oplossing hiervoor is een (vrijwillig) stoplichtsysteem op verpakte voedingsmiddelen (naar Brits voorbeeld).
Wij willen regionale interventies waarin gemeenten, zorgkantoren, verzekeraars en zorgorganisaties gezamenlijk werken aan preventie en gezond leven om vervolgens gezamenlijk te kunnen delen in de opbrengsten van lagere zorgkosten. Wet- en regelgeving die nu nog in de weg staan worden hiervoor aangepast. We ondersteunen het project 'gezonde generatie' waarin wordt samengewerkt

---
pdf_page: 28
---

door gezondheidsfondsen om jongeren een gezonde basis, leefstijl en omgeving te bieden. We bieden de nodige middelen en verlagen drempels waar zij tegenaan lopen. Daarnaast zetten we fors in op het terugdringen van obesitas onder jongeren.
Sport en gezondheidspreventie zijn een gouden koppel. Wij willen bekende sporters inzetten als ambassadeur voor een gezonde levensstijl en gaan sport-verenigingen meer betrekken bij het preventiebeleid.
Wij willen duidelijke richtlijnen voor de bescherming van medische gegevens. Als patiënt ben je altijd zelf de baas over je eigen medische dossier. De patiënt bepaalt wanneer en met wie gegevens over jouw gezondheid kunnen worden gedeeld. Er komt meer voorlichting over wanneer medische gegevens mogen worden uitgewisseld en hoe patiënten hun gegevens kunnen volgen.

---
pdf_page: 29
---

# Goed onderwijs dat iedereen gelijke kansen biedt 

Als we één woord uit het woordenboek kunnen schrappen is dat het woord 'afgestudeerd'. In een wereld die razendsnel verandert en steeds meer draait om kennis en informatie leren we elke dag bij. Dat doen we op scholen en universiteiten, maar net zo goed thuis, in de digitale wereld en op het werk. Leren doen we vanaf de eerste dag van ons leven, om de wereld om ons heen te snappen en om te kunnen gaan met veranderingen en verschil. Kennis, vakmanschap en vaardigheden zijn de basis om mee te kunnen doen in de samenleving en je eigen talenten volop te benutten.

Goed onderwijs begint met een groot respect voor het vak en het gezag van de leraar. Het vraagt ook dat we belemmeringen om te leren en door te leren wegnemen en scholieren en studenten de tijd en ruimte geven om hun eigen weg te vinden.

## 66 In een wereld die razendsnel verandert leren we elke dag bij

Niet de overheid, maar ouders zelf kiezen het type onderwijs voor hun kinderen. Wij beschermen de ruimte voor bijzondere scholen om zelf invulling te geven aan het onderwijs op basis van godsdienst, levensovertuiging of pedagogische visie. Daar kan iedere Nederlander op rekenen.

Wij zijn bezorgd over de kwaliteit van het onderwijs. Dit moet omhoog. Leerkrachten moeten nu onnodig veel tijd aan administratie besteden, tijd die ze ook zouden kunnen besteden aan hun leerlingen. Ook de dalende leesvaardigheid is een groot punt van zorg en dit is de komende jaren een van de grootste opgaven om te verbeteren. Wij leggen de lat omhoog en versterken de kwaliteit van het onderwijs, met name op kernvaardigheden als lezen, schrijven en rekenen.

Om jongeren alle kansen te bieden om te leren en zich te ontwikkelen, staan we voor een onderwijssysteem waarin jongeren worden aangemoedigd om verder te leren. Voor wie dat kan en wil, moet doorstromen vanuit MBO naar HBO en verder naar de universiteit altijd een optie zijn.

---
pdf_page: 30
---

Op de arbeidsmarkt is leren en werken voor steeds meer beroepen een vanzelfsprekende combinatie. In heel veel beroepen en functies blijven we leren om te zorgen dat we altijd beschikken over de kennis, het vakmanschap en de vaardigheden die nodig zijn.

De wetenschap is de gids in een wereld die we nog niet kennen. Onze universiteiten en onderzoeksinstituten behoren tot de wereldtop en die positie danken we mede aan de intensieve samenwerking tussen het onderwijs, bedrijven en de overheid.
Wij willen eerherstel voor het gezag en respect voor leerkrachten en docenten. Voor de belangrijke bijdrage die zij leveren aan de ontwikkeling van kinderen en jongeren verdienen zij meer waardering voor hun vakmanschap. Wij gaan ervan uit dat het opvoeden van kinderen en jongeren in de eerste plaats een taak van de ouders is.
Meer waardering voor de leerkracht en docent vraagt om meer tijd en ruimte voor lesontwikkeling en verdere professionele ontwikkeling, minder administratieve voorschriften en een goed salaris, dat meer ruimte biedt voor beloning van extra inzet. Wij willen onder meer gerichte programma's voor zij-instromers en uitstromers, een uitloopschaal voor een senior leraar en een toeslag voor leraren in het speciaal onderwijs of in wijken met veel kinderen met leerachterstanden.
Om meer studenten voor het vak van leraar te interesseren, behouden we de halvering van het collegegeld voor alle lerarenopleidingen in het eerste jaar en willen wij een fatsoenlijke stagevergoeding voor alle studenten van lerarenopleidingen, die door het lerarentekort al tijdens hun opleiding voor de klas staan.
We stimuleren de samenwerking of het samengaan van lerarenopleidingen in een regio tot hoogwaardige onderwijsacademies. Dit verhoogt de kwaliteit, trekt meer studenten en biedt meer ruimte voor specialisatie in het onderwijs aan verschillende leeftijdsgroepen of aan kinderen met een achterstand.
De rol van de schoolleider is van groot belang voor hoe de school in totaliteit presteert. We geven extra ruimte aan schoolleiders om jaarlijks bij te scholen en hun vaardigheden op peil te houden.

---
pdf_page: 31
---

De nieuwe regeling voor de kinderopvang biedt nieuwe mogelijkheden om achterstanden in taal en ontwikkeling terug te dringen voordat de kinderen naar de basisschool gaan. Wij bieden basisscholen de ruimte voor een 'groep nul', waarbij kinderen vanaf hun derde jaar al een paar dagen per week naar school gaan.
De dalende leesvaardigheid onder scholieren is een van de grootste opgaven voor het onderwijs in de komende jaren. De helft van de jongeren vindt lezen tijdverspilling. Wij versterken het leesonderwijs en willen een onderwijsbreed leesoffensief om achterstanden weg te werken en de 'lol in lezen' terug te krijgen. Voorlezen - thuis en op school - moet meer aandacht krijgen. Bovendien willen wij een structurele aanpak van de laaggeletterdheid en een analyse van het onderwijscurriculum in primair en voortgezet onderwijs. Taalvaardigheid dient het uitgangspunt te zijn, waarbij in het voortgezet onderwijs veel meer aandacht moet gaan naar het inhoudelijk begrip van teksten.
Nu al hebben 2,5 miljoen mensen in ons land in het dagelijks leven moeite met lezen en schrijven. Daarmee is ook de laaggeletterdheid veel te hoog. Het zet mensen onterecht op achterstand en leidt tot een nieuwe tweedeling in de samenleving. Wij maken ook hier een forse slag om dit probleem terug te dringen met innovatieve taalprogramma's en laagdrempelige hulpverlening via gemeenten en op de werkvloer.
In de eerste jaren van een mensenleven wordt de basis gelegd voor de kansen in het verdere leven. Daarom onderschrijven wij het belang van voorschoolse educatie voor kinderen met een taal- en/of ontwikkelingsachterstand. Voorschoolse educatie biedt deze kinderen een goede start op de basisschool.
Het onderwijs moet kinderen gelijke kansen bieden om het beste uit zichzelf te halen. Wij willen dan ook voorkomen dat een deel van de kinderen meer kansen krijgt, omdat ouders voor veel geld bijles kunnen betalen. Als een kind bijles nodig heeft, moet in overleg tussen school en ouders worden gekeken welke vorm van bijscholing nodig is. Elk kind moet toegang kunnen krijgen tot bijscholing.
Om te voorkomen dat laatbloeiers door een verkeerde keuze onvoldoende tot hun recht komen, willen wij in het middelbaar onderwijs meer ruimte voor

---
pdf_page: 32
---

gecombineerde schooladviezen en verlengde brugklassen. Drempels om tussentijds over te stappen naar een andere opleiding worden weggenomen.
Wij willen voorkomen dat leerlingen met een belemmering als dyslexie worden afgerekend op wat ze niet goed kunnen. De insteek blijft om eerst adequate hulp te bieden. Mocht de hulp tekortschieten dan introduceren wij vrijstellingen, waarmee je voor kernvakken op een passend niveau eindexamen kunt doen.
De invoering van het passend onderwijs heeft nog niet alle problemen opgelost voor kinderen en jongeren die op school meer ondersteuning nodig hebben. Veel gaat goed, maar het moet nog beter. Zo wordt nog teveel gedacht in regels en structuren in plaats van wat het kind of de jongere echt nodig heeft. Samenwerkingsverbanden die geld oppotten in plaats van het in overleg met scholen aan zorg te besteden, worden gekort.
Bij het passend onderwijs is het belangrijk is om school en zorg onder één dak te hebben, zodat er direct begeleiding is voor de leerlingen. We willen meer faciliteiten zoals hulpverleners in de klas die samenwerken met de leerkracht en andere onderwijsprofessionals.
Wij willen in het passend onderwijs doorzettingsmacht creëren door een regievoerder die pas loslaat als het kind de hulp krijgt die nodig is. Ouders hebben daarin echter het laatste woord en krijgen derhalve instemmingsrecht voordat deze regievoerder een besluit neemt. Schoolbesturen en samenwerkingsverbanden krijgen altijd een ultieme mogelijkheid om naar voorstel van de regievoerder het onderwijs voor het betreffende kind of jongere écht passend te maken.
Het vakmanschap en de technische vaardigheden die jongeren leren op het VMBO en MBO zijn onmisbaar in deze tijd. Het grote tekort aan stageplaatsen vraagt om gerichte samenwerking van het onderwijs, brancheorganisaties en het MKB.
Wij willen de doorstroming vanuit het MBO naar de succesvolle associate degreeprogramma's op HBO-niveau verruimen. Aandachtspunt voor het MBO is ook dat het onderwijsaanbod passend is bij de behoefte in de regio, waarbij het opleidingsaanbod goed aansluit bij de vraag. Ook willen wij een beroepsgerichte variant van de HAVO, gericht op sectoren met voorzienbare tekorten als de zorg,

---
pdf_page: 33
---

onderwijs en techniek. Wij stimuleren instellingen, ouders en aspirant-studenten om voor opleidingen te kiezen waar vraag naar is op de arbeidsmarkt.
Wij voeren een basisbeurs voor studenten in zodat alle jongeren weer kunnen doorleren zonder grote schulden te maken. De basisbeurs geldt voor de nominale duur van de bachelor- en masterfase en maakt een onderscheid tussen thuisen uitwonende studenten. De invoering gaat niet ten koste van de extra onderwijsmiddelen voor het hoger onderwijs en de OV-studentenkaart blijft behouden.
Wij blijven studenten en scholieren de ruimte bieden voor activiteiten naast je opleiding. Juist die brede vorming is de kracht van ons onderwijs. Om de werkdruk voor studenten te verlagen maken we in de bekostiging van het hoger onderwijs meer ruimte voor financiering per studiepunt.
Het Nederlands wetenschappelijk onderzoek is van wereldklasse. Toch blijven onze investeringen in fundamenteel en praktijkgericht onderzoek achter bij de Europese doelstelling van 2,5\% BBP. Het Nationale Groeifonds kan een belangrijke bijdrage leveren aan nieuwe investeringen.
Om het belang van wetenschappelijk onderzoek te versterken voeren we een nieuw systeem in van een eigen werkkapitaal voor jonge onderzoekers en hoogleraren. Hiermee zorgen we dat ook in de toekomst voldoende ruimte kan worden gegeven aan de financiering van ongebonden fundamenteel onderzoek in alle wetenschappelijke disciplines.
De vrijheid van onderwijs staat onder druk en wordt steeds verder ingeperkt. Wij staan pal voor de vrije keuze van ouders om de school te kiezen die past bij de opvoeding van hun kinderen (art. 23 Grondwet). Wij beschermen de ruimte voor bijzondere scholen (om zelf invulling te geven aan het onderwijs op basis van godsdienst, levensovertuiging of pedagogische visie voluit), al mag artikel 23 nooit een vrijbrief zijn voor onverdraagzaamheid of inperking van elkaars rechten op scholen (begrenzing volgt uit de rechtsstaat zelf). Met een goed toezicht op kwaliteitseisen en strenge handhaving zorgen we dat kinderen op elke school goed onderwijs krijgen.
We treden streng op tegen scholen die via het onderwijs onverdraagzaamheid, antidemocratische ideeën of een afkeer van de Nederlandse samenleving

---
pdf_page: 34
---

doorgeven. 'Burgerschap, democratie en rechtsstaat' worden voor alle leerlingen in het voortgezet onderwijs een apart onderdeel van het eindexamen. Dat vraagt ook om extra aandacht voor dit thema in de opleiding en bijscholing van leraren. Daarbij is ook aandacht voor de geschiedenis en instituties van de Europese Unie.
Kinderen horen in een veilige omgeving naar school te gaan. Zij moeten daarbij alle ruimte krijgen om zichzelf te zijn. Daarom wordt op alle scholen seksuele diversiteit onderwezen.
Wij steunen de Zeeuws-Vlaanderen-wet waarmee kleinere scholen meer ruimte krijgen om financieringsstromen voor onderwijs en kinderopvang samen te voegen. Wij zijn tegen een verdere aanscherping van de opheffingsnormen voor kleine scholen en willen de kleine scholentoeslag behouden.
Wij vinden een goede spreiding van scholen en onderwijsinstellingen in het middelbaar en hoger onderwijs van groot belang om te voorkomen dat jongeren wegtrekken. Zeker in het beroepsonderwijs vormt een school een vestigingsfactor voor nieuwe economische activiteit.
Internationalisering van het onderwijs is voor ons geen doel op zich, maar moet van meerwaarde zijn voor de kwaliteit van het onderwijs en onderzoek, de vorming van de student of de veranderende vraag op de arbeidsmarkt. Onderwijs in het Engels mag er niet toe leiden dat specifieke Nederlandse vraagstukken niet meer worden bestudeerd of gedoceerd. Een opleiding in de bachelorfase is in principe in het Nederlands, met ruimte voor anderstalige opleidingen waar dat logisch is. De masteropleiding kan altijd aansluiten bij de gangbare taal in het vakgebied. Studenten uit het buitenland prikkelen we om langer hier te blijven zodat we hun talenten langer in kunnen zetten voor Nederland.
Duitsland en Frankrijk zijn grote buurlanden en belangrijke handelspartners voor ons bedrijfsleven. Daarom willen wij meer aandacht voor de Duitse en Franse taal in het voortgezet en hoger onderwijs en meer uitwisselingen voor scholieren en studenten.
Samen met de sociale partners en onderwijsinstellingen maken we een ambitieuze agenda voor de introductie van leerrechten voor de beroepsbevolking. Met deze

---
pdf_page: 35
---

leerrechten kun je gedurende je hele loopbaan je kennis en vaardigheden op peil houden en omscholen als dat nodig is. De overheid levert een specifieke bijdrage aan de opbouw van de leerrechten voor lager- en middelbaaropgeleiden.
De coronacrisis heeft een impuls gegeven aan het online-onderwijs, maar er is nog veel terrein te winnen om de kwaliteit van het onderwijs niet verder achteruit te laten gaan. Wij willen de kansen versterken en de kwaliteit van het onlineonderwijs vergroten, maar niet ten koste van fysiek onderwijs. Leerkrachten moeten extra tijd krijgen om de omschakeling naar het online-onderwijs goed vorm te kunnen geven.
Voor het basisonderwijs richten we een digitale school op, waarmee zieke kinderen, kinderen met een beperking of thuiszitters vanuit huis de lessen kunnen blijven volgen in de belangrijkste vakken.
Er moet een landelijk programma komen voor digitaliseringsonderwijs voor ouderen en eenzamen.

---
pdf_page: 36
---

# Een verantwoordelijke samenleving van vrijwilligers, verenigingen en coöperaties 

Er is een stille revolutie gaande in ons land. Waar het politieke debat vooral gaat over de markt en de overheid, is de samenleving zichzelf - lokaal, regionaal én digitaal op een nieuwe, moderne en indrukwekkende manier aan het organiseren in een coöperatieve samenleving waarin wij geloven. Als antwoord op het ieder-voor-zich, dat zijn beloftes niet heeft waargemaakt.

De voorbeelden zijn inspirerend: de inkoopvereniging, waar mensen met elkaar dagverse producten inkopen bij boeren in de omgeving; de broodfondsen voor zelfstandigen; en de mensen die met elkaar een buurtsuper of het dorpscafé openhouden. Of die hele bijzondere zorgboerderij waar jongeren worden opgevangen, die thuis of op school problemen hebben.

## 66 Nederland kent een lange traditie van vindingrijke burgers die de handen uit de mouwen steken

Sommige voorbeelden zijn zo gewoon, dat we niet meer zien hoe bijzonder ze zijn. Ze vormen het bewijs van de verandering die gaande is. En niet voor de eerste keer. Nederland kent een lange traditie van een stevig maatschappelijk middenveld van eigenwijze en vindingrijke burgers die de handen uit de mouwen steken. Van de gildes in de middeleeuwen tot de onderlinge verzekeraars, woningbouwcoöperaties en schoolverenigingen in de twintigste eeuw.

Het idee is simpel. In de economie draait het om concurrentie en je brood verdienen, in de coöperatieve samenleving draait het om samenwerking en gedeelde belangen. De kracht van deze initiatieven ligt in de samenwerking van mensen die zich uit zichzelf verbinden rond een gedeeld belang of een gezamenlijke interesse. Initiatieven ontstaan als mensen iets anders willen en denken iets beter te kunnen dan de overheid of de markt op dat moment levert.

Wij zijn ook een vrijwilligersland. De helft van alle Nederlanders is in zijn vrije tijd actief als vrijwilliger in de eigen buurt, de kerk of in de zorg voor anderen. Zonder deze inzet zouden we geen buurthuizen, voetbalclubs, fanfares of toneelverenigingen hebben. Die verbinding in verenigingen zie je ook in nieuwe vormen: het clubje dat elke week

---
pdf_page: 37
---

met elkaar hardloopt, communities op het internet of het WhatsApp-groepje van buurtbewoners die elkaar waarschuwen voor onveilige situaties. Ook deze nieuwe vormen zijn onderdeel van de coöperatieve samenleving. Ze laten zien dat niemand voor zichzelf leeft, maar altijd in verbinding met de mensen om ons heen.

De belangrijkste opgave voor de politiek is om de coöperatieve samenleving de ruimte te laten en voorrang en vertrouwen te geven. Die is van ons allemaal. Vrijwilligerswerk is geen sluitstuk van beleid en eigenaarschap krijg je alleen door verantwoordelijkheid én zeggenschap los te (durven) laten.
Wij willen in iedere gemeente een maatschappelijk initiatiefrecht of uitdaagrecht voor burgers die met elkaar een taak - en het bijbehorend budget - van de gemeente willen overnemen omdat ze een beter plan hebben. Gemeenten moeten deze initiatieven faciliteren en voorrang geven boven het eigen beleid.
Naast het zorgverlof willen wij een vrijwilligersverlof, waar sociale partners in cao's afspraken over maken. De rijksoverheid geeft het goede voorbeeld door in de cao Rijk een regeling voor vrijwilligersverlof op te nemen. De belastingvrije vrijwilligersvergoeding wordt verhoogd.
Wij stimuleren maatschappelijke organisaties om zich om te vormen tot een vereniging, waarbij de zeggenschap bij de leden ligt. Dit vinden wij vooral van belang voor organisaties waar belanghebbenden maar een beperkte keuze hebben voor een andere aanbieder, zoals bij een woningcorporatie of een verpleeghuis.
Wij juichen het toe dat burgers hun eigen verantwoordelijkheid nemen voor het oplossen van maatschappelijke problemen door middel van vrijwilligerswerk en giften aan goede doelen. Bijdragen aan goede doelen, burgerinitiatieven en kerken wordt door een goede giftenaftrek aangemoedigd en goede doelen worden in staat gesteld bijdragen en vrijwilligers te werven onder het Nederlandse publiek.
Sport is maatschappelijk goud, dat we moeten verzilveren. Het verbindt mensen en is gezond. Wij versterken verenigingen en het verenigingsgevoel en willen meer voorzieningen voor sport en beweging in de openbare ruimte. We vergroten het sportaanbod voor kinderen met een beperking en ondersteunen kinderen van

---
pdf_page: 38
---

ouders die sporten niet kunnen betalen. Andere jeugdactiviteiten zoals scouting vragen om soortgelijke maatregelen.
Wij willen de maatschappelijke onderneming wettelijk verankeren als een eigen rechtsvorm voor maatschappelijke initiatieven zonder winstoogmerk. Een wettelijke basis regelt de structuur en de zeggenschap van belanghebbenden en maakt het mogelijk om maatschappelijke ondernemingen voorrang te geven bij overheidsaanbestedingen. Wij koesteren de vereniging en vergelijkbare rechtsvormen als bron van maatschappelijk initiatief voor branches, beroepen en vrijwilligersactiviteiten. We zorgen ervoor dat ook kleinere verenigingen bestaansrecht houden en voldoende bestuurders kunnen aantrekken.
Wij zorgen dat de buurtsportcoaches hun werk kunnen blijven doen. Zij bieden laagdrempelige sport-, speel en bewegingsactiviteiten in de buurt, wijk of dorp voor mensen die door armoede of andere belemmeringen weinig of niet sporten of bewegen. De coaches hebben in het bijzonder oog voor ouderen, en voor de (talent)ontwikkeling van kinderen en jongeren en worden tevens bijgeschoold tot buurtspeelcoach. Voor kinderen is van belang dat er meer speelruimte komt. Wij stimuleren gemeenten daarvoor, in samenspraak met de kinderen zelf, te zorgen.

---
pdf_page: 39
---

# EEN STERKE EN EERLIKKE ECONOMIE 

In een eerlijke economie zorgen ondernemers voor innovatie, werk en het inkomen van hun werknemers. Met elkaar brengen werkgevers en werknemers de welvaart op voor ons allemaal. We moeten nu doorpakken door te investeren in een krachtig economisch herstel en door te bouwen aan een duurzame, toekomstbestendige en innovatieve economie met alle ruimte voor goed ondernemerschap.

---
pdf_page: 40
---

# Brood op de plank in een sterke, eerlijke en innovatieve economie 

Ondernemers zien nieuwe uitdagingen als een kans. Zo zorgen ze elke dag opnieuw voor innovatie, banen en het inkomen van talloze huishoudens in ons land. Dankzij hun ondernemerszin en creativiteit brengen we met elkaar de middelen op om een hoog niveau van zorg, onderwijs en welzijn waar te maken. Ook dat is bijdragen aan de coöperatieve samenleving, waarin iedereen verantwoordelijkheden heeft.

Het coronavirus heeft de economie diep geraakt. Veel signalen staan op rood. De stabiele groei van de afgelopen jaren is omgeslagen in een ongekende krimp. De werkloosheid loopt op en investeringen lopen terug. Op de staatsbalans zijn de overschotten als sneeuw voor de zon verdwenen.

Toch geloven wij dat we alles in huis hebben om sterker uit deze crisis te komen, als we nu de juiste lessen trekken, ondernemers de ruimte geven en het economisch herstel gebruiken als aanjager van noodzakelijke veranderingen. De crisis heeft fundamentele tekortkomingen blootgelegd die om een oplossing vragen. Sommige bedrijven bleken kwetsbaar door hoge schulden en lage buffers. Flexwerkers betaalden een hoge prijs voor hun vrijheid op de arbeidsmarkt. En een deel van de productie en de export viel weg omdat internationale productieketens stilvielen. Maar de crisis laat ook de veerkracht zien van ondernemers die niet bij de pakken neer gaan zitten en nieuwe wegen inslaan om hun winkel of bedrijf door de crisis te loodsen.

## 66 We investeren in een krachtig herstel en de omslag naar een sterke, eerlijke en innovatieve economie

De opdracht waar we voor staan is duidelijk: investeren en repareren. We investeren in een krachtig economisch herstel, repareren de fouten van doorgeschoten beleid en maken tegelijk de omslag naar een sterke, eerlijke en innovatieve economie.

In een sterke economie zijn bedrijven beter voorbereid op de volgende crisis. We beperken de schulden en bouwen aan nieuwe buffers. We investeren in duurzaamheid en schone energie. We beschermen cruciale sectoren en waar nodig halen we de productie en de maakindustrie terug om minder afhankelijk te zijn van internationale ketens.

---
pdf_page: 41
---

De eerlijke economie gaat over goed ondernemerschap, over ondernemers die verder kijken dan alleen de winst van vandaag of het rendement van de aandeelhouder. Zij willen groeien met hun bedrijf, maar ook goed zorgen voor hun werknemers en bijdragen aan de samenleving als geheel. Het is het Rijnlandse model van samenwerking en verbinding tegenover het Angelsaksische model van concurrentie en strijd.

De innovatieve economie vraagt om versnelde omschakeling naar moderne en duurzame verdienmodellen voor de toekomst. Met investeringen in kennis en vakmanschap, hoogwaardige infrastructuur en innovatie versterken we de economie, pakken we nieuwe kansen en breiden we onze voorsprong in tal van sectoren uit.
We komen met een omvangrijk herstel- en innovatiepakket voor investeringen in de woningbouw, infrastructuur, maatschappelijk vastgoed, digitalisering, innovatie en duurzaamheid. Voor deze projecten versnellen en vereenvoudigen we de procedures om sneller resultaat te boeken. Cofinanciering vanuit het Nationale Groeifonds en InvestNL kan gezonde bedrijven - groot en klein, start ups en scale ups - helpen in de overstap naar nieuwe verdienmodellen.
Ondernemers hebben de ruimte nodig om te ondernemen, groeien en innoveren. Onnodige regels en ingewikkelde procedures zitten dan in de weg. Wij willen een dienstbare overheid die met ondernemers meedenkt, oplossingen biedt en belemmeringen wegneemt. Om een gelijk speelveld te behouden beperken we Nederlandse aanvullingen op Europese regels. We introduceren het principe 'Een regel erbij is een regel eraf'. De controlerende taak van de overheid bij het bestrijden van fraude en de inzet van accountants, fiscalisten en banken hierbij, mag er niet toe leiden dat ondernemers bij genoemde partners tegen obstakels aanlopen.
Met name de kleine ondernemer heeft na de lockdowns tijdelijk extra zuurstof nodig om op adem te kunnen komen. Speciaal voor deze groep bepleiten we daarom tijdelijke vrijstellingen, innovatieprikkels en verliescompensatie.
Het aantal vrouwelijke ondernemers blijft nog steeds achter bij het aantal mannelijke ondernemers. Wij willen het vrouwelijk ondernemerschap stimuleren door betere begeleiding en toegang tot kennis en innovaties, krediet en subsidies en het zichtbaar maken van good practices en rolmodellen. Hierbij willen wij onder aandacht besteden aan de vrouwen in de agrarische sector en het MKB.

---
pdf_page: 42
---

Kennis, vakmanschap en innovatie zijn de sleutels voor de economie van morgen. Daarom bouwen wij verder aan een innovatieve, lerende economie en investeren we in onderzoek en in een ambitieuze aanpak voor leerrechten voor de beroepsbevolking. In het topsectorenbeleid komt de nadruk te liggen op nieuwe 'sleuteltechnologieën' voor onze economie.
Wij hebben een ambitieuze agenda voor de (door)ontwikkeling van nieuwe en bestaande regionale ecosystemen in het hele land. Dit vraagt om nauwe samenwerking in de 'gouden driehoek' van kennisinstellingen, bedrijven en overheden. We investeren in de infrastructuur en bereikbaarheid en geven impulsen aan innovatie en onderzoek. Daarbij hebben we specifieke aandacht voor goede randvoorwaarden voor (digitale) start ups en scale ups in deze clusters.
Wij ontwikkelen in Europees verband een Made in Europe-strategie om de levering van vitale producten en diensten in de maakindustrie, zorg, agrifood en (defensie) technologie veilig te stellen. Waar nodig halen we de productie en maakindustrie terug om onze strategische autonomie te vergroten en de afhankelijkheid van derde landen te beperken. Waar nodig worden Europese mededingingsregels aangepast om de (internationale) concurrentiepositie van Europese bedrijven te versterken en worden de staatsteunregels ook van toepassing op bedrijven van buiten Europa.
Om te voorkomen dat vitale sectoren en diensten als havens, landbouwgrond of de productie van medicijnen in buitenlandse handen vallen, ontwikkelen we in Europees verband ook een Protected by Europe-strategie. De strategie ziet er op toe dat we voor vitale technologieën, energie en grondstoffen niet te afhankelijk worden van andere landen.
Goed ondernemerschap is eigen aan de traditie van familiebedrijven. Zij zijn sterk geworteld in de regio en van groot belang voor de lokale economie. Omdat het familiebelang en het bedrijfsbelang samenkomen in de ambitie om het bedrijf door te geven aan de volgende generatie, staat niet de winst, maar de continuïteit voorop. Wij willen een gerichte ondersteuning die rekening houdt met het bijzondere karakter van familiebedrijven.

---
pdf_page: 43
---

Wij willen de bedrijfsopvolgingsregeling voor familiebedrijven behouden en vereenvoudigen, zodat de Belastingdienst sneller de fiscale vrijstelling voor een overdracht kan goedkeuren. Familiebedrijven krijgen een vast contactpersoon op het regiokantoor van de Belastingdienst om ook andere fiscale zaken snel en eenvoudig te kunnen regelen. Dat regelen we ook voor het MKB, start ups en scale ups.
Bedrijfsresultaten worden altijd bereikt in de samenwerking van werkgever en werknemers. Vanuit die Rijnlandse gedachte stellen wij bij noodsteun of staatsdeelnemingen eisen aan de beperking van bonussen en topbeloningen en willen wij een werknemerscommissaris in het toezicht op deze bedrijven.
Retail en MKB zijn de grootste werkgevers in ons land en in veel gemeenten de motor van een vitale lokale economie. Daarom zetten wij alles op alles om gezonde MKB-ondernemingen door de crisis te helpen. De belangen van de ondernemingen, in de hoedanigheid als schuldeisers, moeten beter worden beschermd. Retail en MKB ondernemers worden gestimuleerd om nieuwe verdienmodellen te ontwikkelen door hen de ruimte en ondersteuning te bieden die daarvoor nodig is. Vernieuwing van winkelgebieden en bedrijventerreinen is een belangrijk element van de nieuwe impuls voor stadsvernieuwing. Met een gedifferentieerd winkelaanbod in combinatie met de gastvrijheidseconomie. Ook blijven wij aandacht houden voor de belangen van de ambulante handel.
Wij willen een versoepeling van Europese aanbestedingsregels, zodat investeringen met belastinggeld bij voorkeur ten goede komen aan bedrijven in Nederland of Europa. Wij vergroten de kennis van inkopers bij de overheid om bij aanbestedingen meer oog te hebben voor de belangen en de kansen van het eigen MKB. De investeringsfondsen InvestNL en InvestInternational worden opengesteld voor het midden- en kleinbedrijf en kansrijke start ups en scale ups.
Wij halveren de wettelijke betalingstermijn van grote bedrijven aan het MKB en zzp'ers van 60 dagen naar 30 dagen. Die termijn geldt ook voor betalingen van facturen door de overheid. Er moet duidelijkheid komen over de rechtspositie van ZZP-ers. Duidelijke wetgeving, waarbij de zwakkere in de samenleving beschermd wordt en waarbij de ondernemer wordt gefaciliteerd.

---
pdf_page: 44
---

Toerisme en de gastvrijheidseconomie zijn belangrijke factoren voor de regionale economie in ons land. Wij willen na de coronacrisis inzetten op een betere spreiding van binnen- en buitenlands toerisme over de verschillende toeristische regio's om te grote concentratie en schadelijke neveneffecten te voorkomen en de diverse regio's te versterken.
Grote bedrijven en multinationals zijn onmisbaar voor onze welvaart en werkgelegenheid. Zij versterken de internationale uitstraling van onze economie en fungeren als aanjager in een hele keten van MKB-bedrijven en innovatieve start ups. Daarom willen wij de nationale binding en de netwerkfunctie van deze bedrijven versterken en een goed vestigingsklimaat voor deze bedrijven behouden.
Een eerlijke economie kan niet zonder een gezonde financiële sector. Om een norm te stellen voor andere banken, brengen wij de Volksbank als een vertrouwde en degelijke coöperatieve bank terug in de markt. Het wordt een bank waar burgers en kleine bedrijven terecht kunnen voor heel eenvoudige en betrouwbare leningen, spaarproducten en andere diensten.
Als open economie met een sterke export hebben wij groot belang bij eerlijke afspraken over een gelijk speelveld voor bedrijven. Dat is onze inzet in Europa en in de onderhandelingen over nieuwe handelsverdragen met andere landen. Bij nieuwe handelsverdragen moeten de belangen van Nederlandse agrariërs en het MKB beter behartigd worden en we sluiten geen verdragen die in strijd zijn met de grondwet en de Europese rechtsorde.
Wij zetten ons in om afspraken te maken op nationaal én Europees niveau om te zorgen dat er beleid komt met maatregelen om maatschappelijk verantwoord ondernemen de norm te maken.
Wij willen in Europees verband onze economie en werkgelegenheid beschermen tegen de uitwassen van het roekeloze kapitalisme.

---
pdf_page: 45
---

# Verantwoorde uitgaven en eerlijke belastingen 

De financiële gevolgen van de pandemie zijn groot. Dankzij het verstandige beleid in de afgelopen jaren hadden we voor deze crisis voldoende buffers om de maatregelen te kunnen nemen die nodig waren. Voor de langere termijn zullen we met eenzelfde degelijk en betrouwbaar financieel beleid nieuwe buffers moeten opbouwen om de volgende crisis aan te kunnen.

## 66 Wij willen een forse vereenvoudiging van het fiscaal toeslagenstelsel

Wij kiezen voor de strategie om uit de crisis te groeien met een combinatie van investeren in economisch herstel en een grotere weerbaarheid voor bedrijven en huishoudens. Gratis geld bestaat niet. Ook niet in tijden van lage rentes. Iedere euro die we uitgeven, moeten we ook terugverdienen. Is het niet nu, dan is het later. We moeten voorkomen dat de jongeren van nu opgroeien als een coronageneratie die nog jaren de lasten draagt en daardoor minder kansen krijgt dan de generaties voor hen. Dat laten we niet gebeuren.

Wij willen een forse vereenvoudiging van het fiscaal toeslagenstelsel om het zinloos rondpompen van belastinggeld te beperken. In de wetenschap dat een vereenvoudiging van belastingen vaak heel ingewikkeld is kiezen we voor een zorgvuldige aanpak. Wanneer vereenvoudigingen de fiscale maatregelen ongerichter maken, weegt voor ons het belang dat de overheid regelingen opstelt die zij ook kan waarmaken zwaarder. Complexe regels hebben in de afgelopen jaren geleid tot te veel problemen in de uitvoering.
Wij willen goede kinderopvang om voor werkende ouders de combinatie van werken en een rijk gezinsleven te vergemakkelijken. In de nieuwe regeling worden de kinderopvanginstellingen rechtstreeks door de overheid gefinancierd en gecontroleerd. Ouders betalen alleen nog een beperkte, inkomensafhankelijke bijdrage voor kinderopvang.
Belastingen worden naar draagkracht geheven en minder als prikkel. Bij gelijke inkomens hoort in principe een gelijke belastingdruk. Van de sterkste schouders

---
pdf_page: 46
---

vragen we na de coronacrisis ook meer, in de vorm van een tijdelijk extra toptarief in de inkomstenbelasting voor de hoogste inkomens.
We vereenvoudigen het toeslagenstelsel en willen dat minder mensen afhankelijk zijn van toeslagen. Ook baseren we de toeslagen zoveel mogelijk op een vastgesteld inkomen zodat het aantal terugvorderingen drastisch afneemt. Voor mensen van wie het inkomen scherp daalt door bijvoorbeeld het verlies van een baan, komt er een aparte oplossing zodat zij recht hebben op toeslagen op basis van het huidige inkomen.
Door te sparen bouw je buffers op voor als het tegenzit. Een appeltje voor de dorst. Daarom willen wij geen belasting op spaargeld dat op een spaarrekening staat, zolang de rente nog lager is dan de heffing op vermogen. Dit geldt bijvoorbeeld als je in box 3 spaart voor je pensioen of voor spaargeld tot een bepaald maximum. Ook voor overige beleggingen voeren we een regeling in waarbij de belasting aansluit op de behaalde rendementen.
Wij willen dat de belastingdruk op arbeid minder afhankelijk wordt van de contractvorm waarin het werk wordt verricht. Dat is een herwaardering van het vaste contract ten opzichte van tijdelijke opdrachtovereenkomsten.
Verstandig arbeidsmarktbeleid vraagt om het beperken van de fiscale voordelen van het zzp'erschap. De onbedoelde negatieve gevolgen hiervan, voor onder meer het micro- en kleinbedrijf, moet een minister voor ondernemerschap goed begeleiden.
Wij maken werken weer lonend. Op dit moment is de prikkel om meer te verdienen door meer te werken niet groot genoeg omdat de totale belastingdruk op extra inkomsten te hoog is. Dit komt vooral door het stelsel van kortingen en toeslagen bovenop je normale inkomstenbelasting. Daarom willen wij de marginale belastingdruk nergens hoger hebben dan het toptarief van 49,5\%. We streven ernaar om de extreme situaties op korte termijn aan te pakken en aan het eind van de kabinetsperiode alle marginale druk van meer dan $60 \%$ te hebben aangepakt. Zo houd je meer over aan je eigen extra arbeid.

---
pdf_page: 47
---

Wij willen het verschil tussen het brutosalaris en de door de werkgever betaalde loonsom verlagen. Hierdoor wordt het meer lonend om werknemers in vaste dienst te nemen.
Wij willen slim vergroenen en komen met een pakket fiscale maatregelen voor de vergroening en verduurzaming van de samenleving. Daarnaast verbeteren we de milieu-investeringsaftrek en de energieinvesteringsaftrek, die investeringen mogelijk maken om het klimaat te verbeteren. Deze regelingen worden aangepast aan nieuw beschikbare technologieën, vooral om bestaande gebouwen en installaties aan te passen. Ook verruimen wij de mogelijkheden voor huishoudens die bij willen dragen aan klimaatverbetering en houden wij een salderingsmethode voor particulieren met zonnepanelen ook na 2021 in stand. De transitie naar elektrisch rijden willen wij maken, maar de oversubsidiëring van elektrische auto's wordt aangepakt.
Wij willen een bonus voor het aannemen van een eerste werknemer op een vast contract. Daarmee stimuleren we het ondernemerschap en de groei van startende ondernemingen.
We vergroten de weerbaarheid van bedrijven door de fiscale prikkel om zoveel mogelijk te lenen af te bouwen. Wij stimuleren het aanhouden van eigen vermogen in de onderneming via een aftrekmogelijkheid voor eigen vermogen.
Wij behouden de bedrijfsopvolgingsregeling voor familiebedrijven en willen een snellere behandeling van aanvragen door de Belastingdienst. Nu kan het toekennen van de fiscale vrijstelling jaren duren.
Er komt een regeling voor ondernemers die werknemers met problematische schulden helpen. Zij hoeven geen belasting te betalen over de kosten die zij maken bij de hulp die ze verlenen.
Het moet eenvoudiger worden voor ondernemingen om een nieuwe zakelijke bankrekening te openen, ook voor Nederlandse ondernemingen met een buitenlandse aandeelhouder. Toetsing door banken moet sneller en soepeler verlopen, zodat het starten van economische activiteiten geen onnodige vertraging en schade oploopt.

---
pdf_page: 48
---

Wij willen een effectievere belastingheffing, waardoor het verschil tussen de te innen belastingen en de werkelijke geïnde belastingen afneemt. Deze zogenoemde 'tax gap' kent verschillende oorzaken zoals oninbaarheid, onbekendheid met regelingen, ingewikkeldheid, fouten en ook belastingfraude. Wij willen een jaarlijkse analyse van deze risico's om de effectiviteit van de Belastingdienst te vergroten.
Wij verbeteren de dienstverlening van de Belastingdienst. ledere burger en ondernemer krijgt een persoonlijk digitaal portaal, waarin alle (vooringevulde) aangiften, aanslagen, openstaande schulden en verrekeningen, correspondentie, stukken en beschikkingen worden opgenomen. Ook de status van behandeling moet daarin zichtbaar zijn. Voor wie dat wil, blijft de blauwe envelop behouden. Daarnaast streven wij ernaar de belastingrente te verlagen.
De overheid moet bij de uitvoering van nieuwe plannen in een regeerakkoord een betrouwbare partij zijn, die onder vergelijkbare omstandigheden waarmaakt wat het belooft. De Tweede Kamer heeft daarin het laatste woord.
Familiebedrijven, MKB-ers en start ups en scale ups krijgen een vast contactpersoon bij de Belastingdienst. Ook willen wij dat deze groep integraal wordt behandeld vanuit een regiokantoor met meer ruimte voor maatwerk. Op alle correspondentie met burgers staat een naam en telefoonnummer van de behandelend medewerker.
Er komt een onafhankelijke belastingombudsman met eigen bevoegdheden om onderzoek te doen en burgers bij te staan die zijn vastgelopen in een conflict met de Belastingdienst. De Belastingdienst is verplicht hieraan mee te werken. Alle fiscale uitspraken door de rechter worden gepubliceerd.
Belastingheffing is een nationale aangelegenheid. We stemmen niet in met nieuwe Europese belastingheffing. Tegelijkertijd is het verstandig om gezamenlijk afspraken te maken om dingen voor elkaar te krijgen. Zo zijn afspraken over een vliegbelasting en over de hoogte ervan effectiever en eerlijker in Europees verband dan ieder voor zich. Dat geldt voor meerdere 'grenzenloze' onderwerpen, zoals cloud-bedrijven en milieuheffingen.

---
pdf_page: 49
---

Voor internationaal opererende bedrijven wordt de winst belast in het land waar die winst behaald is. Binnen de OESO maken we stevige afspraken over een eerlijker belasting voor internationaal opererende bedrijven en als dit te lang duurt zijn Europese afspraken mogelijk.
Inkomsten uit digitale activiteiten moeten hetzelfde worden belast als wanneer deze inkomsten met een fysieke activiteit zouden zijn behaald. Wij gaan digitale platforms, zoals Airbnb, verplichten een bronheffing in te houden bij betalingen die zij doen aan Nederlandse belastingplichtigen.
We nemen verdere stappen om geen doorstroomland meer te zijn. Er is geen plek voor brievenbusmaatschappijen zonder reële economische activiteiten. Zo kan de trustsector niet langer domicilie verlenen of bestuurders leveren aan doorstroomvennootschappen en brievenbusmaatschappijen.
De mogelijkheid van giftenaftrek in het belastingstelsel zal worden gehandhaafd en niet verder worden beperkt. Wel zullen giften uit onvrije landen en voor doelen die tegen de Grondwet of het EVRM ingaan, geen fiscale voordelen meer krijgen.

---
pdf_page: 50
---

# Werk dat zekerheid, waardering en perspectief biedt 

De coronacrisis laat zien dat de arbeidsmarkt voor steeds minder mensen de zekerheid biedt die we zoeken in het werk. Onze arbeidsmarkt is zo ingericht dat werkgevers spaarzaam zijn met het geven van een vast contract. Daar ervaren we steeds meer de grote nadelen van, want juist de zekerheid van een baan is de basis voor een sterke middenklasse. We hebben ook gezien dat tienduizenden zelfstandigen en werkenden met een flexibel contract fungeerden als een stootkussen dat de klappen van de crisis moest opvangen. Zij verloren van de ene op de andere dag hun opdrachten en hun inkomsten.

Door de crisis loopt de werkloosheid snel op. Lage- en middeninkomens hebben de afgelopen decennia nauwelijks geprofiteerd van de toegenomen welvaart en zeker voor een gezin met kinderen is een gewoon salaris al lang niet meer genoeg om je gezin te onderhouden. Ook missen veel mensen de voldoening in hun werk in de waardering die ze krijgen voor hun vakmanschap of de ruimte om zichzelf te ontwikkelen.

## 66 Een gewone baan biedt mensen steeds minder de zekerheid die ze zoeken

Aan de onderkant van de arbeidsmarkt zien we ook nog schrijnende voorbeelden van uitbuiting, werkende armen en een te grote groep mensen, die om uiteenlopende redenen helemaal niet meer aan de slag komt. Deze ongelijkheid leidt tot onzekerheid en ondergraaft de solidariteit in onze samenleving.

Het is dus hoog tijd voor groot onderhoud aan de arbeidsmarkt. We moeten voorbij de gevestigde belangen kijken naar eerlijke en stabiele arbeidsverhoudingen voor de toekomst. We verkleinen ongerechtvaardigde verschillen tussen contractvormen en investeren in de flexibiliteit en weerbaarheid van alle werkenden.

Die weerbaarheid vraagt ook om investeringen in kennis, vakmanschap en vaardigheden in het werk dat we doen. Wie voldoende is toegerust, vindt makkelijker een baan en loopt minder risico bij het wisselen van baan. Die weerbaarheid is belangrijk nu bijna niemand meer veertig jaar voor dezelfde baas werkt of zijn hele loopbaan genoeg heeft aan de kennis die je ooit op school hebt opgedaan. In een nieuw stelsel voor leerrechten krijgt iedere werknemer de mogelijkheid om zichzelf steeds weer te blijven ontwikkelen.

---
pdf_page: 51
---

Samenwerking tussen werknemers, werkgevers en de politiek is altijd de basis geweest voor de stabiliteit en het succes van onze economie. Wij pleiten voor een herwaardering van de polder met een duidelijke inbreng van de nieuwe spelers op de arbeidsmarkt én van de jongeren.
Met een nieuw sociaal akkoord tussen werknemers, werkgevers en het nieuwe kabinet leggen we een solide basis voor een eerlijke arbeidsmarkt, een nieuw stelsel van leerrechten en een gezamenlijke visie op het herstel- en innovatiepakket om de economie weer op gang te brengen.
Wij gaan snel aan de slag met de aanbevelingen van de Commissie-Borstlap over de toekomst van de arbeidsmarkt. Dat begint met een herwaardering van het vaste contract als norm voor een duurzame arbeidsrelatie tussen werkgevers en werknemers en de aanpak van constructies rond schijnzelfstandigheid.
De voorkeur voor een vast contract betekent dat we meer zekerheden en minder financiële en fiscale voordelen gaan verbinden aan de keuze om een werknemer flexibel in te huren via een uitzendcontract of als zelfstandig ondernemer. Voor alle werkenden komt er een basisvoorziening voor arbeidsongeschiktheid en voor zelfstandigen wordt het eenvoudiger en vooral vanzelfsprekender om een pensioen op te bouwen.
Overheid, sociale partners en onderwijsinstellingen komen gezamenlijk tot een ambitieuze aanpak voor een stelsel van leerrechten voor de beroepsbevolking. Hiermee kun je zelf de benodigde kennis en vaardigheden op peil houden en omscholen als dat nodig is. Afspraken over scholing en de opbouw van leerrechten worden een vast onderdeel van arbeidscontracten en cao-onderhandelingen.
Als onderdeel van de leerrechtenaanpak kan iedere werkende op elk moment met behulp van een kennis APK online een persoonlijk advies aanvragen over scholing en de kansen om je verder te ontwikkelen.
De inzet van leerrechten als instrument om ook na je schooltijd te blijven leren en je te blijven ontwikkelen, biedt instellingen in het MBO, HBO en WO de kans om naast het reguliere onderwijs een aparte bovenbouw voor volwassenenonderwijs te starten. Digitale cursussen en leren op de werkplek bieden ook de ruimte voor nieuwe aanbieders en nieuwe leermethoden.

---
pdf_page: 52
---

Een grotere wendbaarheid maakt dat werkenden met meer zekerheid op de arbeidsmarkt staan. Het is makkelijker om te wisselen van baan of een tijdje als ondernemer te werken. Voor werkgevers verlaagt een grotere wendbaarheid de drempel om mensen in vaste dienst te nemen. Daarom beperken wij voor werkgevers de loondoorbetalingsplicht bij ziekte tot één jaar, te beginnen bij de werkgevers in het MKB, en maken wij een eenvoudiger regeling voor ontslagvergoedingen.
We willen het makkelijker maken voor mensen die herstellen van een zware ziekte of kampen met een (chronische) ziekte om te re-integreren in hun werk.
Werkplezier en waardering in het werk vragen om meer vertrouwen in de professionaliteit van goed opgeleide werknemers en meer autonomie en zeggenschap op de werkvloer. Daarom gaan wij net als in de zorg ook in andere sectoren schrapsessies houden om onnodige regels en administratieve lasten terug te dringen.
Veel mensen die op het minimumloon werken kunnen nauwelijks rondkomen van het inkomen dat ze verdienen. Dit zijn vooral jongeren, die net beginnen in een eerste baan of een bijbaan. Zij moeten onder de streep erop vooruitgaan. Wie normaal werkt voor de kost mag niet in armoede vervallen. We kunnen dat bereiken door gerichte lastenverlichting, een verhoging van het minimumloon of een combinatie van ingrepen. Ook gaan we elke twee jaar het sociaal minimum herijken om te kijken of de hoogte nog toereikend is om van te leven. Gemeenten worden gestimuleerd om meer gebruik te maken van maatwerk rond de kostendelersnorm.
Wij willen een groot en breed onderzoek naar de vraag of het huidige stelsel van sociale zekerheid nog voldoende bestaanszekerheid en perspectief biedt voor mensen die langdurig zijn aangewezen op een uitkering. Bij verbetering van het stelsel zien wij in de basisbaan een nieuwe kans voor mensen die langdurig in de bijstand zitten en zelf geen werk vinden. In een samenleving waar iedereen meedoet, mag een uitkering nooit een eindstation zijn.
Wij willen een terugkeer van de sociale werkvoorziening in de vorm van een landelijk netwerk van Sociaal Ontwikkelbedrijven voor mensen die meer begeleiding nodig hebben bij eenvoudig werk. Net als iedere werknemer hebben

---
pdf_page: 53
---

zij het recht om mee te doen op de arbeidsmarkt, hun talenten te ontwikkelen en binnen de Sociaal Ontwikkelbedrijven of met dezelfde ondersteuning bij een gewoon bedrijf aan de slag te kunnen.
Wij belonen en ondersteunen ondernemers die mensen met een beperking in dienst nemen. Wij vergroten de zekerheid voor arbeidsgehandicapten, omdat deze groep bij een economische crisis vaak als eerste hun baan kwijtraakt. Ook voor hen is werken een recht.
Een inclusieve samenleving kan alleen inclusief zijn als iedereen gelijke kansen krijgt. Daarom zetten wij ons in voor inclusieve wetgeving om de toegankelijkheid voor mensen met een beperking te borgen, zoals voortvloeit uit de European Accessibility Act.
Wij stimuleren de samenwerking van gemeenten, UWV, uitzendbureaus en onderwijsinstellingen voor een betere begeleiding van werkzoekenden op de regionale arbeidsmarkt. Een breed aanbod van stageplekken, regulier werk, tijdelijk werk, een basisbaan of scholing zorgt ervoor dat iedereen mee kan doen. De link met de gemeentelijke hulp voor armoede en schulden ligt voor de hand.
Als brede volkspartij hechten wij belang aan een inclusieve samenleving waarin ieder mens gekend en erkend wordt. Wij hechten dan ook belang aan een inclusieve arbeidsmarkt die vraagt om vrouwen en mannen die samen bewust afspraken maken over de verdeling van zorg en arbeid, waarbij ook de economische zelfstandigheid van vrouwen wordt gestimuleerd.
De overheid schept voorwaarden en stelt beleid bij wanneer blijkt dat de gelijkwaardigheid op het terrein van economische en politieke besluitvorming onvoldoende gerealiseerd wordt. Dit geldt bijvoorbeeld voor het instellen van een quotum. Ook willen wij dat er meer aandacht is voor gelijke behandeling op basis van etniciteit. Een van de dingen waar wij op inzetten is anoniem solliciteren om bewuste en onbewuste discriminatie tegen te gaan en iedereen gelijke kansen te bieden, ongeacht afkomst en achternaam.
In de crisis is de overheid bedrijven en zelfstandigen te hulp geschoten met omvangrijke noodsteunpakketten. Wij werken de deeltijd-WW uit tot een

---
pdf_page: 54
---

volwaardig instrument, waarmee bij een volgende economische tegenslag bedrijven geholpen kunnen worden om zoveel mogelijk banen te behouden.

---
pdf_page: 55
---

# Nieuwe kansen in een digitale toekomst en innovatie 

De toekomst is digitaal. Slimme apps, kunstmatige intelligentie, robots, internet of things, 5G en straks 6G maken ons leven makkelijker, sneller en heel vaak ook leuker. Meer dan ooit zijn we met elkaar verbonden en alles wat we nodig hebben is met één muisklik beschikbaar. Met digitale toepassingen als videobellen en de cloud konden veel mensen tijdens de lockdown thuiswerken alsof ze gewoon op kantoor zaten. Economisch biedt de digitale toekomst grote kansen voor innovatieve ondernemers en start ups.

## 66 Zorgen dat iedereen mee kan doen in de digitale toekomst

In de digitale toekomst is het belangrijk dat iedereen ook digitaal mee kan doen. In heel Nederland moet de internetdekking optimaal zijn en digitale voorzieningen moeten voor iedereen betaalbaar en bereikbaar zijn. We voorkomen een digitale tweedeling door extra ondersteuning te bieden aan mensen die digitaal minder vaardig zijn.

Bij alle voordelen houden we ook oog voor de keerzijde van de digitale revolutie. De nieuwe technologie vraagt om een nieuwe moraal en de borging van grondrechten van burgers. Fake news, cybercrime, digital profiling, spionage en ongewenste beïnvloeding vragen om een actieve bescherming en regulering. Waarden als privacy, rechtvaardigheid, menselijke waardigheid en een grondrecht als huisrecht komen in het gedrang als de grote techreuzen ongehinderd hun gang kunnen gaan. Een inhaalslag is nodig om de zeggenschap over het digitale domein terug te claimen en te voorkomen dat alleen commerciële belangen bepalen hoe onze digitale toekomst er uit zal zien.

Deze inhaalslag vraagt om een intensieve Europese samenwerking om gezamenlijk nieuwe regels en moderne standaarden uit te werken. Voor elk bedrijf of platform is de Europese markt met 500 miljoen consumenten te belangrijk om niet naar te luisteren. Dat hebben we in Europa eerder bewezen.
De digitale toekomst vereist dat iedere burger - ongeacht sekse, etnische achtergrond, leeftijd en woonplaats - digitaal mee kan doen, jong en oud. Het vraagt ook dat iedereen, ook in de buitengebieden, digitaal goed bereikbaar is.

---
pdf_page: 56
---

Wij willen een prominente plaats voor digitaal burgerschap in het onderwijs en willen dat bedrijven en overheden actief zorgen voor ondersteuning van mensen die zelf minder goed de weg weten in de digitale wereld.
Privacy is een individueel recht, maar ook een maatschappelijke waarde. We leggen ethische en juridische normen vast voor het gebruik van informatietechnologie en persoonlijke data door bedrijven en overheden. Tegelijk moeten we voldoende ruimte houden om te voorkomen dat privacyregels noodzakelijke maatregelen om onze veiligheid en gezondheid te beschermen in de weg staan.
Wij gaan in Europees verband vastleggen dat je zelf eigenaar bent en blijft van je eigen persoonsgegevens en persoonsgerelateerde data. Zo'n ondubbelzinnige wettelijke bepaling geeft zekerheid aan burgers en een solide basis om de verhouding met platforms en bedrijven beter te reguleren. Ook zetten we in op duidelijke regelgeving voor gegevensbescherming van niet-persoonlijke gegevens zodat we stappen zetten in het veilig gebruik van big data.
Wij willen een betere bescherming van klanten en werknemers in de platformeconomie. Dit vraagt om meer transparantie en toezicht op de gestelde gebruikersvoorwaarden, maar ook om betere arbeidsvoorwaarden voor de aanbieders van diensten, zoals Uber-chauffeurs en fietsbezorgers.
Wij willen de Grondwet uitbreiden met digitale grondrechten. Ook internationale verdragen van de VN, de EU of de Raad van Europa moeten worden aangepast op het digitale tijdperk.
Grote techreuzen en platforms als Google, Amazon en Facebook hebben te veel macht gekregen en beschikken feitelijk over een monopolie in het aanbod van hun diensten. Wij willen een stevige Europese aanpak voor een gelijk speelveld voor nieuwe aanbieders, een goede bescherming van data en een geharmoniseerde belasting voor deze bedrijven. Als bedrijven te groot worden is opsplitsing een uiterste mogelijkheid.
In de platformeconomie zien we nog te veel wegwerpbanen, slechte werkomstandigheden en andere misstanden. De ontwikkelaars en marketeers verdienen het geld, terwijl de fietskoeriers en magazijnmedewerkers onderbetaald het zware werk doen. Extra handhaving en regulering zijn nodig om van deze

---
pdf_page: 57
---

sector een gezonde bedrijfstak te maken. Nieuwe coöperatieve platforms kunnen zorgen voor een beter alternatief voor de consument én de mensen die daar werken.
Sommige social media-platforms zijn een vrijplaats voor beledigingen en scheldpartijen geworden. Overheden, platforms en maatschappelijke organisaties nemen gezamenlijk het voortouw in een breed offensief om de social media weer sociaal te maken. Fatsoensnormen die we in de samenleving heel normaal vinden horen dat ook in het digitale domein te zijn.
In tijden van fake news en buitenlandse beïnvloeding staan wij pal voor de persvrijheid en de vrije nieuwsgaring in Nederland en Europa. Bescherming van de persvrijheid is een kerntaak van de overheid. Onafhankelijke journalistiek met meer aandacht voor lokale, regionale en Europese besluitvorming draagt bij aan het publieke debat en het democratisch proces. Wij willen de onafhankelijke journalistiek op deze aandachtsgebieden versterken en zien hier ook een belangrijke rol voor zowel de landelijke als regionale en lokale media.
Nederland moet zich beter voorbereiden en oefenen op een massieve verstoring van het digitale domein door een technische storing of cyberaanval. Als knooppunt in het internationale dataverkeer kan een storing in Nederland leiden tot grote economische en maatschappelijke ontwrichting.
Wij zijn bezorgd over de cybersecurity in ons land. Volgens onze eigen diensten liggen we dagelijks onder vuur. Kennis wordt gestolen, vitale systemen aangevallen en desinformatie verspreid. Om de digitale weerbaarheid te vergroten, willen wij een meerjarig cybersecurityprogramma onder leiding van een aparte Nationale Cybersecurity Coördinator.

---
pdf_page: 58
---

# Meer ruimte om te wonen, werken en reizen in heel Nederland 

Het is crisis op de woningmarkt. Het tekort aan betaalbare woningen heeft geleid tot torenhoge prijzen voor koophuizen en jarenlange wachtlijsten voor een huurwoning. Veel steden zijn onbetaalbaar voor jonge gezinnen en middeninkomens en ook in kleinere gemeenten is te weinig ruimte voor nieuwbouw en trekken de jongeren weg. Door het woningtekort is het aantal daklozen verdubbeld tot ruim 40.000 mensen.

De reden is pijnlijk eenvoudig. Het geloof in de markt was te groot. Voor investeerders is het bouwen van duurdere koopwoningen of de aanleg van een bedrijventerrein lucratiever dan woningen bouwen voor de huursector of betaalbare koophuizen voor gezinnen. Woningcorporaties zijn steeds verder beperkt in hun maatschappelijke taak en bouwregels en procedures zijn steeds ingewikkelder en zeer tijdrovend geworden. Het tekort is in korte tijd opgelopen tot ruim 1 miljoen woningen in 2030.

## Volkshuisvesting wordt weer een overheidstaak onder regie van het Rijk

Daarom moet het roer drastisch om. Ook hier is het credo 'minder marktwerking, meer samenwerking'. We maken van volkshuisvesting weer een overheidstaak met een stevige regierol voor het Rijk. En we gaan in het hele land nieuwe bouwlocaties aanwijzen, waar snel kan worden gebouwd.

Grootschalige nieuwbouw is ook de snelste en goedkoopste manier van verduurzaming. Meerjarige investeringen bieden zekerheid aan bouwers, jagen de innovatie aan en drukken de prijzen voor de verduurzaming van bestaande woningen. Door 'groen' mee te laten groeien met nieuwbouw behouden we de balans tussen wonen, natuur en recreatie. Met nieuwe openbaar vervoersverbindingen verbinden we alle delen van ons land en ontsluiten we nieuwe regio's om te wonen en werken.
Met een grootschalig Nationaal Woonplan gaan we binnen tien jaar 1 miljoen nieuwe en duurzame woningen bouwen. Alle oplossingen zijn denkbaar: van bouwen in het groen tot een compleet nieuwe stad. Maar ook is er aandacht voor het veranderen naar woonfunctie van kantoor- en bedrijfspanden en modulaire en circulaire bouw. In de afgelopen jaren heeft de bouwsector zich ontwikkeld op dit vlak. Wij stimuleren daarbij duurzame materiaalkeuzes en geven ruimte aan

---
pdf_page: 59
---

zulke innovaties. Ook in kleinere dorpen willen wij meer ruimte voor woningbouw om krimp tegen te gaan, de leefbaarheid te vergroten en te voorzien in de woningbehoefte van de eigen inwoners.
In het nieuwe kabinet keert de minister voor Volkshuisvesting terug. Deze krijgt een duidelijke regierol, wijst in overleg met provincie en gemeente nieuwe bouwlocaties aan en maakt met provincies, gemeenten en regio's bindende afspraken over de kwantiteit en kwaliteit van het aantal te bouwen woningen. Vastgelopen bouwprojecten worden losgetrokken met een aanwijzing van de nieuwe minister. Grote binnenstedelijke deelgebieden die hun functie hebben verloren worden sneller getransformeerd naar woonwijken. Het Rijk stimuleert gemeenten om de bouw te bevorderen van betaalbare huurwoningen voor het middensegment (voor doelgroepen als politieagenten, zorg- en onderwijsmedewerkers).
Wij willen dat woningcorporaties als een echte maatschappelijke onderneming weer alle ruimte krijgen om betaalbaar te bouwen, in het bijzonder voor de middenklasse. De verhuurdersheffing wordt afgeschaft in ruil voor stevige afspraken over de bouwopgave voor corporaties. Wij vergroten de zeggenschap van huurders door corporaties zich jaarlijks te laten verantwoorden voor het gevoerde beleid. We onderzoeken de mogelijkheid dat corporatiehuurders hun woning kunnen kopen. Van de opbrengst zouden nieuwe woningen kunnen worden gebouwd met lagere lasten. Ook willen wij dat woningcorporaties meer ruimte krijgen om te investeren in de sociale leefbaarheid in wijken, buurten en dorpen.
Om excessieve huurstijgingen te voorkomen wordt het puntensysteem voor de commerciële huursector aangepast en gemakkelijker afdwingbaar gemaakt voor huurders. De termijn waarbinnen de aanvangshuur getoetst kan worden door de huurcommissie wordt verruimd naar minimaal een jaar. Lokale overheden krijgen ook de mogelijkheid de redelijkheid van de huurprijs te toetsen. Huisjesmelkers worden strenger aangepakt en belast. Om plotselinge en excessieve stijgingen van de erfpacht te voorkomen komt er consumentenbescherming voor erfpachters.
Voor nieuwbouwprojecten komt er een groennorm om de balans tussen wonen, natuur en recreatie te beschermen. Groen groeit mee. Wij zien in houtbouw een duurzaam alternatief voor steen en beton, omdat het CO2 vasthoudt

---
pdf_page: 60
---

in plaats van uitstoot. Bij bouwen in het groen is en blijft het voorkomen van nadelige schade voor kwetsbare natuurgebieden en behoud van het landschap een belangrijk aandachtspunt.
Steden mogen buiten de stadsgrenzen groeien om in de stad meer ruimte te houden voor groen. Parken, speelweides, volkstuinen en stadsnatuur vergroten de leefbaarheid en zijn van steeds groter belang voor afkoeling bij hitte of de opvang van regenwater bij extreme buien.
We geven in het hele land een nieuwe impuls aan stadsvernieuwing, met een brede wijkgerichte aanpak voor wijken waar slechte woonomstandigheden samenvallen met problemen en achterstanden.
We maken ruimte voor alternatieve woonvormen, zoals hofjes voor ouderen, tiny houses voor starters en coöperatieve woonprojecten die door bewoners zelf worden ontwikkeld. Meer variatie houdt ook rekening met verschillende relatievormen, in het bijzonder met gescheiden ouders die voor de kinderen bij elkaar in de buurt willen blijven wonen. Procedures voor het plaatsen van flexibele woningen dienen te worden vergemakkelijkt. Ook zullen er normen moeten worden gesteld die eraan bijdragen dat verschillende partijen met de verplaatsing van de woningen uit de voeten kunnen. Steden worden aangemoedigd voorrangsbeleid toe te passen bij de toewijzing van woningen voor leraren, zorgmedewerkers en politieagenten. Ook maken we het makkelijker om wonen en zorg te combineren.
Er komt een anti-speculatiebeding op huisvestingsprojecten. Voor buitenlandse beleggers of hedgefunds zonder maatschappelijk commitment is geen plaats op onze woningmarkt. Gemeenten met een overspannen woningmarkt kunnen op wijkniveau een zelfwoonplicht of een verhuurdersvergunning invoeren en maatregelen nemen om vakantieverhuur via sites als Airbnb te beperken of verbieden. Waar nodig krijgen deze instrumenten een wettelijke basis.
De samenloop van het woningtekort en de armoedeproblemen heeft geleid tot een forse stijging van het aantal daklozen in ons land. De aanpak van dit hardnekkige sociale vraagstuk vraagt om een ruimer aanbod van tijdelijke woonvormen, het ombouwen van kantoorpanden en een beperking van huisuitzettingen wegens huurschulden.

---
pdf_page: 61
---

Voor de ontsluiting van nieuwe regio's om te wonen en werken is onze ambitie een binnenlandse hogesnelheidsverbinding naar het Noorden (Lelylijn met eindstations Groningen en Leeuwarden) en het Oosten (via Hengelo en kiezen daarin een optimaal tracé) met een goede aansluiting naar de rest van Europa.

In het nieuwe spoornet worden Breda, Utrecht, Zwolle, Groningen, Leeuwarden, Hengelo en Arnhem naast Amsterdam, Schiphol en Rotterdam knooppunten op een dergelijk nieuw binnenlands hogesnelheidsnetwerk. Wonen in die omgeving en een aantal dagen per week in de randstad werken wordt zo heel normaal.

In het Noorden en Oosten is het onze ambitie om samen met de provincies te komen tot uitbreiding van het reguliere spoornetwerk en steunen wij het initiatief om samen tot een haalbare Nedersaksenlijn te komen.

Het reguliere spoornetwerk kan intensiever worden gebruikt, ook door maatregelen voor stiller en veiliger spoor. We maken afspraken die uiteindelijk moeten leiden tot het doortrekken van de Duitse en Belgische hogesnelheidslijnen naar Hengelo, Eindhoven/Venlo, Maastricht en Groningen. We benutten en verbeteren internationale verbindingen, zoals Den Haag-Heerlen-Aken en Gent-Terneuzen.
Voor betere verbindingen tussen steden en regio's bouwen we hubs, waar verschillende vervoersvormen samenkomen en reizigers eenvoudig kunnen overstappen naar een (deel)auto, (deel)fiets, trein of metro. Via digitale oplossingen vind je altijd de snelste of goedkoopste weg.
Bij de concessieverlening voor het openbaar vervoer is een goede bereikbaarheid van en binnen dunbevolkte gebieden een belangrijk criterium. Experimenten met andere vervoersmiddelen als deelauto's en vrijwilligerstaxi's kunnen in de concessie worden meegenomen, mits deze toegankelijk blijven voor jongeren en mensen met een kleine portemonnee.
Goede wegverbindingen in het hele land zijn van groot belang voor onze economie en transport. Landelijk en regionaal pakken we knelpunten aan en zetten we in op innovatieve oplossingen om de doorstroming te vergroten en files tegen te gaan. Met Zeeland gaan we in gesprek over een haalbare oplossing voor een tolvrije Westerscheldetunnel.

---
pdf_page: 62
---

Wij willen op termijn een hervorming van de autobelasting, zodat ook elektrische auto's gaan bijdragen aan de aanleg en onderhoud van wegen en spoorwegen. Voorwaarde is dat het totaal aan autobelastingen niet stijgt.
Na jaren van daling neemt het aantal verkeersslachtoffers toe. Het gebruik van de mobiele telefoon op de fiets en in de auto is een belangrijke oorzaak. Wij willen een strengere handhaving op hufterig verkeersgedrag en onveilige knelpunten waar veel ongelukken gebeuren aanpakken.
Het rijbewijs is voor veel mensen onmisbaar voor hun werk, gezinsleven of mantelzorg. Voor een betere dienstverlening moeten de problemen bij het CBR snel worden opgelost en overbodige medische keuringen worden beperkt.
Nederland is een fietsland. We fietsen omdat het gezond is, maar ook voor ons plezier. Wij willen in de stedelijke gebieden meer fietssnelwegen voor het woon-werkverkeer en in het buitengebied meer goede en veilige fietspaden langs de mooiste plekken van ons land.
Voor Nederland is een concurrerende en duurzame luchtvaart op Schiphol en de regionale luchthavens van groot belang voor de economie en werkgelegenheid. Ons uitgangspunt is het vinden van een nieuw evenwicht tussen mens, milieu en economie. Stillere, schonere en zuinigere vliegtuigen moeten een bijdrage leveren aan het terugdringen van de overlast voor de directe omgeving en in een volgende kabinetsperiode zullen hiervoor technologische projecten worden gestimuleerd.

Het is wenselijk het aantal vluchten op Schiphol voorlopig te beperken met een maximum van 500.000. Primaire start- en landingsbanen moeten maximaal worden ingezet. Nachtvluchten moeten worden gereduceerd. Schiphol en de regionale luchthavens moeten daarbij als gezamenlijk Nederlands netwerk optreden, zodat de beschikbare capaciteiten beter benut worden. Voor de korte afstanden stimuleren we het gebruik van de trein.

We bezien de opening van Lelystad Airport in het licht van deze ontwikkelingen, het herstel van de luchtvaart en rekening houdend met alle belangen. Bij een eventuele opening zijn laagvliegroutes niet acceptabel.

---
pdf_page: 63
---

De binnenvaart is belangrijk voor de transport en de economie. Wij willen een transparantere marktordening met meer onderhandelingskracht voor de schipper en hogere tarieven die meer in verhouding staan tot de investeringen die schippers doen. Ook van de binnenvaart vragen we een bijdrage aan het terugdringen van de stikstofuitstoot.

---
pdf_page: 64
---

# Een land van sterke steden en regio's 

Met de tentoonstelling 'Countryside, the future' in het Guggenheim Museum in New York liet de Nederlandse architect Rem Koolhaas in 2019 de grote veranderingen zien die wereldwijd op het platteland plaatsvinden. Het platteland is alles wat niet-stad is. Dat is wereldwijd $98 \%$ van het landoppervlak. Maar omdat we te veel in steden denken, missen we de grote kansen die het platteland en de regio bieden.

Die analyse geldt in Nederland op kleine schaal. Als we fors willen bouwen, economisch willen groeien en toch voldoende ruimte over willen houden voor natuur, recreatie en landbouw, moeten we anders nadenken over de ruimtelijke indeling van ons land.

## De regio biedt de ruimte die in de stad vaak wordt gemist

Het probleem is niet dat de ruimte schaars is, maar vooral ongelijk verdeeld. Krimp in de regio is het directe gevolg van de trek naar de stad en vooral de Randstad loopt daardoor steeds vaker tegen haar grenzen aan. Dit leidt tot hoge woonlasten, dichtgeslibde wegen en te weinig ruimte voor natuur of recreatie. Daarom moeten we af van het oude denkpatroon van de Randstad tegenover de rest van het land. Dit belemmert de ruimte om te groeien en ontneemt het zicht op de toekomst die de regio biedt.

De omslag in denken begint met de simpele vaststelling dat de regio nog volop ruimte heeft, die in de stad ontbreekt. Om te wonen én te werken. Zeker nu we vaker thuis gaan werken, zullen meer mensen de ruimte en het groen van de regio verkiezen boven een peperdure woning en de drukte in de stad.

Met de aanleg van nieuwe hoogwaardige openbaarvervoersverbindingen en de komst van de zelfrijdende auto kunnen we nieuwe gebieden ontsluiten om te wonen en te werken. Zo houden we de steden toegankelijk en leefbaar en spreiden we de economische kracht over het hele land.

Regionale ontwikkeling begint bij de samenwerking in de gouden driehoek van bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Dat zie je rond sterke clusters als Energy Valley in het Noorden, Food Valley in Midden-Nederland en Brainport Eindhoven.

---
pdf_page: 65
---

Maar regionale ontwikkeling biedt ook nieuwe kansen zoals voor de Einstein telescoop in Limburg, de Metropool Rotterdam Den Haag in de Randstad en de Law Delta in Zeeland. Economische clusters verbinden partijen die elkaar versterken om kennis te ontwikkelen, te innoveren en nieuwe markten te veroveren.

Juist omdat Nederland een land is van sterke steden en regio's moeten we de historische en culturele diversiteit van ons land koesteren en waarderen. Die eigenheid versterkt de gemeenschap en is de inspiratie voor talloze maatschappelijke activiteiten en initiatieven.
Het begin van de grote omslag is een nieuwe visie op de ruimtelijke indeling van ons land. In een nieuwe Nota Ruimte leggen we voor de lange termijn vast waar we ruimte bestemmen om te wonen en werken of voor natuur en landbouw. In deze nieuwe visie worden de Randstad en grote natuurgebieden ontlast en nieuwe groeiregio's aangewezen, wat tevens in het belang van een vitaal platteland is.
Om ook in de toekomst genoeg ruimte te houden moeten we groot durven denken en doen. De kost gaat voor de baat uit. Nieuwe gebiedsontwikkelingen als Almere-Pampus, nieuwe landaanwinning als IJburg2 in Amsterdam of zelfs een nieuwe stad zijn de schaal van oplossingen waarin we moeten denken om meer ruimte te creëren voor wonen, werken en natuur.
Op basis van de nieuwe indeling komt de nieuwe minister voor Regionale Ontwikkeling in samenspraak met provincies en gemeenten met een nationaal Programma voor de Toekomst van de Regio. Dit is een New Deal-aanpak, waarmee we de negatieve spiraal in krimpgebieden doorbreken en nieuwe kansen voor de ontwikkeling van sterke economische regio's benutten. De regiodeals worden verlengd en het Nationaal Groeifonds wordt ingezet om toekomstgerichte projecten mogelijk te maken.
De dynamiek en diversiteit van de grote stad hebben een grote aantrekkingskracht op mensen. Wij vergroten de leefbaarheid in de steden en willen de stad ook voor jonge gezinnen en starters bereikbaar houden. Dat vraagt om meer variatie in het woonaanbod en een nieuwe impuls voor stadsvernieuwing. Woningbouw in en om de stad dient hand in hand te gaan met vergroening. In de stad kiezen wij voor vergroening boven verdere verdichting. Dat biedt meer ruimte voor sport en ontspanning, maar is ook van belang voor de afkoeling bij

---
pdf_page: 66
---

hitte of de afvoer van regenwater bij extreme buien. De toenemende druk op de ruimte in de stedelijke regio's vraagt om investeringen in beter en aantrekkelijker openbaar vervoer, goede fietsfaciliteiten en ruimte voor voetgangers.
We starten de overstap naar betaalbaar en duurzaam wonen in de regio door juist daar duurzaam te bouwen en renoveren. Met slimme investeringen geven we de verduurzaming en energietransitie van onderop vorm en zetten we de regio op voorsprong. Duurzame investeringen stimuleren ook de regionale economie en werkgelegenheid in sectoren als de bouw en de installatiebranche.
Met een actief spreidingsbeleid en de inzet van regiodeals gaan wij overheidsorganisaties, onderwijs-, onderzoek- en zorginstellingen en bedrijven beter verspreiden over het hele land. Het Rijk gaat zoveel mogelijk in bestaande overheidskantoren flexwerkplekken inrichten zodat rijksambtenaren een deel van de week in Den Haag en een deel van de week vanuit hun eigen regio kunnen werken.
Grensregio's hebben een enorme potentie in de verbinding met Duitsland, België en de rest van Europa. Wij geven een nieuwe impuls aan de EU-regionale samenwerking, waarbij knelpunten op het gebied van arbeidsmarkt, regionale ontwikkeling en openbaar vervoer worden weggenomen. Nieuwe kansen liggen in grensoverschrijdende infrastructuur en projecten om energie-intensieve industrieclusters gezamenlijk te verduurzamen.
Een sterke stedelijke of regionale identiteit versterkt het gevoel dat je ergens thuishoort. Dit gemeenschapsgevoel is belangrijk en daarom ondersteunen wij taal, cultuur, kunst, sport en vrijwilligersleven met een regionaal of lokaal karakter. Dat geldt voor regionale orkesten en streekmusea, maar ook voor regionale tradities en volksfeesten als carnaval en muziekfestivals. Wij bieden meer ruimte voor lokale vrije dagen om deze feesten met elkaar te vieren.
Nederland is door de gezamenlijke geschiedenis nauw verbonden met de Caribische delen van het Koninkrijk: met de autonome landen Aruba, Curaçao en Sint Maarten en met Bonaire, Sint Eustatius en Saba, die de status van een bijzondere gemeente hebben. Binnen het Koninkrijk zijn we solidair, zeker in deze tijd van Corona. Wel zien we erop toe dat hulp daar terecht komt waar deze werkelijk nodig is en bijdraagt aan de ontwikkeling van de eilanden.

---
pdf_page: 67
---

Voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba zetten we in op een verdere versterking van de lokale bestuurskracht. Door meer financiële ruimte in de vrije uitkering vergroten we de zelfredzaamheid en beleidsvrijheid en verminderen we de bureaucratie vanuit Den Haag. Hierbij is het wel van belang dat het Caraïbische deel van het Koninkrijk laat zien dat men met deze gelden verantwoord omgaat en een actieve bestrijding van corruptie aangetoond is. Om de eigen inkomsten te versterken wordt gewerkt aan een verbreding van de economische basis en zetten we in op duurzaam toerisme en landbouw. Om de armoede terug te dringen wordt de verhoging van het sociaal minimum voortgezet.


# TOEKOMST VOOR GRONINGEN 

Heel Nederland voelt een grote verantwoordelijkheid voor de inwoners van Groningen. Jarenlang hebben we als samenleving profijt gehad van de aardgasopbrengsten. Daarom moeten we nu met elkaar zorgen voor een veilige en welvarende toekomst voor Groningen en het herstel van vertrouwen van de Groningers.

Dat begint met een snelle en rechtvaardige, royale en vooral loyale afhandeling van de schade aan huizen en bedrijven. Totdat de afbouw van de gaswinning leidt tot rust in de bodem zullen woningen en andere panden moeten worden versterkt. De voortgang van de schadeafhandeling en versterking wordt in heldere afspraken vastgelegd en permanent gemonitord. Voor versnelling van de aanpak brengen we de verantwoordelijkheid voor Groningen over van het ministerie van Economische Zaken naar de nieuwe minister van Regionale Ontwikkeling.

Wij vinden dat, op basis van ervaringen in Groningen, alle Nederlanders door de overheid beschermd moeten worden als mijnbouw bovengrondse schade veroorzaakt. De Commissie Mijnbouwschade en het Instituut Mijnbouwschade Groningen moeten voldoende mandaat hebben om dit te kunnen garanderen.

---
pdf_page: 68
---

# Rentmeesterschap in duurzaamheid en klimaat 

Ons land is groot geworden in de gezamenlijke strijd tegen het water. Met windmolens en poldergemalen hebben we polders drooggelegd. De stormvloedkeringen beschermen ons land tegen de zee. Die combinatie van strijdbaarheid, vindingrijkheid en samenwerking hebben we opnieuw nodig om een solide bijdrage te leveren aan de aanpak van klimaatverandering en de realisatie van het klimaatakkoord van Parijs.

De aarde is niet van ons, maar we hebben wel de taak er goed voor te zorgen. Dat is rentmeesterschap en daarom is klimaatverandering een van de grootste opgaven van deze tijd. Voor onszelf, maar zeker voor de generaties die na ons komen. Daarom moeten we de polarisatie tussen drammers en ontkenners doorbreken en onze schouders eronder zetten. Met een robuust beleid dat draagvlak heeft, effectief is en bijdraagt aan het verdienvermogen van ons land.

Het draagvlak voor een duurzame toekomst ligt direct om de hoek. In het unieke Nederlandse landschap van water, polders en natuur. Door te werken aan een schonere, gezondere en groenere omgeving kunnen wij een betekenisvolle en zichtbare bijdrage leveren aan een duurzame toekomst. Onze bedrijven en kennisinstituten hebben de expertise over landbouw, water en energie. Daarmee kunnen we resultaten boeken en nieuwe kansen ontwikkelen voor een duurzame economie in ons land en de rest van de wereld.

## Het draagvlak voor een duurzame toekomst ligt direct om de hoek

Een stevig draagvlak vraagt ook om een haalbaar en betaalbaar perspectief. Burgers en bedrijven zijn bereid de stap te zetten, zolang zij weten dat de lasten betaalbaar zijn en eerlijk worden verdeeld. En zij -meer dan nu- vooraf worden betrokken bij belangrijke besluiten. Samenwerking is het sleutelwoord.

Wij ondersteunen initiatieven uit de samenleving en stellen burgers en bedrijven in staat om hun bijdrage leveren. Om ons heen zien we burgers, coöperaties en bedrijven die de schouders eronder zetten. Die initiatieven koesteren we en helpen we vooruit. De taak van de overheid is om heldere en haalbare meerjarige doelen vast te stellen, belemmeringen weg te nemen en investeringen aan te jagen.

---
pdf_page: 69
---

Wij willen een nationaal plan voor twaalf provinciale icoonprojecten op het terrein van duurzaamheid en schone energie. Elke provincie draagt een eigen project aan dat een bijdrage levert aan de nationale klimaatopgave.
Het klimaatbeleid moet hand in hand gaan met een industriebeleid dat zorgt voor een eerlijk speelveld voor bedrijven in ons land en op de Europese en wereldmarkt. Waar nodig worden aanbestedings- en mededingingsregels aangepast zonder daarbij de belangen van het MKB uit het oog te verliezen en worden de staatssteunregels ook van toepassing op bedrijven van buiten Europa.
Een eerlijk speelveld vraagt ook om Europese afspraken over gelijke beprijzing van de CO2-uitstoot door bedrijven en gelijke tarieven voor een vliegbelasting. Zodra Europa haar reductiedoelstelling verhoogt naar 55\%, kunnen we de Nederlandse CO2-heffing schrappen. Ook moeten we in Europa afspraken maken over de verdere verduurzaming van de luchtvaart en de scheepvaart, bijvoorbeeld over het gebruik van walstroom tijdens het verblijf in havens.
De beperking van de uitstoot van CO2 en stikstof vraagt in eigen land om een evenredige bijdrage van alle sectoren. De overheid maakt met grote bedrijven die een hoge CO2-uitstoot hebben afspraken over reductiedoelstellingen en de hulp die we hierbij bieden, met het oog op het behoud van de grote bedrijven. Ook in de agrarische sector gaan we werken met langjarige duurzaamheidsdoelen.
Wij kiezen voor een versnelde overgang naar een betaalbare, duurzame energiemix. Windenergie op zee blijft een belangrijke bron. We blijven investeren in zonne-energie, duurzame biomassa en energiebesparing. Voor de periode na 2030 is kernenergie een serieuze optie. Samen met de energiesector ontwikkelen we daarom nieuwe plannen voor tenminste twee extra kerncentrales. Ook ontkomen we niet aan de opslag van CO2 onder de Noordzee. Om te voorkomen dat CO2-opslag en kernafval als probleem wordt doorgeschoven naar volgende generaties, investeren we in R\&D rond het hergebruik van CO2 en het verminderen en het hergebruik van kernafval. De inzet is erop gericht om investeringen in de energietransitie juist ook te richten op regio's die we economisch willen versterken.
Wij zetten ook in op nieuwe energiebronnen als geothermie, aquathermie en warmtenetten, energiedragers als waterstof en synthetische kerosine of duurzame

---
pdf_page: 70
---

en schone brandstof. Om altijd ruimte te houden voor innovatie en nieuwe inzichten en maatregelen te blijven toetsen op kosteneffectiviteit en efficiency, willen wij een periodieke review van het klimaatakkoord, te beginnen in 2022.
Wij verruimen de regelingen die investeringen in isolatie, verduurzaming of energiebesparing in je eigen huis haalbaar en betaalbaar maken. Alle regelingen worden samengebracht in een online klimaatloket, waar je terecht kunt voor subsidies en advies op maat over de beste en meest rendabele investeringen.
Bij de nieuwbouw van woonwijken wordt duurzaam, klimaatneutraal en meer groen de norm en mogelijkheden voor de opvang en het hergebruik van regenwater bevorderd. Wij stimuleren niet alleen circulair bouwen maar ook energiepositief bouwen voor een duurzamer en groener Nederland. Als gemeenten de regierol krijgen in het verduurzamen van wijken, mogen zij ook kiezen voor behoud en aanleg van gasnetten in de gemeente. Daarbij zou het uitgangspunt in de verduurzaming van de gebouwde omgeving richting 2050 moeten zijn dat aanleg van gasnetten wordt gezien als laatste optie. Een verbod is dan niet nodig.
Wij willen een stimuleringsprogramma voor de introductie van hybride cv-ketels voor de verwarming van woningen die naast de wijkgerichte aanpak kan bestaan en daarmee niet concurreert. We zoeken naar een vorm van normering zodat de hybride ketel een belangrijke rol speelt in de vervangingsmarkt voor nieuwe cv-ketels. We stimuleren de productie van groen gas.
Verhuurders die hardnekkig nalatig zijn in het verduurzamen of isoleren van hun woningen, worden gekort op de huur die zij voor een onzuinige huurwoning mogen rekenen. De verhuur van woningen met enkel glas wordt op termijn verboden, tenzij dit evident niet mogelijk is zoals bij monumentale panden.
We gaan lokaal en regionaal maatschappelijk vastgoed (verenigingen, scholen, cultureel erfgoed, buurthuizen en oefenlokalen) actief ondersteunen en ontzorgen in de energietransitie. Dit bespaart deze organisaties veel werk en leidt in veel gevallen tot lagere energiekosten.
Wij investeren in een zichtbare vergroening van de woonomgeving. In de grote steden krijgen stadsgroen en parken voorrang op een verdere verdichting van de woonomgeving en in het hele land planten wij voor iedere inwoner in de eigen

---
pdf_page: 71
---

buurt een nieuwe boom. Met 17 miljoen nieuwe bomen wordt Nederland nog schoner, groener en gezonder. Wij gaan door met de strijd tegen zwerfafval en de plastic soep in het open water.
We zijn zuinig op de natuur en het cultuurlandschap in ons land. Behoud en versterking van de nationale parken en kwetsbare natuurgebieden vragen om een doordachte langetermijnvisie, gerichte investeringen in natuurverbetering en de versterking van het 'groen' onderwijs en onderzoek. Bij de aanleg en bouw van grote windmolens en zonneparken worden natuur en landbouwgronden zoveel mogelijk ontzien, zeker zolang er op daken nog volop ruimte is voor zonnepanelen. Ook wordt altijd als eerste de directe omgeving geraadpleegd.
Wij onderschrijven de Europese Green Deal, maar maken ons nog grote zorgen over de uitwerking voor de specifieke Nederlandse situatie. De doelstelling om 30\% (Europa breed) van het land- en wateroppervlak als beschermd natuurgebied aan te merken is in ons land niet haalbaar. We dragen actief en constructief bij aan de vormgeving om de haalbaarheid en betaalbaarheid van de maatregelen te beschermen. Dat geldt ook voor de herijking van het bestaande Natura2000 beleid.
Een groot milieurendement is te behalen met hoogwaardige verwerking van ons huishoudelijk en bedrijfsafval. Nederland beschikt over een innovatieve afvalbranche waar we gebruik van moeten maken. Dus we willen zoveel mogelijk stoppen met exporteren van afval naar landen als China, en meer circulaire bedrijvigheid in onze eigen regio's stimuleren. Hiervoor moeten we het verbranden van afval verminderen en het hergebruik van afval aantrekkelijker maken. Regulering en financiële prikkels vanuit de overheid dragen bij aan de hernieuwde inzet van die grondstoffen. Ook grondstoffen moeten in de toekomst vaker opnieuw inzetbaar zijn. Daarom maken we verbranden van afval minder aantrekkelijk en het hergebruik aantrekkelijker.
Resten van geneesmiddelen komen via het rioolwater steeds vaker in het oppervlaktewater terecht en vormen een bedreiging voor het waterleven en de drinkwaterproductie. We zetten in op het terugdringen hiervan in samenwerking met gemeenten en waterschappen.
Strenge bronmaatregelen voor auto's, apparaten of bouwmaterialen zijn voor het klimaat veel effectiever dan maatregelen die de schade achteraf beperken.

---
pdf_page: 72
---

Daarom stellen wij in Europees verband strengere eisen aan duurzame productie en kwaliteit van tal van producten. Met een 'recht op reparatie' dwingen we hogere kwaliteitseisen af voor gebruiksproducten als huishoudelijke apparatuur en mobiele telefoons.
Om het draagvlak voor klimaatmaatregelen te vergroten willen wij een landelijk burgerberaad dat de politiek adviseert over de uitwerking van het klimaatakkoord. In dit beraad buigen 150 burgers, die door loting zijn aangewezen, zich over haalbare en betaalbare oplossingen om de doelen van het klimaatakkoord te realiseren. Zo ontstaat een representatief beeld van wat mensen belangrijk vinden en kan de politiek met meer draagvlak besluiten nemen.
De verhoging van de energierekening om duurzame doelen te betalen kan niet oneindig doorgaan. Daarom willen wij de mogelijkheden en gevolgen onderzoeken om duurzaamheidsmaatregelen meer uit de algemene middelen te financieren in plaats van via de huidige opslag op de energierekening.

---
pdf_page: 73
---

# Een gezonde toekomst voor de landbouw en visserij 

Nederland zonder boeren, tuinders en vissers is als het Rijksmuseum zonder Rembrandts. Samen staan ze voor het beste wat ons land de wereld te bieden heeft. Rembrandt is wereldberoemd als groot vakman en vernieuwer in zijn vakgebied en dat zijn onze boeren, tuinders en vissers ook. Daarom moeten we op hen net zo zuinig zijn als op onze Rembrandts.

Voor de boer zijn de grond, de dieren en de natuur het kapitaal waarmee hij werkt. Voor de visser is dat het water en de zee. De zorg voor het landschap, het milieu en dierenwelzijn is hun dagelijks werk. Weinig andere sectoren hebben in de afgelopen jaren zoveel milieuwinst geboekt in het terugdringen van de uitstoot en de ontwikkeling van nieuwe duurzame technieken.

## Voor de boer is zijn grond, zijn dieren en de natuur het kapitaal waarmee hij werkt

Veel boeren, tuinders en vissers hebben een familiebedrijf, dat van generatie op generatie wordt doorgegeven. Dat is de reden dat zij als geen ander weten hoe zij zich steeds weer aan kunnen passen aan nieuwe omstandigheden. Dat doen ze al eeuwen.

Bij veel politieke partijen ontbreekt de aandacht voor de strategische waarde van een sterke agrarische sector. Op wereldschaal azen landen als China op onze agrarische technologie en productiecapaciteit, terwijl met de groei van de wereldbevolking voedselzekerheid en voedselveiligheid steeds grotere vraagstukken worden. Europese samenwerking en handelsverdragen zijn dan onmisbare instrumenten om de eigen markt, de voedselkwaliteit en de productie te beschermen.

Wij kiezen voor een gezonde toekomst voor de landbouw, tuinbouw en visserij in ons land. Met hun vakmanschap en innovatie is een versnelling van de verduurzaming haalbaar. In een goede balans met de natuur, het landschap en de omgeving om hen heen. Wat de sector daarvoor nodig heeft is een duidelijk langetermijnperspectief, de ruimte om te ontwikkelen en een eerlijke prijs voor hun producten.
Voor een gezonde toekomst voor de hele agrarische sector kiezen wij voor een nieuwe aanpak, waarbij de overheid met de sector duidelijke

---
pdf_page: 74
---

langjarige duurzaamheidsdoelen vastlegt en vervolgens de uitvoering aan de sector zelf over laat om deze doelen te halen. De Nederlandse glastuinbouw is een voorbeeld in de wereld op het gebied van productie, duurzaamheid en innovatie. We willen de sector optimaal faciliteren in onderwijs en onderzoek.
Met de inzet van innovatie en nieuwe meettechnieken kunnen de doelmaatregelen worden vertaald in een opgave op bedrijfsniveau. Daarmee laten we iedere agrarische ondernemer de ruimte voor maatwerk, innovatie en vakmanschap om naar eigen inzicht zijn aandeel te realiseren. Met behulp van evenwichtsbemesting kunnen voldoende meststoffen worden toegediend aan de bodem om terug te geven wat eerder onttrokken is. De overheid handhaaft op de uitkomst en hoeft zich minder met de bedrijfsvoering op het erf te bemoeien.
De doelmaatregelen voor de lange termijn bepalen de milieugebruiksruimte voor de landbouw, inclusief de eerder gestelde limieten op fosfaat en stikstofemissies. Wij stimuleren de sector om zelf met plannen te komen om deze doelen te realiseren. De plannen vragen om inspanningen van de hele keten: van boeren, verwerkers van agrarische producten en andere partners in de keten.
Initiatieven van boeren om (nog) duurzamer te werken leiden nog te vaak tot meer kosten en minder opbrengst. Wij blijven werken aan een eerlijke prijs waarin de kosten voor verduurzaming worden meegenomen. Zolang de markt dit niet regelt is de overheid mede aan zet.
Omdat geen boer groen kan doen, als hij of zij rood staat, willen wij dat banken en de overheid ondersteuning bieden om financiering mogelijk te maken. Omdat de financieringsproblematiek zich niet beperkt tot de primaire investering, breiden we daarnaast het bestaande Omschakelfonds van investeringskredieten uit met een risico- en transitiefonds.
Aanvullend op de langjarige duurzaamheidsdoelen bieden we boeren de gelegenheid om samen deel te nemen aan nieuwe trajecten waarin zij ervaring opdoen met natuurinclusieve landbouw en andere nieuwe methoden om hun bedrijfsvoering te verduurzamen, zodat we versnellen in de duurzaamheidsopgave en deze ambities vanuit de sector zichtbaar maken voor een groter publiek. Dit verdient respect, maakt ons trots en biedt perspectief voor de volgende generatie boeren.

---
pdf_page: 75
---

Wij zetten de modernisering en innovatie van de veehouderij voort, bijvoorbeeld door via stalaanpassingen emissies verder te beperken. Het is belangrijk dat de sector zelf deze innovatie omarmt om de duurzaamheid- en dierenwelzijn doelen te behalen. Ook hier moeten overheid en ketenpartners bijdragen om de transformatie van deze belangrijke economische sector mogelijk te maken. Boeren kunnen dit niet alleen.
Ook de boeren leveren een bijdrage aan de stikstofreductie waarbij maatwerk per regio het uitgangspunt is. Boeren die vrijwillig stoppen worden hiervoor gecompenseerd. Wij zijn tegen gedwongen onteigening en willen landbouwgrond voor de landbouw behouden en de bestaande budgetten voor uitkoopregelingen ook openstellen voor verduurzaming van de stallen en productiemethoden, als daarmee voor hetzelfde geld betere resultaten kunnen worden geboekt. Wij verruimen de mogelijkheden, zowel geografisch als financieel, voor boeren om te participeren in duurzaam landschaps- en natuurbeheer.

Wij bepleiten een onderzoek naar de gevolgen van het extern salderen, het nationale verdienvermogen en wat de minimale omvang is om de innovatiekracht overeind te houden in de land- en tuinbouw en de visserij.

Op regionaal niveau wordt de mogelijkheid geboden om voor vraagstukken van klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en verlies van het cultuurlandschap oplossingen te ontwikkelen waarbij landbouw en natuur in balans zijn en elkaar versterken.
Wij willen een beschermde status voor vitale landbouwgronden om de toekomst van het platteland en de voedselzekerheid veilig te stellen. In de nieuwe Nota Ruimte worden ontwikkelgebieden voor de landbouw aangewezen in een goede balans met de ruimte voor natuur, wonen en recreatie. Daar waar de functie landbouw wordt gewijzigd wordt de verplaatsing van een gezond bedrijf naar vitale landbouwgronden mogelijk gemaakt. Ook beschermen we onze agrarische technologie, landbouwgrond en vitale bedrijven in zaai- en pootgoed tegen ongewenste overnames uit het buitenland.
Wij blijven ons inzetten voor een betere en eerlijke prijs voor de boer. Daarvoor komt er een voedselscheidsrechter als marktmeester tussen boeren, de groothandel en consumenten en bieden wij de consument meer transparantie

---
pdf_page: 76
---

over de herkomst en productiewijze van ons voedsel. In Europees verband zetten we ons in voor een lagere btw op groenten en fruit dat in Europa is geteeld.
Wij willen kortere ketens van het land naar het bord. Wat je van dichtbij haalt is verser, lekkerder en vaak minder belastend voor het milieu. Daarom stimuleren wij lokale coöperaties van boeren, winkeliers en consumenten om regionale producten op de markt te brengen en zo bij te dragen aan een sterke lokale en circulaire economie.
De opheffing van de productschappen heeft de positie van boeren en tuinders in de keten verzwakt. Om de gezamenlijke verantwoordelijkheid en samenwerking te versterken kiezen wij voor de oprichting van nieuwe ketencoöperaties, waarin de spelers uit de hele keten in de agri- en foodsector samenwerken en afspraken maken over productie, kwaliteit, gezamenlijk toezicht, duurzaamheid, biodiversiteit en een eerlijke prijs.
Water, droogte en het voorkomen van verzilting van landbouwgronden vormen grote strategische uitdagingen voor de komende jaren. In een waterrijk land als Nederland moet het mogelijk zijn om voldoende zoet water beschikbaar te houden voor de landbouw, de natuur en de mens. Voor een goede balans in het waterbeleid houden wij vast aan de waterschappen, inclusief de geborgde zetels in het algemeen bestuur.
Bodemdaling in het veenweidegebied leidt in het hele land tot schade aan huizen, gebouwen, wegen en landbouwgronden. Wij wijzen in het nieuwe kabinet één coördinerend minister aan die samen met gemeenten, provincies, waterschappen, landeigenaren en grondgebruikers komt tot een effectief pakket van maatregelen om de bodemdaling terug te dringen. De Impulsregeling veenweide wordt voortgezet en uitgebreid met een investeringsagenda voor bebouwd gebied om samen met grondeigenaren en -gebruikers naar passende compensatie te zoeken voor de waardedaling van het eigendom vanwege beperkingen in gebruiksmogelijkheden en om de leefbaarheid en vitaliteit te bevorderen.
Onze kennis over voedsel, water en duurzaamheid is van wereldklasse. Het Nationaal Groeifonds biedt ook voor de agrarische sector mogelijkheden voor investeringen in onderzoek en innovatie en de versterking van kansrijke clusters van bedrijven, kennisinstellingen en overheden in de agrofoodsector.

---
pdf_page: 77
---

Toelatingsprocedures voor duurzame alternatieven voor bemesting en gewasbescherming worden vereenvoudigd en verkort. Tevens willen we onder strikte ethische voorwaarden nieuwe technieken van genetische modificatie in plantaardig materiaal mogelijk maken, zoals Crispr cas.
Het bestaande jongeboerenfonds en jongevissersfonds bieden de komende generaties boeren en vissers zicht op een solide toekomst voor hun familiebedrijf. De huidige regelingen zijn te bureaucratisch en worden nog onvoldoende benut. Wij willen de aanvraag vereenvoudigen en meer toespitsen op de behoeften van jonge boeren en vissers zelf.
De visserij loopt tegens steeds strengere eisen aan. Wij willen de vloot ondersteunen in een duurzame toekomst. De aanlandplicht wordt vervangen door een registratieplicht, die hetzelfde doel dient maar met de inzet van innovatieve herkenningssoftware tot heel veel minder regeldruk leidt.
Met de uitbreiding van windenergieparken en natuurgebieden neemt het aantal gebruikers op de Noordzee steeds verder toe. Bij de uitvoering van het Noordzeeakkoord moeten de belangen van de Nederlandse vissersvloot zwaar meewegen, zowel in het behoud van voldoende visgronden als in het stimuleren van innovatie en verduurzaming.

---
pdf_page: 78
---

# EEN BETROUWBARE EN DIENSTBARE OVERHEID 

We moeten nu doorpakken voor een betrouwbare en dienstbare overheid die naast mensen staat en waakt over het algemeen belang. Wij beschermen en versterken de instituties van de rechtsstaat om die rol voor de samenleving te kunnen blijven vervullen.

---
pdf_page: 79
---

# Vertrouwen in de rechtsstaat en de overheid 

In ons land is de verhouding tussen de burger en de overheid stevig verankerd in de democratische rechtsstaat. leder mens telt en ieder van ons heeft gelijke rechten om mee te doen en tegelijk de verantwoordelijkheid om naar vermogen bij te dragen aan de samenleving. Die wederkerigheid is de basis van ons idee van de verantwoordelijke samenleving.

In de rechtsstaat is de overheid de 'dienaar van het algemeen belang'. In deze crisistijd zien we opnieuw hoe belangrijk een goed functionerende overheid is. Voor onze veiligheid en gezondheid nemen het kabinet en de burgemeesters lastige, maar noodzakelijke maatregelen. Daarover leggen zij continu publiekelijk verantwoording af aan het parlement en de gemeenteraad. Er is kritiek, maar ook veel vertrouwen en waardering voor de zware verantwoordelijkheid die zij dragen.

Toch hebben we de afgelopen jaren ook voorbeelden gezien waar de overheid ernstig te kort schoot. Bij de toeslagenaffaire van de Belastingdienst en rond de afhandeling van de aardbevingsschade in Groningen liet de overheid flinke steken vallen in de betrouwbare en dienstbare rol die zij hoort te hebben. Dat heeft het vertrouwen van burgers geschokt en geschaad.

## 66

Een dienstbare, slagvaardige en rechtvaardige overheid die er voor de burgers is in plaats van andersom

De oorzaak voor dit falen ligt in het jarenlange liberale pleidooi voor een kleinere en goedkope overheid, die de vrijheid van burgers zo min mogelijk mag beperken. Steeds weer ging het debat over de vraag wat de overheid niet moet doen, in plaats van waar de overheid wel voor is. Bezuinigingen, taakstellingen en privatiseringen hebben de publieke zaak uitgehold met een averechts effect op onze vrijheid: we kregen meer regels, meer controles en hogere kosten. Maar geen beter resultaat.

In de coöperatieve samenleving die wij voor ogen hebben herstellen we de balans. Niet de overheid of de markt staan voorop, maar de samenleving. Overheid en markt zijn dienstbaar aan de burger in plaats van andersom. Dat vraagt om een slagvaardige

---
pdf_page: 80
---

en rechtvaardige overheid met een menselijk gezicht en om een lerende overheid die uit zichzelf open en eerlijk is als het misgaat.

Nieuwe maatregelen zijn nodig om het geschade vertrouwen te herstellen en de checks en balances in de rechtsstaat te versterken in een nieuw sociaal contract tussen burgers, overheid en markt.
Wij willen dat politici zich krachtig uitspreken tegen personen en partijen die het vertrouwen in de instituties van de democratische rechtsstaat ondermijnen of het belang in twijfel trekken. Wij leggen in de Grondwet vast dat Nederland een democratische rechtsstaat is.
Wij willen meer authentieke volksvertegenwoordigers met stevige wortels in de eigen regio of stad. Om de band met de kiezers te versterken en een goede vertegenwoordiging uit alle hoeken van het land te waarborgen, willen wij de invoering van een regionaal kiesstelsel. We kijken of in het nieuwe kiesstelsel dat wij voorstaan een kiesdrempel kan worden ingevoerd.
Wij willen strengere, wettelijke eisen aan het democratisch gehalte en de financiering van politieke partijen. In lijn met de uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kunnen antidemocratische partijen worden verboden.
Wij vragen meer openheid van politici en bestuurders over een strafrechtelijk verleden. Voor hun aantreden moeten zij openheid geven over onherroepelijke veroordelingen tot een vrijheidsstraf of een geldboete van ten minste de tweede categorie. Volksvertegenwoordigers verliezen hun mandaat bij een veroordeling tot een celstraf hoger dan 4 maanden.
Wij versterken de kwaliteit van wetgeving en de democratische controle door het parlement. Daarvoor willen wij een betere ondersteuning en een uitbreiding van het onderzoeksbudget van de Eerste en Tweede Kamer. In de Tweede Kamer wordt de Commissie voor de Rijksuitgaven in ere hersteld en het grondwettelijk recht op inlichtingen wordt expliciet vastgelegd als een recht op een document, als daar specifiek om wordt gevraagd.

---
pdf_page: 81
---

Om de rechten van burgers in de 21e eeuw opnieuw te waarborgen wordt de Grondwet gemoderniseerd, in het bijzonder ten aanzien van de grondrechten. Zo halen we het verbod op constitutionele toetsing uit de Grondwet en bereidt de regering verschillende opties voor grondwettelijke toetsing voor. Bij deze opties kiezen wij niet voor een uitgebreide toetsing maar hebben wij een voorkeur voor een geconcentreerde toetsing. Er komt geen rechterlijke toetsing op de sociale grondrechten.
Politici maken het liefst nieuw beleid, waar ze het nieuws mee halen. Voor de uitvoering van bestaand beleid is alleen aandacht als het misgaat. Wij willen de politieke verantwoordelijkheid voor de uitvoering versterken en zelfstandige bestuursorganen waar mogelijk omvormen tot rijksdienst. Ook krijgt de uitvoeringstoets voor nieuw beleid een grotere rol in de besluitvorming.
We investeren in de kwaliteit en de capaciteit van de overheid en de instituties van de rechtsstaat. Wij beperken de omloopsnelheid van topambtenaren, zodat kennis en expertise behouden blijven in de ambtelijke top en we kijken naar de juiste financiering voor belangrijke publieke taken als de rechterlijke macht.
Om te leren van gemaakte fouten en de professionele beroepsuitoefening te versterken willen wij net als in de zorg, het bankwezen en bij Defensie een tuchtrecht voor ambtenaren. Om de positie van verantwoordelijke ambtenaren te versterken voert de overheid een klokkenluidersregeling volgens de nieuwe richtlijnen van de Raad van Europa.
Wij willen een rijksbreed project om de informatiehuishouding van de overheid te verbeteren en de transparantie te vergroten. De erfgoedinspectie krijgt meer capaciteit en bevoegdheden om toe te zien op deze taak. Alle modellen die door overheden en planbureaus worden gebruikt, worden openbaar.
Wij gaan de onafhankelijke positie van rijksinspecties wettelijk vastleggen en van een eigen begrotingsartikel voorzien. De Kamer krijgt het recht om rijksinspecteurs te horen. Voor onderzoeken die het kabinet zelf instelt komt er een wettelijke basis om de onafhankelijkheid te waarborgen en de inzage van stukken of het horen van onderzoekers door het parlement te regelen.

---
pdf_page: 82
---

Een dienstbare overheid communiceert in begrijpelijke taal. Dat geldt voor officiële beleidsstukken en regels, maar zeker ook in het directe contact met de burger. Bij communicatie vanuit de overheid kun je altijd persoonlijk contact opnemen via een naam van een medewerker en een direct telefoonnummer.
In iedere gemeente komt een loket voor burgers die zichzelf niet kunnen redden in het contact met overheden en uitvoeringsorganisaties. Met een casemanager wordt net zo lang gezocht tot er een oplossing is gevonden die recht doet aan de situatie.
De rechtsbescherming voor burgers bij geautomatiseerde besluitvorming door de overheid wordt versterkt via een recht op inzicht in de gegevens en de algoritmes die de overheid gebruikt. Het beroep tegen dit soort besluiten en de toetsbaarheid van onderliggende algoritmes wordt vereenvoudigd.
Om het draagvlak in de samenleving voor ingrijpende besluiten te vergroten, nemen wij een proef met lokale en landelijke burgerberaden. In zo'n beraad worden burgers bij loting aangewezen om de politiek te adviseren over oplossingen voor lastige vraagstukken. Zo ontstaat een representatief beeld van wat mensen belangrijk vinden. Lessen uit het buitenland worden bij deze experimenten betrokken.
De burgemeester en de Commissaris van de Koning vervullen een belangrijke rol in het bestuur van de gemeente en de provincie. Zij zijn herkenbaar voor hun inwoners en staan boven de partijen. Daarom hechten wij aan de kroonbenoeming voor beide functies, met behoud van de rol van de gemeenteraad bij de aanstelling van de burgemeester.
Wij willen een rem op gemeentelijke herindelingen, als de inwoners zelf een fusie niet zien zitten. Daarom willen wij dat een gemeenteraad altijd in twee instanties besluit over een herindeling. Als er na lokale verkiezingen nog steeds een raadsmeerderheid voor de herindeling is, kan een voorstel worden ingediend.
Veel gemeenten verkeren financieel in zwaar weer. Wij staan naast hen, omdat de gemeenten het dichtst bij mensen staan en veel taken vervullen die van grote betekenis zijn in het dagelijks leven van ons allemaal. Dat vraagt om

---
pdf_page: 83
---

betere financiële afspraken, van beleidsvrijheid van belastingen tot extra investeringen in onze gemeenten.
De introductie van het WMO abonnementstarief heeft de gemeentelijke autonomie aangetast en de mogelijkheid onder druk gezet om maatwerk te bieden aan haar inwoners bij gedecentraliseerde taken. Een goede uitvoering van gedecentraliseerde taken staat sowieso onder druk vanwege de beschikbare financiële middelen.

Dit vraagt om een herijking van deze taken en aanpassing van het WMO abonnementstarief. Gemeenten krijgen de mogelijkheid om in ieder geval voor de hogere inkomens een eigen bijdrage te vragen.

Daarnaast zal het Rijk structurele financiële middelen ter beschikking stellen, onder meer voor het uitvoeren van de gedecentraliseerde taken als de WMO en de jeugdzorg. Daarbij worden de gevolgen van de ingevoerde opschalingskorting betrokken.
Het nieuwe kabinet sluit met de gemeenten, provincies en waterschappen een bestuursakkoord over de uitvoering van bestaand beleid en de nieuwe plannen in het regeerakkoord. Bij nieuwe taken hoort altijd nieuw budget. Gemeenten en provincies kunnen ook een aanvraag doen bij het Nationaal Groeifonds voor investeringen in de regionale economie.

---
pdf_page: 84
---

# Bescherming tegen criminaliteit en ondermijning 

Veiligheid is een verantwoordelijkheid van ons allemaal. Want alleen in een veilige en rechtvaardige samenleving kunnen we echt vrij zijn. Veiligheid begint met een goed functionerende rechtsstaat, die beschermt en alert optreedt tegen onrecht, overlast en criminaliteit. Maar een veilige samenleving vraagt ook om een grotere weerbaarheid van burgers en bedrijven in het voorkomen van criminaliteit.

De moord op een advocaat, martelkamers in de drugswereld en de toename van het aantal steekincidenten onder jongeren laten zien dat veiligheid nog geen vanzelfsprekendheid is. De ondermijning van de samenleving door de georganiseerde criminaliteit vormt een ernstige en directe bedreiging voor de openbare orde en de rechtsstaat.

## De zorg voor onze veiligheid begint met een goed functionerende rechtsstaat

De ongemakkelijke waarheid is dat criminaliteit en overlast vaak draaien om drugs. Ons land is uitgegroeid tot een spil in de internationale drugshandel. Zowel het drugsgebruik als de productie en doorvoer van softdrugs, cocaïne en synthetische drugs zijn volledig uit de hand gelopen. De overlast heeft zich vanuit de grote steden uitgespreid over het hele land. In de vorm van bruut geweld, ernstige bedreigingen en het dumpen van drugsafval. We mogen ons niet neerleggen bij de verloedering, de afrekeningen en de gestage ondermijning van onze samenleving.

Het is tijd voor een hardere aanpak. Het vrijgeven van drugs gaat dit probleem niet oplossen. Integendeel, we moeten af van de normalisering van drugs en drugsgebruik. Ook voor de yogasnuiver en het weekendpilletje. We moeten investeren en doorpakken om de criminaliteit terug te dringen en de samenleving te beschermen tegen verdere ontwrichting.

Met een Deltaplan Ondermijning gaan we die strijd aan. We versterken de strafrechtketen van politie, justitie en de rechterlijke macht en verbeteren de samenwerking tussen diensten, overheden en bedrijven. We vergroten de bewustwording en weerbaarheid van burgers en ondernemers, en bieden meer mogelijkheden om zelf een bijdrage te leveren aan onze veiligheid. Ook zoeken we meer samenwerking in

---
pdf_page: 85
---

Europa in de bestrijding van grensoverschrijdende criminaliteit, cybercrime, mensenhandel en terrorisme.
Een weerbare samenleving begint met het besef en de verantwoordelijkheid dat iedere burger zelf kan bijdragen aan de veiligheid. Door kinderen goed op te voeden, door in het onderwijs alert te zijn op signalen dat kinderen in de problemen zitten of door in de eigen buurt verloedering tegen te gaan.
Wij vergroten de alertheid, stimuleren burgerinitiatieven op het gebied van veiligheid en helpen ondernemers in het voorkomen van witwassen of dienstverlening aan criminelen. De mogelijkheden van politie en justitie om over en weer informatie te delen met burgers en bedrijven worden vergroot.
Wij staan vierkant achter onze hulpverleners. Zij verdienen respect en waardering voor de belangrijke rol die zij hebben in onze samenleving. Geweld, agressie en intimidatie worden op geen enkele manier geaccepteerd: wie hulpverleners belaagt wordt hard gestraft.
Wij willen de uitvoering van een Deltaplan Ondermijning voor een stevige en integrale aanpak van de georganiseerde drugscriminaliteit in ons land. Alle relevante partijen - van politie tot banken, van gemeenten tot het bedrijfsleven worden betrokken in een gezamenlijke, meerjarige aanpak, waarin repressie en preventie centraal staan en regellasten voor bedrijven en instellingen kritisch worden meegewogen. We reserveren voor al deze initiatieven structureel 400 miljoen euro, zoals voorgesteld in het rapport 'Een pact voor de rechtsstaat'.
Criminele vermogens en bezittingen worden consequent en 'zichtbaar' afgepakt, waarbij een deel van de opbrengsten wordt geïnvesteerd in de wijken waar de criminelen hun vermogen hebben verdiend of slachtoffers hebben gemaakt. De mogelijkheden om niet-herleidbare vermogens te ontnemen worden vergroot.
Wij willen het patroon van criminele families doorbreken door eerder beschermingsmaatregelen als een uithuisplaatsing of ontzetting uit de ouderlijke macht in te zetten. Er komt een stevige aanpak op het ronselen van jongeren voor criminele activiteiten.

---
pdf_page: 86
---

Voor een deel van de jongeren is de straat een harde leerschool. Door problemen thuis of op school belanden ze al jong op het verkeerde pad. Voor deze groep is straf alleen niet genoeg, maar is heropvoeding en vroeg ingrijpen nodig om verdere problemen te voorkomen. Naast repressie is het van belang om in te zetten op een structurele en integrale wijkaanpak.
Wij willen een duidelijke kentering in het drugsbeleid en een einde aan de normalisering en de romantiek van drugs en drugsgebruik. Legalisering van soft- en harddrugs is niet aan de orde. Wij versterken de voorlichting aan jongeren over de gevaren van drugsgebruik.
Met een uitsterfbeleid voor coffeeshops binnen vijf jaar dringen we het aantal verkooppunten terug, te beginnen met een wettelijk afstandscriterium tot scholen en sportvoorzieningen. We introduceren een nieuw sluitingscriterium om de concentratie van te veel coffeeshops in een klein gebied tegen te gaan.
Drugscriminelen kiezen voor ons land vanwege het milde strafklimaat. Daarom worden de straffen voor drugshandel en druggerelateerde delicten verhoogd en meer in lijn gebracht met ons omringende landen.
Criminele organisaties maken ook gebruik van de sterke economische infrastructuur van ons land. Havens en luchthavens en een sterke digitale en financiële sector zijn vestigingsvoorwaarden, die ons land ook voor criminelen aantrekkelijk maken. Met het bedrijfsleven worden bindende afspraken gemaakt om de weerbaarheid tegen criminele invloeden te vergroten en de poortwachtersfunctie bij kwetsbare branches te versterken.
In de strijd tegen ondermijnende criminaliteit investeren wij meerjarig in de capaciteit en kwaliteit van politie, het openbaar ministerie en de rechterlijke macht, zoals voorgesteld in het rapport 'Een pact voor de rechtsstaat'. De onderlinge samenwerking en informatieuitwisseling in de keten wordt versterkt en de capaciteit voor internationale opsporing en justitiële samenwerking in Europees verband wordt uitgebreid.
Wij zorgen dat politie en justitie altijd over de juiste bevoegdheden beschikken om hun zware werk te kunnen doen. Daarom onderschrijven wij het belang van de modernisering van het Wetboek van Strafvordering en willen wij een snelle

---
pdf_page: 87
---

behandeling van nieuwe wetsvoorstellen. Ook de burgemeesters moeten voor hun rol over voldoende bevoegdheden en een goede informatiepositie beschikken.
Voor deze goede informatiepositie is het van belang dat er goed gekeken wordt naar de mogelijkheden binnen de Wet Gegevensverwerking Samenwerkingsverbanden (WGS). Deze moet toegerust zijn om de partners binnen het integrale samenwerkingsverband onder RIEC/LIEC vlag voldoende ruimte te geven om niet alleen casus-gericht, maar ook thematisch gericht te kunnen werken.
Om de druk op de strafrechtketen te verkleinen willen wij dat de politie op wijkniveau samen met de partners uit het sociale domein eenvoudige zaken kan afhandelen. Ook willen wij meer ruimte voor de digitale afhandeling van strafzaken en de introductie van een consensus-strafrecht voor simpele zaken met een bekennende verdachte.
Veel wijkteams van de politie zijn structureel onderbezet. Wij versterken de basisteams, zodat de wijkagent vaker zichtbaar op straat aanwezig is en snel kan optreden bij inbraken, ruzies en andere vormen van overlast en criminaliteit die de leefbaarheid verstoren. De positie en bevoegdheden van BOA's zijn toe aan een herbezinning die recht doet aan hun steeds belangrijkere taak.
Uitbreiding van de politiecapaciteit stuit in de praktijk vaak op de beperkte opleidingscapaciteit. Daarom willen wij een tweede politieacademie, die zich naast de reguliere opleiding gaat richten op nieuwe opsporingsmethoden als financiële data-analyse en via artificiële intelligentie. Om extra politiecapaciteit vrij te maken wordt de arrestantenzorg van de politie overgeheveld naar het gevangeniswezen.
De sociale advocatuur staat mensen bij die zelf geen advocaat kunnen betalen. Daarmee levert zij een grote bijdrage aan het rechtsgevoel van veel kwetsbare mensen in onze samenleving. Wij willen de kwaliteit van de sociale advocatuur op peil houden en de toegang van middeninkomens tot de rechtsbijstand verbeteren. Commerciële advocatenkantoren moeten een grotere bijdrage leveren in de vorm van pro-deo zaken.
Wij treden streng op tegen seksueel misbruik, intimidatie en seksueel grensoverschrijdend gedrag, waarbij geen sprake is van vrijwilligheid of

---
pdf_page: 88
---

gelijkwaardigheid. De misstanden en mensenhandel in de prostitutie moeten harder aangepakt worden. Wij willen scherpe maatregelen tegen de uitbuiting van vrouwen, ook in de vergunde prostitutie. Om de misstanden en mensenhandel in de prostitutie beter te kunnen aanpakken zijn wij voor de invoering van een model gebaseerd op gelijkheid met als doel de bescherming van de prostituee. Wij willen dat de leeftijdsgrens voor prostitutie verhoogd wordt naar 21 jaar en we pleiten voor een pooierverbod en verzwaren de verantwoordelijkheid van klanten. Daarnaast moeten uitstapprogramma's en andere vormen van integrale hulpverlening beschikbaar zijn om prostituees een betere toekomst te bieden.
Wij willen een speciaal programma om een einde te maken aan de spilfunctie die ons land heeft in de productie en handel in kinderporno. Ook willen we een betere samenwerking met buurlanden om internationale netwerken op te rollen.
We blijven alert op de risico's van aanslagen en terrorisme. Dat vraagt om een integrale aanpak van strafrechtelijke vervolging, bestuursrechtelijke maatregelen en vroegtijdige signalering van radicalisering in jihadi-gezinnen of extreme groeperingen. Wij willen een speciaal traject voor veroordeelde terroristen die na het uitzitten van hun straf nog steeds radicale opvattingen aanhangen. De asielaanvraag of verblijfsvergunning moet ingetrokken kunnen worden indien er sprake is van radicalisering.
Nederland blijft zich sterk maken voor de oprichting van een tribunaal voor de berechting van IS-uitreizigers, die willens en wetens lid werden van een organisatie die genocide pleegde. In Nederland moet er een speciale officier van Justitie komen die belast wordt met het verzamelen van bewijsmateriaal en de vervolging van IS-uitreizigers. Daarnaast moet er meer aandacht en zorg komen voor de slachtoffers van IS, zoals Jezidi's en vervolgde Christenen in het Midden-Oosten.
Voor racisme en uitsluiting op welke grond dan ook, is geen plaats in onze samenleving. Haatzaaien en groepsbeledigingen worden sneller en strenger bestraft en ook het verheerlijken van geweld en terrorisme wordt strafbaar.
De toename van het aantal incidenten rond straatintimidatie, intolerantie en geweld wegens seksuele geaardheid, religie of afkomst, antisemitisme en andere vormen van onverdraagzaamheid leidt tot grote spanningen in die

---
pdf_page: 89
---

gemeenschappen. Wij willen de aangiftebereidheid vergroten en een strenge aanpak van alle vormen van intolerantie en geweld tegen bevolkingsgroepen.
In artikel 1 van de Grondwet over gelijke behandeling wordt expliciet gemaakt dat ook discriminatie op grond van "seksuele gerichtheid" en "handicap" niet is toegestaan. Wij willen dat deze gronden net zoals discriminatie van godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras en geslacht expliciet genoemd zullen worden.
Wie ervoor kiest zijn of haar eigen land achter te laten en het Nederlanderschap verkrijgt moet dat in vrijheid kunnen doen. Wij accepteren geen buitenlandse politieke bemoeienis met onze inwoners en helpen Nederlanders desgewenst om afstand te doen van andere nationaliteiten.
Omdat veiligheid in deze tijd nooit vanzelfsprekend is en risico's vele vormen kunnen aannemen, willen wij een Planbureau voor de Veiligheid voor een structurele analyse van bestaande en nieuwe veiligheidsrisico's in onze samenleving. Het planbureau signaleert, rapporteert en adviseert niet alleen de politiek, maar ook de samenleving.

---
pdf_page: 90
---

# Een solide bondgenoot in Europa en de wereld 

De snelheid waarmee een virus op een vismarkt in China in korte tijd de hele wereld in zijn greep kreeg, laat zien hoe klein en onderling verweven de geglobaliseerde wereld is geworden. De economische en maatschappelijke gevolgen raken ieder land en zullen nog lang voelbaar blijven.

De pandemie laat ook zien hoe ingrijpend de verhoudingen in de wereld zijn veranderd. Dit is de eerste mondiale crisis sinds de Tweede Wereldoorlog zonder Amerikaanse leiding. De economische en militaire kracht van Azië groeit en een steeds assertiever China aast op een leidende rol op het wereldtoneel. Europa sloot aanvankelijk haar grenzen en hervond zich later in een omvangrijk steunpakket. Opnieuw is Afrika het grootste slachtoffer, omdat veel van de geboekte vooruitgang in de strijd tegen ziekte en armoede door de crisis verloren ging. Hier dreigen nieuwe humanitaire voedselen gezondheidscrises.

## De wereld om ons heen is onvoorspelbaar, onberekenbaar en assertiever geworden

In een wereld die steeds kleiner wordt, worden de risico's groter. Voor onze eigen veiligheid, gezondheid en welvaart zijn sterke bondgenoten, goede internationale samenwerking en een stevige multilaterale rechtsorde van cruciaal belang.

Grote vraagstukken als klimaatverandering, migratie, vrede en veiligheid vragen om nieuwe internationale consensus en intensieve diplomatieke samenwerking.

In die nieuwe verhoudingen zal Europa vaker dan voorheen als wereldspeler op eigen kracht haar positie moeten bepalen om de Europese manier van leven en onze veiligheid en welvaart te beschermen. Dat vraagt om een zelfbewuste Europese Unie die voor meer staat dan de interne markt alleen. Als waardengemeenschap delen wij belangrijke principes op het gebied van vrijheid, rechtsstaat en democratie. Het Nederlands belang ligt in een sterk Europees blok dat in de wereld een rol van betekenis kan spelen en dingen gedaan krijgt.

Dit realisme tekent onze Europese inzet. We zijn constructief en betrokken. We hoeven niet altijd gelijk te krijgen, maar mogen met de kracht van argumenten wel

---
pdf_page: 91
---

grenzen trekken als onze belangen in het geding zijn. We zijn waakzaam voor de grote economische en monetaire verschillen tussen Noord- en Zuid-Europa en scherp in de zorgen over de democratie en rechtsstaat in sommige Midden- en Oost-Europese lidstaten.
Nederland blijft, als een van de oprichters, met andere landen werken aan een op waarden gefundeerde Europese Unie. We moeten anders kijken naar de EU dan we in de voorbije decennia deden. Het is van belang open te staan voor minder uniformiteit en voor meer maatwerk. De Europese Unie kan sterker worden door kleine bundelingen van lidstaten en door bepaalde regio's als kopgroepen te laten functioneren. Daarbij willen wij een stimulerende en initiërende rol spelen.
Op kernthema's die onze soevereiniteit raken, zoals de Europese begroting, de uitbreiding van de Europese Unie en belastingsamenwerking, zetten wij ons in voor het behoud van unanimiteit bij de besluitvorming.
Wij willen toekomstige generaties niet met onhoudbare schulden opzadelen. Daarom houden we vast aan een verantwoorde schuldenafbouw in de lidstaten en het belang van economische hervormingen, conform de afspraken van het Stabiliteitspact.
Financiële solidariteit met andere lidstaten wordt in principe vormgegeven via de meerjarenbegroting, waarbij de welvarende lidstaten meer bijdragen en minder welvarende landen meer subsidie ontvangen. We werken samen aan een evenwichtige, innovatieve en concurrerende EU. Nederland kan een zelfstandige afweging maken of we aan nieuwe financiële initiatieven deelnemen. Wij blijven tegen de uitgave van eurobonds.
De euro is van groot belang voor een exportland als Nederland. Dat neemt niet weg dat de Economische en Monetaire Unie uit balans is. De Europese Centrale Bank heeft nu, om verschillende redenen, een te grote rol, wat een risico kan vormen voor de financiële stabiliteit. De ECB moet zich daarom weer toeleggen op haar kerntaak en het bezit van schulden van de lidstaten verantwoord afbouwen. Ook de lidstaten moeten hun schuld verantwoord afbouwen. We doen voorstellen in de EU voor een stabiel en evenwichtig begrotings- en fiscaal beleid. We blijven werken aan een goede Bankenunie met streng toezicht.

---
pdf_page: 92
---

Om een nieuwe bankencrisis te voorkomen moeten conform de Europese bankenwetgeving zwakke banken worden afgewikkeld. Zij kunnen geen staatssteun meer krijgen. Wij willen een Europese fusietoets om te voorkomen dat bankenfusies leiden tot banken die opnieuw too big to fail worden.
Europese lidstaten zullen vaker op eigen kracht conflicten moeten oplossen. Dat vergroot het belang van militaire samenwerking en vraagt om krachtiger Europees optreden op het wereldtoneel. Daarom zijn wij voor een Europese Veiligheidsraad, waarin bij voorkeur ook de Britten zijn vertegenwoordigd. Op termijn willen wij een permanente zetel voor de EU in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties.
In de EU handhaven we het veto op buitenlands beleid, behalve bij het veroordelen van mensenrechtenschendingen en het opstellen van de zogeheten sanctielijsten. Zo voorkomen we dat één lidstaat kritiek op en sancties tegen landen als China en Rusland kan tegenhouden.
Uitbreiding van de Europese Unie is voor ons alleen aan de orde als een kandidaat-lidstaat aan alle voorwaarden voldoet. Wij willen dat toetredingsonderhandelingen worden stopgezet als een kandidaat-lidstaat zich te ver verwijdert van de Europese waarden en afspraken. Dat geldt zeker voor de koers die Turkije is ingeslagen; Turkije dient de status van kandidaat-lidstaat te verliezen en met de EU te zoeken naar een alternatieve vorm van samenwerking.
Wij zetten ons in voor een constructieve relatie tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk en daarnaast voor een effectieve bilaterale relatie tussen ons land en het Verenigd Koninkrijk.
Wij willen een Europese Afrika-strategie om langjarig bij te dragen aan de ontwikkeling van dit continent, de bestrijding van armoede en ziektes, de realisatie van de VN Sustainable Development Goals (SDG) en samenwerking op het gebied van duurzame energie en handel. Deze strategie biedt een nieuw perspectief voor het continent en moet er mede toe bijdragen dat de bevolkingstoename in Afrika niet leidt tot nieuwe migratiestromen naar Europa.

Wij vinden het belangrijk dat serieus aandacht wordt besteed aan de implementatie van het VN-Vrouwenverdrag en SDG-5 Gendergelijkheid. Wij willen lokale

---
pdf_page: 93
---

maatschappelijke vrouwenorganisaties op landelijk en mondiaal niveau blijven ondersteunen die van betekenis zijn bij vredesonderhandelingen en de handhaving van vrouwenrechten.
De EU heeft met een interne markt van 500 miljoen consumenten een sterke positie op de wereldmarkt. Die positie maakt het mogelijk om met andere landen afspraken te maken over de bevordering van de handel op basis van een gelijk speelveld zonder oneerlijke concurrentie door bijvoorbeeld staatssteun voor bedrijven buiten Europa. Ook kunnen we zorgen dat goederen en diensten voldoen aan de hoge Europese kwaliteitseisen.
Europa staat pal voor de bescherming van de democratische rechtsstaat in de lidstaten. Landen die tornen aan de rechtsstaat verliezen hun stemrecht in de Europese Raad en hun aanspraak op Europese fondsen en subsidies. Bij corruptie met Europees geld worden subsidies gekort of stopgezet.
Wij blijven ons inzetten voor de berechting van de verantwoordelijken voor de aanslag op de MH17 en voor de erkenning van de staatsaansprakelijkheid door Rusland.
In de China-strategie van Nederland willen we meer aandacht voor bescherming van intellectueel eigendom van bedrijven en universiteiten, handelsvoorwaarden en individuele mensenrechten. Ook in de strategie van de EU zijn deze wijzigingen nodig, zodat landen niet door Chinese investeringen tegen elkaar worden uitgespeeld.
Geloofsvrijheid is een speerpunt van ons buitenlandbeleid. Wij bouwen een internationale coalitie tegen de geloofsvervolging, waaronder christenvervolging, die in verschillende landen ernstige vormen aanneemt.
In een onrustige wereld staat het belang van multilaterale organisaties als de VN, de Wereldbank, de WTO en de WHO onder druk. Wij zien de kritiek, maar achten deze instellingen onmisbaar voor de oplossing van grote mondiale vraagstukken. De VN is het enige podium waar bijna alle landen van de wereld met elkaar spreken. We streven naar een grotere slagkracht door de focus te leggen op de kerntaken van deze organisaties, in het bijzonder voor de Wereldbank.

---
pdf_page: 94
---

Wij zien het als een morele plicht om landen in nood te helpen. Daarnaast is internationale samenwerking ook in ons welbegrepen eigenbelang. Globale uitdagingen zoals de coronacrisis laten zien dat uitdagingen als gezondheid zich niet aan grenzen houden en Nederland pas veilig is als het elders ook veilig is. Daarom streven we ernaar om stapsgewijs de investeringen in ontwikkelingssamenwerking naar het internationaal afgesproken niveau van $0,7 \%$ van het BNI te brengen, waarbij er altijd ruimte is om te schuiven tussen de verschillende prioriteiten.

In de hulp aan ontwikkelingslanden zijn gezondheid, het tegengaan van de inperking van de politiek-maatschappelijke ruimte voor het maatschappelijk middenveld wereldwijd, onderwijs, water, voedselzekerheid en landbouw, gelijke rechten en goed bestuur belangrijke aandachtspunten.
Individuele vrijheidsrechten worden ernstig geschonden, door autocratische regimes in toenemende mate in twijfel getrokken en internationaal ondermijnd. In ons buitenlandbeleid verzetten we ons tegen deze ontwikkeling en maken we ons hard voor de rechten van de mens wereldwijd.

---
pdf_page: 95
---

# Een sterke krijgsmacht 

De bereidheid om te vechten voor de vrijheid en het hoogste offer te brengen voor de vrijheid van anderen is 75 jaar na de bevrijding van ons land nog elke dag het werk van de vrouwen en mannen in onze krijgsmacht. Zij doen dit vanuit het besef dat vrede en vrijheid nooit vanzelfsprekend zijn.

De bereidheid van onze militairen om zich waar ook ter wereld in te zetten voor vrede en veiligheid legt een grote verantwoordelijkheid bij de politiek. De eenheden moeten er altijd op kunnen vertrouwen dat zij goed getraind, voorbereid en toegerust met het beste materieel hun moeilijke werk kunnen doen. Met de steun van bondgenoten, maar zeker met de steun van de politiek en samenleving in ons eigen land.

## Europa zal vaker op eigen kracht conflicten moeten oplossen

Een moderne krijgsmacht vraagt om een combinatie van hoogwaardig zwaar materieel en geavanceerde technologieën op het gebied van digitale oorlogsvoering. Daarnaast heeft de krijgsmacht ook een belangrijke maatschappelijke taak, zoals zij bij de coronacrisis heeft laten zien in de ondersteuning en organisatie van de zorg.

In de onrustige wereld om ons heen blijft het NAVO-bondgenootschap de belangrijkste garantie voor onze veiligheid. Daarnaast moeten we ook in Europees verband en met andere landen die voor dezelfde waarden staan, de krachten bundelen. In alle gevallen is het van groot belang dat we blijven investeren in de krijgsmacht. Alleen dan kunnen we ook in de toekomst een geloofwaardige en betrouwbare bijdrage leveren aan internationale missies, operaties en oefeningen, en de klassieke taak van de verdediging van de eigen landsgrenzen van het grondgebied van het Koninkrijk waarmaken.
Investeren in Defensie is geen keuze, maar een noodzaak en een randvoorwaarde voor stabiliteit en economische ontwikkeling. We willen een helder groeipad, waarmee de uitgaven voor Defensie zo snel mogelijk worden opgetrokken naar de afgesproken NAVO-norm van 2\% BBP. In de komende kabinetsperiode wordt tenminste het EU-gemiddelde bereikt. Wij zijn voorstander van het wettelijk vastleggen van de NAVO norm. Dit zorgt voor een betrouwbaar meerjarenbeleid.

---
pdf_page: 96
---

Europa zal in de toekomst vaker conflicten op eigen kracht moeten oplossen. Daarom zijn wij voorstander van intensievere Europese defensiesamenwerking in de vorm van gemeenschappelijke missies en oefeningen, onderlinge samenwerking van eenheden en landen, taakverdeling van militaire capaciteit en gezamenlijke inkoop. Wij zijn geen voorstander van een geïntegreerd Europees leger, omdat Nederlandse troepen alleen door de Nederlandse regering en het parlement kunnen worden uitgezonden. Dit alles neemt niet weg dat de trans-Atlantische samenwerking in NAVO-verband een hoeksteen blijft van het Nederlands defensiebeleid.
Versterking van het militair materieel gaat zowel om zwaar materieel als om hoogwaardige technologische systemen en kennis over alle vormen van digitale oorlogsvoering. De tekorten op munitie en materieel worden met voorrang aangevuld.
Voor de continuïteit in aanschaf, onderhoud en vervanging van militair materieel willen wij de Europese afhankelijkheid van andere landen verminderen. Dit vraagt om investeringen in een krachtige en innovatieve Nederlandse defensie-industrie. Wij doen vaker een beroep op de Europese uitzondering van nationaal veiligheidsen economisch belang om materieel in Nederland aan te besteden. Zo zorgen wij dat cruciale strategische kennis en technologie in Nederland blijft. Binnen Europa moet Nederland haar rol pakken door deel uit te maken van de kopgroep op Europese defensiesamenwerking.
De inlichtingen en veiligheidsdiensten moeten worden versterkt om Nederland te beschermen tegen de groeiende digitale en geopolitieke dreigingen uit landen als Rusland en China. De gezamenlijke huisvesting moet worden aangegrepen om voor de diensten een Cyberhub te creëren, waar het Defensie Cyber commando en het Nationale Cybersecurity Centrum deel van uitmaken. Waar nodig wordt de WIV aangepast om de effectiviteit van de diensten te vergroten.
De grote waardering voor het zware werk van Defensie vraagt om een modern loongebouw en een goed salaris voor de militairen, betere kazernes en het beste materieel. We gaan op volle kracht voldoende personeel werven.

---
pdf_page: 97
---

Onze grote waardering voor de krijgsmacht geldt ook voor de veteranen die ons land hebben gediend. Wij willen meer aandacht voor de gevolgen van uitzendingen op de geestelijke gezondheid van veteranen en hun gezinnen, maar ook meer mogelijkheden voor veteranen om hun kennis en ervaring in oorlogsgebieden te delen met de samenleving. De Invictus Games in ons land en landelijke en lokale veteranendagen zijn een goede gelegenheid om de waardering voor veteranen zichtbaar te maken.

---
pdf_page: 98
---

# Meer grip op migratie, integratie en burgerschap 

In een wereld die steeds kleiner wordt verlaten steeds meer mensen hun land, op de vlucht voor oorlog of geweld of op zoek naar een beter bestaan. Een deel van hen waagt een gevaarlijke overtocht naar Europa en komt terecht in de overvolle kampen in Griekenland en Italië; anderen maken gebruik van de bestaande mogelijkheden om elders een nieuwe toekomst op te bouwen. Zo heeft migratie altijd verschillende gezichten.

Ook ons land heeft als open en welvarende samenleving - al van oudsher - een grote aantrekkingskracht op mensen van buiten. Mensen zochten hier een veilig heenkomen of kwamen naar Nederland voor werk. Ook nu en in de toekomst bieden wij vluchtelingen, in het bijzonder kinderen, die werkelijk in nood verkeren altijd hulp en bescherming.

Toch leidt de toename van het aantal migranten ook tot zorgen. De huidige aantallen overstijgen de spankracht van de samenleving om al deze mensen ook een toekomst te kunnen bieden. Zeker als we weten dat we in het huidige tempo doorgroeien naar een bevolking van 19 miljoen mensen in 2040.

De zorgen over migratie en integratie leiden tot terugkerende spanningen in de politiek en samenleving. Die spanningen ondermijnen de solidariteit en zetten het draagvlak voor nieuwkomers én vluchtelingen onder druk. Juist daarom is het zaak dat we meer grip krijgen op het aantal nieuwkomers dat we als samenleving kunnen en willen opvangen.

## Migratie moet een bewuste keuze zijn en niet iets dat ons overkomt

Meer grip vraagt om grenzen. Om een goede bewaking van de buitengrenzen van Europa en om heldere en snelle migratie- en asielprocedures om te bepalen wie mag blijven. Ook moeten we in Europa het lastige debat aangaan over de grenzen aan de Europese arbeidsmigratie op grond van het vrij verkeer van personen. Alleen zo behouden we het draagvlak om ook in de toekomst plaats te bieden aan nieuwkomers en vluchtelingen.

---
pdf_page: 99
---

Het toelaten van mensen zonder hun echt een plaats te kunnen bieden in onze samenleving is niet barmhartig. Het leidt al snel tot uitbuiting en slechte werkomstandigheden voor arbeidsmigranten of tot achterstanden en integratieproblemen in opeenvolgende generaties. Daarom moeten we meer werk maken van integratie; als een wederzijdse opdracht voor de nieuwkomer en de samenleving. Integratie vraagt van nieuwkomers burgerschap, het leren van de taal, het vinden van werk en de erkenning van de waarden van onze samenleving. Daar moet tegenover staan dat wie voluit kiest voor ons land, ook moet ervaren dat hij hier een toekomst heeft als volwaardig burger in onze samenleving.

Om zorgen weg te nemen en het draagvlak te behouden, moeten we duidelijk maken dat migratie niet iets is wat ons overkomt, maar een bewuste keuze om hulp te bieden aan vluchtelingen en een toekomst geven aan arbeidsmigranten die onze economie nodig heeft. Door grip te krijgen op migratie en integratie zijn wij ook beter voorbereid op de verwachte toename van het aantal migranten door oorlog en geweld, klimaatverandering en de verdubbeling van de bevolkingsgroei in Afrika in de komende decennia.
Grip op migratie vraagt om concrete migratiedoelstellingen die rekening houden met de spankracht en het draagvlak in de samenleving voor opvang en integratie. Op basis van deze doelstellingen wordt een effectievere aanpak en organisatie van de opvang en integratie van arbeidsmigranten en vluchtelingen vormgegeven. Voor vluchtelingen, in het bijzonder kinderen, die werkelijk in nood verkeren bieden wij altijd hulp en bescherming.
Wij willen dat Nederland een voortrekkersrol vervult in de ontwikkeling van een humaan Europees vluchtelingen- en asielbeleid. Kernpunten zijn een strenge controle van de buitengrenzen, humane opvang en primaire beoordeling van asielverzoeken aan de buitengrens, herverdeling over de lidstaten en een effectiever terugkeerbeleid voor afgewezen asielzoekers.

Nederland voert samen met andere Europese landen een actief beleid om ervoor te zorgen dat de opvanglocaties in de regio geen uitzichtloze kampen zijn, maar echte 'asielsteden' waar vluchtelingen zich met goed onderwijs en economische activiteiten kunnen voorbereiden op een nieuwe fase in hun leven, inclusief hulp om terugkeer naar het geboorteland mogelijk te maken.

---
pdf_page: 100
---

Goed migratiebeleid houdt rekening met het onderscheid tussen vluchtelingen en arbeidsmigranten. Mensen die vervolgd worden wegens afkomst, religie of politieke overtuiging hebben recht op asiel. Lidstaten die geen verantwoordelijkheid nemen voor een gemeenschappelijk asielbeleid worden gekort op Europese subsidies of fondsen.
Onderdeel van de nieuwe Europese aanpak is een stevig Europees terugkeerbeleid volgens het more for more-principe: landen die meewerken aan de terugkeer van hun onderdanen, krijgen meer en betere afspraken over samenwerking, hulp en handel.
Wij gaan in Europa het lastige debat aan over een betere regulering van arbeidsmigranten op grond van het vrij verkeer van personen. Hier ligt een wederzijds belang, omdat Midden- en Oost-Europese landen als Roemenië en Bulgarije kampen met een forse leegloop en verschillende West-Europese landen problemen ervaren van verdringing op de arbeidsmarkt en overlast in wijken. Daarbij kunnen ook bilaterale afspraken tussen lidstaten een oplossing bieden.
Slechte werkomstandigheden, misbruik en uitbuiting van arbeidsmigranten worden aangepakt met strengere eisen aan bemiddelaars en uitzendbureaus en meer controles in het grijze en zwarte circuit. We treden ook streng op tegen het misbruik van sociale voorzieningen en toeslagen.
Wij geven werkgevers met een grote behoefte aan arbeidsmigranten een eigen verantwoordelijkheid in de opvang, huisvesting en begeleiding. Fiscale prikkels die ervoor zorgen dat het aantrekkelijker is om arbeidsmigranten hierheen te halen dan Nederlandse werknemers in dienst te nemen, worden geschrapt.
De kern van het asielbeleid is altijd een individuele beoordeling zodat recht wordt gedaan aan de specifieke omstandigheden van de aanvrager. Om het draagvlak voor asiel en de opvang van vluchtelingen te behouden zijn we streng op het misbruik van het asielrecht. Dat vraagt om een snellere en betere uitvoering van de procedures en voldoende capaciteit voor de Immigratie- en Naturalisatiedienst. Ook wordt het niet-meewerken aan uitzetting strafbaar en treden we streng op tegen overlastgevende asielzoekers.

---
pdf_page: 101
---

Nederland neemt het initiatief voor een nieuw internationaal verdrag voor het terugnemen van burgers. Daarin verplichten landen zich om onderdanen altijd op te nemen, die elders geen recht op verblijf (meer) hebben. Dit betreft zowel afgewezen asielzoekers en migranten, als vluchtelingen voor wie de verdragsrechtelijke noodzaak tot opvang en bescherming niet langer meer bestaat. Een dergelijke conventie is vooral van belang voor landen die te maken hebben met de grootschalige opvang van vluchtelingen in de regio.
Om de druk op migratie te verminderen, met name in de toekomst uit Afrika en het Midden-Oosten, moeten we bereid zijn meer te investeren in goede initiatieven ter voorkoming van gewapende conflicten. We moeten daarnaast altijd bereid zijn landen te helpen die proberen oorlogsgeweld en structurele armoede te boven te komen, evenals landen die met een grootschalige instroom van vluchtelingen uit buurlanden te maken hebben. Zonder adequate opvang en perspectieven is de kans groot dat vluchtelingen verder zullen trekken.
Wij willen een nieuw integratiebeleid op basis van wederkerigheid.
Deze aanpak is minder vrijblijvend, start vanaf de eerste dag met werk en het leren van de taal, en is meer dan nu gericht op wat een nieuwkomer nodig heeft om als volwaardig burger in onze samenleving mee te kunnen doen. Via vrijwilligersnetwerken en jongeren die hun nationale diensttijd vervullen, koppelen we nieuwkomers aan een 'maatje' om hen kennis te laten maken met de Nederlandse samenleving.
Het integratiebeleid wordt uitgebreid naar tweede en derde generaties, voor zover die door achterstanden of taalproblemen nog onvoldoende meekomen in de samenleving. Ook voor hen is integratie en burgerschap essentieel om een toekomst op te bouwen in ons land.
Wij voeren een Nationaal Compliment in: iedere jongere die het middelbare schooldiploma haalt en iedereen die slaagt voor de inburgeringstoets ontvangt een vlag met wimpel en een digitaal pakket met informatie over onze Nederlandse historie, waarden en normen en democratie. De nieuwe Tweede Kamerfractie wordt gevraagd dit verder uit te werken.
Tegen culturele tradities en rituelen die in strijd zijn met de Nederlandse rechtsstaat of het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, zoals

---
pdf_page: 102
---

huwelijkse gevangenschap en vrouwelijke genitale verminking, treden we streng op. Bij genitale verminking van meisjes moeten, naast de dader, ook de ouders kunnen worden bestraft voor hun medewerking.
Wij willen snel een eind maken aan de lucratieve handel in paspoorten door EU-lidstaten. Hierdoor kunnen niet-EU-ingezetenen tegen betaling EU-burger worden en zich vrij door Europa bewegen.
Er wonen meer dan een miljoen Nederlanders in het buitenland waarvan velen nog zeer betrokken zijn bij de Nederlandse samenleving. Zij vormen tevens een belangrijk netwerk voor Nederlandse ondernemers die internationaal zakendoen. Zij versterken onze samenleving in het buitenland. Wij zetten ons in om te voorkomen dat Nederlanders in het buitenland hun Nederlandse nationaliteit onterecht verliezen.

---
pdf_page: 103
---

# De Tweede Huskamer 



DER STATEN-GEVERAAF

## EEN LAND VAN WAARDEN EN TRADITIES

Waarden en tradities versterken het gevoel dat we als gemeenschap bij elkaar horen en hier thuis zijn. Tegelijk zien we in religie, cultuur en regionale identiteit ook de veelkleurigheid van ons land. In het samengaan van die gemeenschappelijkheid en verscheidenheid ligt het bijzondere karakter van ons land.

---
pdf_page: 104
---

# Beschermen wat ons bindt en dierbaar is 

Onze voorstellen zijn gericht op een samenleving van mensen die onderling verbonden zijn in een sterke gemeenschap. Die verbondenheid gedijt niet op een kale ondergrond. Er is meer dat ons bindt en het gevoel geeft bij elkaar te horen dan het enkele feit dat we met elkaar in hetzelfde land wonen.

Mensen hechten aan taal, cultuur, religie, tradities en folklore. Die vormen onze identiteit en geven betekenis en kleur aan ons leven van elke dag. In de diverse en veelkleurige samenleving die Nederland is, vraagt dit om respect in de omgang met elkaar en de verantwoordelijkheid om de vrijheid van anderen te beschermen en te bewaren.

Polarisatie rond identiteit en cultuur is niet nieuw. Vaker in onze geschiedenis stonden burgers tegenover elkaar om hun geloof of afkomst. Maar evenzo vaak was de uitkomst dat ons land steeds weer de ruimte bood voor mensen met hele verschillende achtergronden en levensovertuigingen. Dat is ook nu de opgave. De verdeeldheid, de verruwing van het publieke debat en de korte lontjes op straat en op social media gaan ons niet verder helpen. Respect, begrip en verdraagzaamheid wel.

## 66

Taal, cultuur, religie en tradities geven betekenis en kleur aan het leven


Tijdens de lockdown zagen we hoe stil en kleurloos een samenleving zonder die gemeenschappelijke basis is. De kerken, moskeeën en synagogen bleven dicht. Dat viel veel gelovigen en niet-gelovigen zwaar, omdat juist een catastrofe van deze omvang zingevingsvragen oproept. Maar ook heel persoonlijk, omdat we in hele kleine kring afscheid moesten nemen van dierbare overledenen.

---
pdf_page: 105
---

Ook kunst en cultuur konden de troost en reflectie niet bieden: musea en theaters moesten dicht, festivals en concerten werden afgelast en de repetities van orkesten, koren en toneelverenigingen werden stopgezet. We misten de inspiratie en de ontspanning die kunst en cultuur brengen. Het is de reden om alles op alles te zetten om te voorkomen dat de crisis leidt tot blijvende schade in de culturele sector en het rijke verenigingsleven in ons land.

Wat onze samenleving bindt zit ook in de symbolen van onze gemeenschap. We zijn zuinig op de Nederlandse taal en de streektalen. We zijn trots op het koningshuis als symbool van continuïteit en nationale eenheid. En we beschermen het nationaal kunstbezit en het erfgoed, om dit door te kunnen geven aan de generaties na ons.
Religie en kerkgenootschappen vervullen een essentiële rol in onze samenleving. Daarom staan wij pal voor de bescherming van de vrijheid van godsdienst die aan iedereen - binnen de grenzen van de wet - de ruimte laat om zijn geloof inhoud en vorm te geven, ook in het publieke domein.
Juist in tijden met grote vragen is de aandacht voor geestelijke verzorging en zingeving van grote betekenis voor heel veel mensen. Wij willen dat er in deze zware tijd voor de zorg altijd voldoende ruimte is voor zingeving. Dit geldt voor kwetsbare mensen, maar ook voor de professionals in de zorg en andere vitale beroepen.
Voor racisme en discriminatie is geen enkele plaats in onze samenleving. Uitsluiting en belediging op basis van welke grond dan ook is een gif dat verhoudingen tussen mensen en groepen verziekt en mensen uit elkaar drijft. Delicten met een discriminatieachtergrond moeten harder worden aangepakt.
Wij pakken de ongewenste buitenlandse beïnvloeding door onvrije landen op religieuze en maatschappelijke organisaties aan. Dit vraagt om een verbod op buitenlandse financiering van organisaties die in strijd handelen met de rechtsstaat. Ook willen wij een verbod op salafistische organisaties en een openbare lijst van buitenlandse predikers die het land niet in mogen.

---
pdf_page: 106
---

Wat ons bindt laten we zien met een nieuw nationaal historisch museum over de geschiedenis van Nederland. Samen met onze bestaande rijksmusea en de vele provinciale musea die ons land rijk is, kan dit juist in tijden van polarisatie bijdragen aan verbinding, saamhorigheid en aan het gevoel één veelkleurige gemeenschap te zijn.
Na de crisis zetten wij niet alleen in op een fors economisch herstel. We zorgen er ook voor dat makers, instellingen en gezelschappen in de culturele sector de draad weer op kunnen pakken en de samenleving weer kunnen verrijken, verrassen en vermaken. Een herstelplan voor de hele sector moet zowel de professionals als de amateurverenigingen er bovenop helpen.
Wij willen een betere regionale spreiding van middelen en voorzieningen voor een volwaardig cultureel aanbod voor professionals en amateurs in het hele land. De huidige nadruk op diversiteit in het aanbod kan niet zonder ook de unieke voorbeelden van de Nederlandse cultuur te beschermen en behouden.
Wij houden de uitgaven voor beheer en behoud van het cultureel erfgoed op peil, van waardevolle monumenten en kerken tot publieke en particuliere kunstcollecties, archieven en documenten. Maar ook volksfeesten, lokale tradities en andere voorbeelden van immaterieel erfgoed die mensen over generaties heen inspiratie geven, verdienen onze bescherming.
Taal verbindt en maakt dat we elkaar begrijpen en verstaan. Daarom willen wij het Nederlands en het Fries als erkende taal opnemen in de Grondwet. Dat doen we ook voor het Papiaments en Engels in Caribisch Nederland.
Wij maken ons sterk voor de erkenning van het Limburgs en Nedersaksisch als officiële overheidstalen. Ook willen wij meer aandacht in het onderwijs voor deze en andere streektalen.
Als onderdeel van het leesoffensief en de strijd tegen laaggeletterdheid zetten wij ons in voor het versterken van de Nederlandse literatuur. Dat gaat om leescampagnes voor jongeren, de promotie van Nederlandse auteurs in het buitenland en het behoud van bibliotheken in iedere gemeente.

---
pdf_page: 107
---

Wij maken ons sterk voor een pluriform en sterk medialandschap. Buitenlandse mediabedrijven op de Nederlandse markt worden verplicht te investeren in Nederlandse producties. De publieke omroep blijft de basisvoorziening in ons bestel. Wij willen meer ruimte voor regionale programmering op de landelijke netten en bieden extra ondersteuning aan lokale en regionale media die een belangrijke rol vervullen in de nieuwsvoorziening in gemeenten en provincies. Regionale en lokale zenders kunnen ook ingezet worden voor het behoud van de streektaal.
Wij willen in de dagprogrammering van de publieke omroep meer laagdrempelige programma's voor de aanpak van laaggeletterdheid en de integratie van nieuwkomers.
Het op 5 mei stilstaan bij onze hard bevochten vrijheid draagt bij aan nationale saamhorigheid en het besef dat het een groot goed is om te leven in een vrije en veilige samenleving. Daarom wil het CDA in overleg met sociale partners komen tot een jaarlijks collectief vrije en betaalde bevrijdingsdag, waarbij op deze dag ook de educatieve kant van de bevrijdingsdag wordt belicht.

---
pdf_page: 108
---

# Kiezen voor een nieuwe politiek van samenwerking en verbinding 

Tot slot. Nederland is een land met een groot onderling vertrouwen in elkaar en de overheid. Voor een coöperatieve samenleving is dit vertrouwen en saamhorigheidsgevoel onmisbaar, maar nooit vanzelfsprekend. Onderliggende trends als de versnippering van het politieke landschap en grote verschuivingen bij verkiezingen laten zien dat het vertrouwen geen vast gegeven is.

Dit moet de politiek zich aantrekken. Omdat het politieke debat te vaak geen toonbeeld is van beschaving. Omdat de toon verhardt en omgangsvormen verruwen als politici elkaar met filmpjes bestoken om tegenstanders zwart te maken. Omdat de hype van de dag of een scherpe quote vaak meer de aandacht trekken dan een doordacht betoog over de echte problemen in de samenleving of de kwaliteit van nieuwe wetten. Maar vooral omdat het vertrouwen in de politiek het fundament is van onze democratie en onze rechtsstaat.

## Het compromis is het enige juiste antwoord op het feit dat wij mensen uniek zijn

Politici hebben een voorbeeldfunctie. In integer gedrag en in de verantwoordelijkheid voor een fatsoenlijk democratisch debat. Het parlement is geen talkshow. De politieke afrekencultuur holt de ministeriële verantwoordelijkheid uit en schaadt het vertrouwen in de politiek. Polarisatie vergroot tegenstellingen uit en sluit niet aan bij het overgrote deel van de Nederlanders die redelijk en genuanceerd in het leven staan.

Een goed politicus kan met overtuiging een eigen visie neerzetten, maar is ook altijd op zoek naar bredere steun voor haalbare oplossingen. 'Het compromis is het enige juiste antwoord op het feit dat wij mensen uniek zijn', zei Angela Merkel onlangs. Dat geldt voor ons ook. Wat we aan het eind van de dag in de Tweede Kamer voor mensen kunnen bereiken is veel belangrijker dan ons eigen gelijk. Samenwerking is de enige manier om iets te bereiken. Daarom willen wij ook vaker, over de grenzen van coalitie en oppositie heen, afspraken maken voor de lange termijn om grote vraagstukken als klimaat, migratie of de noodzakelijke investeringen in de krijgsmacht van een oplossing te voorzien.

---
pdf_page: 109
---

In een samenleving waarin iedereen meedoet moeten wij waken voor het gevaar van een politiek tweestromenland, waarin het politieke debat alleen nog wordt gevoerd door hoogopgeleiden en deskundigen en anderen langs de kant staan met het gevoel dat ze niets te zeggen hebben. ledere mening telt en moet worden gehoord. Daarom willen wij zeggenschap teruggeven aan de samenleving en betrokkenheid en draagvlak van onderop organiseren. Dat kan door de experimenten met burgerberaden en de keuze voor een kiesstelsel waarin de stem van burgers en de nabijheid van de volksvertegenwoordiger zwaarder tellen.

Als brede volkspartij zien wij het als onze taak om vanuit het midden steeds opnieuw een brug te slaan tussen verschillende groepen in onze samenleving en de verbinding en samenwerking te zoeken. Wij doen niet mee aan de politieke verruwing van feitenvrije politieke stellingnames en verdachtmakingen. Wij zijn direct en duidelijk, maar niet onbeschoft. De normen en waarden die we in de samenleving heel normaal vinden, gelden ook aan het Binnenhof.

---
pdf_page: 110
---

# COLOFON PROGRAMMA 



## Scribent Hans Janssens

Vormgeving Mirella Roor

Fotografie \& styling Leonard Walpot (fotografie) \& Vera Blokzijl (styling)
Secretariaat Eppy Boschma, Karin Hoentjen, Hege Knaven, Joost Breas

---
pdf_page: 111
---

# VERKLARENDE WOORDENLIJST 

G
AANLANDPLICHT

AGRIFOOD

AIRBNB

ALGORITME
AOW
ARTIFICIËLE INTELLIGENTIE (AI)

ASSOCIATE DEGREEPROGRAMMA (AD)

BACHELORFASE

BBP
BOA
BRIEVENBUSMAATSCHAPPIJEN

CASEMANAGER

CBR
CHECKS EN BALANCES

CHIEF NURSING OFFICER
CIRCULAIRE ECONOMIE

CLOUD
COMMISSIE-BORSTLAP

CONSTITUTIONELE TOETSING

COÖPERATIEVE SAMENLEVING

CYBERCRIME

CYBERSECURITY

Nieuwe generaties van supersnel draadloos internet Naast de gewone vangst moeten vissers ook de ondermaatse of over-quota vis aan land brengen Landbouwproduct dat bedoeld is voor consumptie door mensen
Online marktplaats voor de verhuur en het boeken van privéwoning/kamer
Wiskundige formule
Algemene Ouderdoms Wet
Ook wel kunstmatige intelligentie genoemd, waarbij computers of systemen van zichzelf leren en steeds slimmer worden
Een tweejarige studie in het hoger beroepsonderwijs. Niveau zit tussen een mbo-4 en een hbo-bachelor in Een opleiding op hbo of universitair niveau. Na succesvolle afronding is het mogelijk om door te studeren (masteropleiding)
Bruto Binnenlands Product
Buitengewoon opsporingsambtenaar
Onderneming met alleen een postadres op een locatie, om te profiteren van het aldaar geldende gunstiger belastingstelsel en zo de belastingen in eigen land te ontwijken Iemand die de algehele verantwoordelijkheid draagt voor (zorg)vragen bij een patiënt/klant
Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen
Scheiding van wetgevende macht, uitvoerende macht en rechterlijke macht. Dit is een belangrijk element van de rechtsstaat
Verpleegkundige in een bestuurlijke rol
Een economisch systeem waarin producten en grondstoffen zo veel mogelijk worden hergebruikt
Online opslaan van bestanden
Ook wel de Commissie Regulering van Werk genoemd. Deze commissie heeft de werking van de huidige arbeidsmarkt onderzocht
Toetsing waarbij de rechter toetst of nieuwe wetten voldoen aan de Grondwet
Samenleving waarin we met elkaar de verantwoordelijkheid dragen voor een rechtvaardige samenleving
Ook wel cybercriminaliteit genoemd. Criminaliteit uitgevoerd door ICT en gericht op ICT
Het beschermen van computers, servers, mobiele apparaten, elektronische systemen, netwerken en gegevens tegen aanvallen

---
pdf_page: 112
---

# VERKLARENDE WOORDENLIJST 

DEELAUTO OF DEELFIETS DEELTIJD-WW

DIGITAL PROFILING

DOELEN VAN PARIJS

EUROBONDS

EUROPESE GREEN DEAL

FAKE NEWS
FLITSKAPITAAL

GENOCIDE
HBO
HEDGEFUNDS
HERKENNINGSSOFTWARE

HUB

IN-GAME AANKOPEN
INTERNET OF THINGS

INVICTUS GAMES

KOPGROEP

KROONBENOEMING
MARGINALE BELASTINGDRUK MBO
MILIEUGEBRUIKSRUIMTE

MKB
MORE-FOR-MORE PRINICPE
NATIONAAL GROEIFONDS

NATURA2000
NAVO

Een auto of fiets die door meerdere mensen gebruikt wordt Ook wel werktijdverkorting genoemd, waarbij werknemers minder gaan werken en voor de minder gewerkte uren een werkloosheidsuitkering aanvragen
Op basis van data een profiel aanmaken over een gebruiker, vaak met het doel om gericht advertenties in te zetten
Ook wel het Klimaatakkoord van Parijs genoemd, waarin 195 landen hebben afgesproken zich aan bepaalde klimaatdoelen te houden
Leningen waar alle eurolanden garant voor staan en aansprakelijk zijn
Actieplan van de Europese Commissie om de economie van de Europese Unie duurzaam te maken
Nepnieuws
Grote bedragen die gebruikt worden om kortlopende transacties uit te voeren. Term in de beleggingswereld Volkerenmoord
Hoger beroepsonderwijs
Zeer speculatief ingestelde beleggingsfondsen
Software die online of via camera's bruikbare informatie kan herkennen
Punt in een netwerk waar veel data of verkeer samenkomt
Extra functies of voorwerpen kopen in een spel of app Ontwikkeling waarbij alledaagse voorwerpen zijn verbonden met het internet en gegevens kunnen uitwisselen
Wedstrijdtoernooi met 10 sportonderdelen waar veteranen aan deelnemen die psychisch of lichamelijk gewond zijn geraakt
Selecte groep die een voorsprong op de rest heeft of neemt
Benoeming bij Koninklijk besluit
Belastingpercentage dat van toepassing is op extra inkomen
Middelbaar beroepsonderwijs
De ruimte die er is om te groeien zonder daarbij de natuur en het milieu onherstelbaar te beschadigen
Midden- en kleinbedrijf
Principe dat wie meer geeft, ook meer krijgt
Investeringsfonds dat bijdraagt aan economische groei, in het bijzonder voor kennisontwikkeling, infrastructuur en onderzoek, ontwikkeling en innovatie
Europees netwerk van beschermde natuurgebieden Noord-Atlantische Verdragsorganisatie

---
pdf_page: 113
---

# VERKLARENDE WOORDENLIJST 

NOORDZEEAKKOORD
NVWA
OESO

PHYSICIAN ASSISTANT

POLARISATIE

PRO-DEO
REGENBOOGGEZIN

RESPIJTZORG

SCALE-UPS

SDG

SER
SLEUTELTECHNOLOGIEËN

START-UPS

SYNTHETISCHE DRUGS

TAX GAP

TINY HOUSE

TRUSTSECTOR

UWV
VIDEOCONSULT
WIV
ZILVERVLOOTREKENING
ZZP

Akkoord tussen de Nederlandse regering en organisaties en bedrijven over de balans van activiteiten op de Noordzee Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling
Medisch zorgprofessional, die op een zelfstandige wijze medische taken overneemt van een arts
Verscherping van tegenstellingen, toenemend wij-zijdenken
Juridische diensten die gratis worden verricht Gezin waarbij de ouders twee mannen of twee vrouwen zijn, of er meer dan 2 ouders zijn en waarbij één niet-heteroseksueel is
Vervangende zorg die mantelzorgers (tijdelijk) hun werk uit handen neemt
Bedrijven die eerst klein waren maar ineens flink groeien, bijvoorbeeld met behulp van investeringen
Sustainable Development Goals, oftewel Duurzame Ontwikkelingsdoelen
Sociaal-Economische Raad
Technologieën die grote veranderingen zullen brengen in de manier waarop we leven en die kansen bieden om grote problemen in de samenleving op te lossen
Startende onderneming, innovatief en ambitieus, vaak gedreven door technologie
In een laboratorium gemaakte drugs zoals XTC en amfetamine
Het verschil tussen de te innen belastingen en de werkelijk geïnde belastingen
Zeer milieuvriendelijke, kleine vrijstaande woning van maximaal 50 m 2
Sector van trustkantoren, die de financiën van andere bedrijven of personen beheren
Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen
Een afspraak die via videobellen wordt uitgevoerd
Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten
Speciale spaarrekening voor kinderen
Zelfstandige Zonder Personeel

---
pdf_page: 114
---

# CDA.NL CDAVANDAAG KIESCDA CDAVANDAAG

# ═══════════════════════════════════════
# D66 - 2021
# ═══════════════════════════════════════

---
pdf_file: "D66_Verkiezingsprogramma_TK_2021"
pdf_source_url: "https://dnpprepo.ub.rug.nl/id/eprint/13269"
program_title: "Een nieuw begin"
party_full: "Democraten 66"
election_date: "2021-03-17"
total_pages: 208
token_count: 94595

pdf_page: 1
---

# Een nieuw begin 

Laat iedereen vrij, maar niemand vallen.

---
pdf_page: 2
---

Een nieuw begin - Laat iedereen vrij, maar niemand vallen.

---
pdf_page: 3
---

# Overzicht 

Voorwoord Sigrid Kaag ..... 5
Inleiding ..... 7
Vrij zijn begint met onderwijs ..... 12
Een rijke schooldag voor ieder kind ..... 15
Leraren maken het onderwijs ..... 20
Meer kansen voor alle studenten ..... 24
We investeren weer in wetenschap ..... 29
Leren om de toekomst aan te kunnen ..... 32
Kunst en cultuur als fundament van onze beschaving ..... 36
Voor een radicale verandering van werk en inkomen ..... 40
Een arbeidsmarkt die werkt voor iedereen ..... 42
We vereenvoudigen belastingen en toeslagen radicaal ..... 45
Sneller uit de schulden ..... 48
Kiezen voor pensioenen die van waarde blijven ..... 50
Wonen in een duurzaam Nederland ..... 52
We gaan een miljoen nieuwe huizen bouwen ..... 54
Strijden voor een beter klimaat ..... 60
Sneller en schoner van A naar B ..... 65
Ruimte maken voor nieuwe natuur ..... 73
Er komt een revolutie in de landbouw ..... 77
Energie voor de toekomst ..... 82
De nationale overheid roert zich weer in ruimtelijke ordening ..... 89
Markten die werken voor iedereen ..... 91
Ruim baan voor waardenvol bedrijfsleven ..... 94
Moderne marktmeesters en realistische prijzen ..... 98
Wij maken werk van missiegedreven innovatie ..... 102
Nederland als koploper in de digitale transformatie ..... 104
Nederland circulair in 2050 ..... 107

---
pdf_page: 4
---

Bouwen aan een weerbare rechtsstaat, een sterke overheid en een vitale democratie ..... 110
Recht voor allen ..... 112
Zonder veiligheid zijn we niet echt vrij ..... 114
Vrij zijn in de digitale wereld ..... 119
Voor sterke en onafhankelijke media ..... 123
De burger bij het bestuur ..... 125
Wij willen een open en eerlijke overheid ..... 128
Verbonden binnen het Koninkrijk ..... 131
Werk maken van gelijkwaardigheid ..... 134
Het is tijd om een eind te maken aan discriminatie en racisme ..... 136
Je hoort erbij vanaf dag één ..... 139
Emancipatie begint bij de vrijheid om jezelf te zijn ..... 142
Hoe vrij zijn wij, als gezondheid je kansen beperkt? ..... 148
Gezondheid is meer dan goede zorg ..... 150
Zorg voor elkaar ..... 153
Psychische zorg is een mensenrecht ..... 159
Samen werken aan de beste zorg van de wereld ..... 161
We houden de zorg betaalbaar ..... 164
Zorgeloos oud worden ..... 167
Regie op het leven, ook in de toekomst ..... 169
Drugs? Meer repressie lost niks op ..... 173
Naar een top sportklimaat ..... 175
Een open blik op de wereld ..... 177
Een sterk Europa staat dicht bij mensen ..... 180
Sterk Europa, sterk Nederland ..... 184
Samen sterker in een veranderende wereld ..... 186
Eerlijke internationale handel ..... 189
Ontwikkelingssamenwerking: goed voor de wereld, goed voor Nederland ..... 192
Beheersbare migratie ..... 194
Een krijgsmacht voor een vrij en veilig leven ..... 199
Brede welvaart als doel, gezonde overheidsfinanciën als basis ..... 202
Verantwoording ..... 205

---
pdf_page: 5
---

# Voorwoord Sigrid Kaag 

We leven in een tijd van grote onzekerheid. Mensen leven tussen hoop op betere tijden en vrees voor de toekomst. Want we weten niet wat er nog op ons afkomt.

Deze periode van crisis en angst brengt ook nieuwe saamhorigheid. Tussen jong en oud. Tussen stad en regio. Tussen zorgverlener, kunstenaar, leraar en ondernemer. We zijn allemaal doordrongen van het besef dat we deze tijd het beste doorkomen als we het samen doen. Daar kunnen we als Nederland trots op zijn. En nieuwe energie en inspiratie uit putten.

Deze moeilijke tijd is ook een periode van bezinning. Van opnieuw bij jezelf te rade gaan. D66 als partij heeft dat ook gedaan. We hebben met elkaar nagedacht, gesproken en gedebatteerd over onze ideeën voor de toekomst. Niet zoals we gewend waren, in zaaltjes en op partijbijeenkomsten, maar veelal op afstand in talloze online sessies en themabijeenkomsten, ook met experts van buiten de partij.

Die energie past bij ons. Wij kunnen niet naar buiten kijken en denken: "we wachten wel even af wat er gebeurt." Wij zijn gezegend met een gezond ongeduld om altijd weer een stap vooruit te denken. Daarom heeft D66 - ongeacht tijdgeest of stand van het land - zichzelf door de geschiedenis heen steeds opnieuw uitgevonden. Vanuit de overtuiging dat vrijheid en kansengelijkheid voortdurend investering en politieke moed vereisen. Dat we moeten blijven letten op wie niet vanzelf mee kan of mag komen. Dat de emancipatie van het individu nooit af is. Dat de democratie nooit perfect is. En dat wij daarom nodig zijn.

Voorloper in politiek en samenleving, dat is D66. Trouw aan onze overtuigingen, soms tegen de stroom in. Daarom durfden wij het in 2017 ook aan om na tien jaar weer deel te nemen aan een kabinet. Ik mocht namens onze leden minister worden. We hebben veel werk verzet. We hebben flink geïnvesteerd in onderwijs. De eerste klimaatwet én een klimaatakkoord voltooid. Een modern pensioenakkoord gesloten. Honderden kinderen in Nederland een thuis gegeven met een generaal pardon. En we hebben in tijden van een pandemie verantwoordelijkheid genomen voor grootse steunoperaties. Voor de banen van mensen, voor hun bestaanszekerheid en voor toekomstig herstel.

Het was natuurlijk niet altijd makkelijk. Er waren momenten dat het schuurde en botste. En dat het wezen van de vier partijen leidde tot een patstelling. Ook op die momenten zijn we blijven zoeken naar een oplossing. Gedreven door onze waarden en door de overtuiging dat de politiek ook draait om de kunst van het compromis. We hebben als progressieve motor in het kabinet belangrijke stappen gezet om ons land mooier en vrijer te maken. Zonder D66, zonder de ideeën van onze leden, was dit niet gebeurd.

---
pdf_page: 6
---

De komende jaren vragen veel van ons. De coronacrisis heeft al bestaande scheidslijnen nadrukkelijk en pijnlijk blootgelegd. Lang niet iedereen in Nederland heeft dezelfde kansen. De ongelijkheid neemt toe. Tussen kinderen op scholen in goede en minder goede wijken, tussen werkenden met en zonder vast contract, tussen mensen met hun wortels hier of wortels elders.

Wij kunnen de tegenslagen die de coronacrisis heeft gebracht, en ons nog brengt, weer te boven komen. Daar ben ik van overtuigd. Dit verkiezingsprogramma zit boordevol keuzes voor een modern, eerlijk en groen herstel. Wij investeren in een rijke schooldag voor ieder kind en in gratis kinderopvang. Wij investeren in de bouw van een miljoen huizen. Wij investeren in kennis en innovatie, in de banen van de toekomst en in waardering voor de publieke sector.

We steunen de mkb'ers - ondernemers met hun bedrijven, groot en klein - als motoren van de Nederlandse economie én samenleving. Wij nemen voluit de verantwoordelijkheid voor een groene toekomst voor onze kinderen en kleinkinderen. Door te investeren in onze natuur en in duizenden windmolens. En door de komende vijf jaar 30 procent minder nieuwe grondstoffen te verbruiken.

Wij treden hard op tegen uitsluiting en discriminatie. Op de arbeidsmarkt, op de woningmarkt, op straat. Wij willen institutioneel racisme uitbannen, omdat we staan voor een open en inclusieve samenleving.

En er is meer dan deze concrete politieke keuzes. Ik hoop dat ze gepaard gaan met een houding in de politiek: Mensen proberen te overtuigen, ook als er nog geen draagvlak is. Mensen met open vizier en een rechte rug tegemoet treden, niet naar de mond praten. Mensen verbinden, in plaats van de samenleving verder te laten ontbinden. Laat de crisis een nieuw begin zijn.
Door samen te werken aan een economie van normen en waarden. Aan een economie die werkt voor mensen en niet ten koste gaat van de natuur. Aan welvaart en welzijn voor iedereen.

Door samen te bouwen aan een sterker Europa, omdat een open land als Nederland floreert in een wereld van partners.

Door samen één land te zijn. Een land waar iedereen zich thuis voelt, een eigen plek heeft en met respect de verschillen met de ander overbrugt.


Sigrid Kaag

---
pdf_page: 7
---

# Inleiding 

## Een nieuw begin

## Laat iedereen vrij, maar niemand vallen

Wij geloven dat we in Nederland met elkaar zijn verbonden door een belofte: dat je door naar school te gaan en door hard te werken een eerlijke kans hebt op goed werk, op een huis, op een mooie toekomst. Ongeacht waar je kinderbedje stond, in welke wijk je naar school ging of welke baan je ouders hebben. Dat is de basis van onze vrije en rechtvaardige samenleving.

Maar onderzoek na onderzoek laat zien dat het voor mensen de afgelopen jaren steeds moeilijker werd hun leven in eigen hand te nemen. Dit komt door een arbeidsmarkt die mensen verdeelt in groepen mét en zonder een baan om op te rekenen.

Door een woningmarkt waar jongeren eindeloos zoeken naar een goed en betaalbaar huis, vaak zonder succes. En doordat kinderen nog te vaak starten met een achterstand op school en onze leraren niet altijd goed zijn toegerust op hun belangrijke werk. Maar ook door een internationale wereldorde die piept en kraakt, met grote gevolgen voor onze economie en onze veiligheid. Zo groeiden de scheidslijnen in onze samenleving. Tussen arm en rijk. Tussen opleidingsniveaus. Tussen mensen met Nederlandse wortels en mensen met wortels hier en elders.

Het coronavirus heeft ons land abrupt tot stilstand gebracht. Voor sommigen brengt de pandemie persoonlijk leed: ze verliezen een naaste - of zelfs naasten. Anderen zien hun bestaansgrond onder zich wegvallen, bijvoorbeeld als ze werken in zwaar geraakte sectoren als horeca, cultuur, of evenementen. Voor weer anderen betekent het virus een uitdaging van enorme omvang: in de zorg werken mensen onvermoeibaar door. Leraren, van basisschool tot universiteit, moeten razendsnel nieuwe lesmethoden ontwikkelen. Van vakkenvullers tot vrachtwagenchauffeurs; talloze mensen staan non-stop paraat om Nederland door deze moeilijke periode te helpen.

De crisis drukt ons ook met de neus op de feiten over de politieke keuzes die de afgelopen jaren zijn gemaakt. De pandemie legt gebreken en onrechtvaardigheden bloot in onze samenleving. Deze crisis leert ons dat het loont om te investeren in een robuuste samenleving. Een samenleving die tegen een stootje kan. Waarin mensen gezond kunnen leven en de zekerheid hebben dat zij er na een tegenslag weer bovenop kunnen komen. Waarin mensen en bedrijven niet bij het minste of geringste door hun financiële buffers raken. Waarin we niet afhankelijk zijn van één bedrijf of één land voor essentiële producten als geneesmiddelen. En waarin ons klimaat niet langer onder druk staat van een wereldeconomie die constant op zoek is naar de laagste prijs. Dit is misschien niet altijd efficiënt of goedkoop, maar geeft ons wel de zekerheid dat we slechte tijden beter kunnen doorstaan.

En dat we sterker uit de crisis kunnen komen.

---
pdf_page: 8
---

Voor D66 is dit een extra aansporing. Want onder aan de streep is één ding duidelijk: we zien dat méér nodig is om de belofte van Nederland - van een eerlijke kans op een goede toekomst - waar te maken voor iedereen.

# Vijf overtuigingen voor de toekomst 

Sinds 2017 hebben we onze verantwoordelijkheid genomen door te regeren. Op veel zaken zijn we trots: een grote investering in onderwijs. Een record aantal woningen voor middeninkomens. Een klimaatakkoord voor een schoner Nederland. En een pensioenakkoord dat jong en oud verbindt. Dat past bij hoe wij geloven dat politiek zou moeten zijn: gericht op resultaat, door samen te werken aan de grote vragen van onze tijd. Maar vier jaar is veel te kort om je idealen waar te maken. Het werk is nog niet af. Er is nog een wereld te winnen. In dit verkiezingsprogramma vindt u onze plannen voor de komende vier jaar. Wat deze plannen met elkaar verbindt, zijn vijf overtuigingen die we belangrijk vinden.

## We willen dat mensen gelijke kansen krijgen

Wij geloven in een samenleving waarin gelijke gevallen gelijk behandeld worden, maar dat mensen die op achterstand staan extra kansen krijgen. Niet omdat iedereen per se gelijk moet zijn, maar zodat we samen vrij kunnen zijn. Dat begint bij de start: we geven ieder kind een rijke schooldag, met goed onderwijs, kunst, sport en muziek. Kinderopvang wordt gratis vanaf nul jaar, zodat geen kind start met een achterstand, ongeacht afkomst. Leraren worden beter toegerust en betaald. We houden mbo, hbo en universiteit toegankelijk met een nieuwe studiebeurs en beperken toelatingscriteria en selectieprocedures voor onderwijs.

We gaan een miljoen nieuwe huizen bouwen, zodat de stille ramp op de woningmarkt stopt en mensen de basis hebben van een goede woning. We beschermen huurders en verkleinen de verschillen tussen huur en koop. Werk moet weer de basis zijn voor een vrij en waardig bestaan. We maken het voor werkgevers aantrekkelijker vaste contracten te geven. De verschillen tussen werkenden maken we kleiner, zodat iedereen voldoende zekerheid heeft. We vervangen het ingewikkelde toeslagenstelsel door een korting die mensen van hun belasting kunnen aftrekken of uitbetaald krijgen wanneer zij te weinig verdienen.

Het is een schrijnend gegeven dat mensen met een praktische opleiding of een lager inkomen jaren korter leven, in slechtere gezondheid. We investeren in alle factoren die dit verschil verkleinen: van goed onderwijs en voldoende werk tot een gezonde leefomgeving en levensstijl.

Preventie van chronische ziekten en overgewicht verdient meer prioriteit dan symptoombestrijding met medicijnen.

## We willen dat mensen vrij zijn om te beslissen over hun eigen leven

Als we een land willen waarin iedereen in vrijheid kan leven, moeten we in actie komen. Of het nu gaat over toegankelijke rechtspraak, veiligheid op straat, zelfbeschikking over het eigen lichaam,

---
pdf_page: 9
---

bescherming tegen de willekeur van algoritmes of de strijd tegen discriminatie en racisme. Daarom investeren we fors in de rechtsstaat: rechtspraak, OM, reclassering en sociale advocatuur. Omdat mensen zonder toegankelijk recht niet echt vrij zijn, maar ook omdat veiligheid en het terugdringen van criminaliteit een belangrijke voorwaarde is voor onze vrijheid. Daarom willen we politie-inzet nadrukkelijk richten op misdaden die onze samenleving het hardst raken, zoals zware geweldsdelicten en grootschalige oplichting.

Onze democratie draait om zeggenschap: we vernieuwen het kiesstelsel, we willen een gekozen premier en we geven mensen meer inspraak op alle niveaus. We treden hard op tegen racisme en discriminatie, ter verdediging van een open en inclusieve samenleving.

We waarborgen zelfbeschikking over het eigen lichaam, ook in een toekomst vol nieuwe medische mogelijkheden. Dat vraagt om onderzoek en ethische discussie, bijvoorbeeld over het kweken van embryo's voor onderzoek, embryomodificatie en meer ruimte voor stamcelonderzoek.

De grote kansen van digitalisering kunnen we alleen grijpen als we de rechten van mensen beschermen. Daarom krijgen mensen meer zeggenschap over hun data. Er komt meer controle op dataverzameling door bedrijven en overheden, ook in de publieke ruimte. We zorgen dat besluitvorming door algoritmes altijd een menselijke 'check' heeft. Alleen zo kunnen we vrij zijn in een digitale wereld.

# We willen dat alle keuzes van vandaag goed zijn voor morgen 

De toekomst stelt ons voor grote uitdagingen: het klimaat, de natuur en het milieu verslechteren sneller dan we hadden gedacht. Onze bevolking groeit en wordt ouder en diverser. Dat heeft grote gevolgen voor hoe we leven. Wij geloven dat toekomstige generaties - onze kinderen en kleinkinderen - ook recht hebben op een leefbare planeet, op een fijn land.

Daarom gaan we de klimaatdoelen halen en doen er een flinke schep bovenop. We voeren de afspraken uit het Klimaatakkoord uit. Tot 2025 gebruiken we 30 procent minder nieuwe grondstoffen en we stimuleren circulair ondernemerschap.

Er komt meer ruimte voor natuur en voor zon- en windenergie. Kringlooplandbouw wordt de norm, we werken toe naar een halvering van de veestapel.

We stimuleren de overgang van een waarde- naar een waardengedreven bedrijfsleven. Ambitieuze bedrijven die economisch succes én meerwaarde voor de samenleving nastreven, bieden we een zogoed mogelijk vestigingsklimaat en ondersteuning bij innovatie en digitalisering. Dat geldt ook voor het mkb. Zij zijn de motor van goede banen voor iedereen in Nederland, nu en in de toekomst.

---
pdf_page: 10
---

# Dat vraagt om een sterke overheid en een gewaardeerde publieke sector 

De overheid heeft te lang in het verdomhoekje gezeten. Terwijl ze hard nodig is om publieke belangen van ons allemaal te beschermen en mensen grip te geven op de razendsnelle veranderingen om hen heen.

Dat begint met waardering voor de mensen in de publieke sector. Dat gaat om salaris voor agenten, leraren en verpleegkundigen, maar ook om autonomie in het werk van deze professionals. Zij verdienen ons vertrouwen.

Dit vraagt om een overheid die naast mensen staat in plaats van tegenover mensen. Die - via al haar uitvoeringsorganisaties - de burger een helpende hand reikt. Die niet alleen kijkt naar welvaart, maar ook naar welzijn.

En het vraagt om een overheid die ons beschermt tegen de uitwassen van de vrije markt en ruim baan geeft aan progressief kapitalisme. Ze moet zorgen voor transparantie en eerlijke concurrentie. Mededingingsautoriteiten moeten moderne waakhonden zijn. De macht van Big Tech, Big Pharma en andere grote ondernemingen mag nooit ten koste gaan van fundamentele rechten als individuele vrijheid, democratie of de volksgezondheid.

## En dat vraagt om een open blik op de wereld om ons heen

Voor een open handelsland als Nederland is internationale samenwerking een noodzakelijke voorwaarde voor vrijheid, veiligheid, vrede en welvaart. Als we de grote uitdagingen van onze tijd rond migratie, energie, veiligheid, handel en klimaat willen oplossen, als we kansen willen pakken, dan moet dat in Europa.

Daarom zetten we onze traditie van internationale samenwerking voort en willen we dat Nederland in Europa een voortrekkersrol speelt. Samen kunnen we ons grondgebied en onze belangen verdedigen. Kunnen we zorgen voor veilige routes om arbeidsmigranten een kans te geven en onze economie te versterken, terwijl we humane opvang bieden aan vluchtelingen. We voorkomen conflicten en grijpen in waar nodig. Want D66 gelooft dat de nationale staat zijn eigen rechtsorde alleen kan beschermen in samenwerking met anderen.

## Realistische doelen voor onzekere tijden

Verkiezingsprogramma's krijgen soms een mythische status. Alsof ze een blauwdruk zijn vol garanties voor de toekomst. Laten we eerlijk zijn: zeker in de tijd waarin we nu leven is dat niet zo. Wie durft te zeggen hoe samenleving en economie eruit zien over een maand, over een jaar? Komt er snel een goed vaccin of worstelen we nog jaren met de gevolgen van de coronapandemie?

---
pdf_page: 11
---

Een verslechtering van de situatie in de wereld kan ervoor zorgen dat we onze ambities in dit programma moeten bijstellen. Net zoals een verbetering ervoor kan zorgen dat we meer gas willen geven.

Dat is eerlijke politiek. Geen garanties, maar wel de belofte van onze inzet. Altijd vanuit de overtuiging dat mensen gelijke kansen verdienen. Dat mensen vrij moeten zijn zelf over hun leven te beslissen. Dat we bij elke keuze die we maken oog houden voor de toekomst. Met een overheid die onze gezamenlijke publieke belangen beschermt en met onze ogen gericht op de wereld om ons heen. Omdat we alleen zo samen vrij kunnen zijn.


Wouter Koolmees


## Annet Aris

Voorzitter Permanente Programmacommissie

---
pdf_page: 12
---

# Vrij zijn begint met onderwijs.

---
pdf_page: 13
---

# Vrij zijn begint met onderwijs 


#### Abstract

Goed onderwijs is de basis voor een vrije, gelukkige samenleving waarin iedereen tot zijn recht kan komen. Een goede opleiding geeft je de vrijheid om je dromen na te jagen en je talenten ten volle te benutten, de vrijheid om je eigen plek te vinden in de maatschappij. Maar ook de vrijheid om de toekomst aan te kunnen, met alles wat er op je afkomt in een wereld die steeds sneller verandert. Goed onderwijs en onderzoek zijn de sleutel voor een sterke, duurzame en wendbare economie die vandaag en morgen welvaart levert.


Maar deze katalysator voor de kenniseconomie stokt. Het lerarentekort groeit, de werkdruk onder leraren neemt toe. En de harde waarheid is dat de schoolprestaties van Nederlandse kinderen de laatste jaren steeds verder weg zakken. Nog zorgelijker is dat de ongelijkheid in het Nederlandse onderwijssysteem toeneemt, zelfs sterker dan in de landen om ons heen. De emancipatiemotor hapert: we slagen er steeds minder goed in gelijke kansen te geven aan kinderen met kansrijke of kansarme ouders, uit sterke of zwakke wijken, met een verleden in Nederland of ergens anders.

Daarom wil D66 een grote verandering teweeg brengen in onze scholen, mbo's, hogescholen en universiteiten. Niet met een systeemverandering, niet met een Haagse blauwdruk, maar door breed te investeren in de ontwikkeling van kinderen en jongeren. We geven de ruimte, het vertrouwen en de middelen aan de professionals in de sector: de leraren. Door schotten en regels in te wisselen voor zeggenschap en vertrouwen. Van keurslijf naar maatwerk. Zo nemen we afscheid van starre systemen, te vroege selectie en keuzestress.

We pakken de kansenongelijkheid aan door bij de basis te beginnen. Met vier dagen per week gratis kinderopvang voor elk kind, zodat ouders de vrijheid hebben om naast het zorgen ook te werken. leder kind krijgt een 'rijke' schooldag, met opvang, een gezonde lunch, sport en cultuur. We geven meer budget aan scholen met kansarme leerlingen, meer geld voor inclusief onderwijs. We zorgen dat elk kind later dan nu mag kiezen welke richting het opgaat, en de ruimte krijgt voor een eigen leerpad dat afgestemd is op de optimale ontwikkeling van het kind. We zorgen voor nieuwe kansen op elke leeftijd, investeren in geletterdheid en staan pal voor het behoud van bibliotheken.

We investeren in kansen voor álle studenten, van mbo tot hbo tot universiteit. Onderwijs van goede kwaliteit is onderwijs dat het beste uit de student haalt. We geven studenten de mogelijkheid om te stapelen, door te stromen en internationale ervaring op te doen. Studenten krijgen bovendien een betere financiële positie, door een uitbreiding van de studiebeurs.

We stoppen de race om het schaarse onderzoeksgeld en investeren weer in een bloeiende wetenschap. Met een vaste, hogere bijdrage én voldoende financiering voor hoogwaardig onderwijs. De docent speelt hierin een cruciale rol. Die krijgt dan ook voldoende ruimte voor

---
pdf_page: 14
---

begeleiding van studenten en voor eigen ontwikkeling, in onderzoek of in een ander carrièrepad binnen de universiteit.

De realisatie van deze plannen vergt een langere periode dan vier jaar. Het is een zaak van de lange adem. Maar het is de hoogste tijd om deze weg in te slaan. Met meer vertrouwen in de leraar, hoge kwaliteit van onderwijs en de beste kansen voor individuele ontwikkeling, brengen wij het onderwijs weer op de plaats waar het hoort te staan: op een voetstuk in de samenleving.

---
pdf_page: 15
---

# Een rijke schooldag voor ieder kind 

Onderzoek na onderzoek laat zien dat scheidslijnen zich in de samenleving al in het onderwijs aftekenen. De kansenongelijkheid wordt versterkt na schooltijd: word je voorgelezen, krijg je hulp bij huiswerk en ga je ook naar sport- of muziekles, of niet? Deze verschillen worden alleen maar groter. Daarom is het nu tijd voor verandering, zodat we alle kinderen een betere basis meegeven voor een betere toekomst. We willen dat elk kind en elke jongere van 0 tot 18 jaar vanaf het eerste begin de ruimte krijgt om zijn of haar talenten te ontdekken en te ontwikkelen.

## Gratis kinderopvang als beste start

De kinderopvang wordt een plek waar kinderen zich spelend kunnen ontwikkelen. Zo werken we aan een kansrijke start en voorkomen we achterstanden.
Elk kind krijgt recht op vier dagen per week gratis kinderopvang, aansluitend op het ouderschapsverlof. Dat geeft ouders de vrijheid om naast het opvoeden ook te werken. De gratis kinderopvang betalen we deels uit het laten vervallen van de kinderopvangtoeslag. Zo hoeft geld niet ingewikkeld te worden rondgepompt.
De huidige opvang, voorschoolse educatie en peuterspeelzaal worden samengevoegd tot één kinderopvang van hoge kwaliteit, waarbij gespecialiseerd personeel al in een heel vroeg stadium ontwikkelingsachterstanden en -voorsprongen herkent. We werken toe naar gedeelde locaties van de kinderopvang en de basisschool. Zo worden alle kinderen bereikt, groeien ze samen op en leren ze van elkaar.
Bij de kinderopvang staat de ontwikkeling van het kind centraal. Elk kind krijgt spelenderwijs voorschoolse educatie. Dat betekent dus geen kleutertoetsen maar een stimulerende, taalrijke omgeving.
We zorgen voor extra financiering voor kinderen met risico op leerachterstanden, bijvoorbeeld met extra taalonderwijs, én voor talentvolle kinderen die juist behoefte hebben aan meer uitdaging.
De kinderopvang krijgt ruime openingstijden, zodat deze aansluiten op het moderne gezinsleven.
Er komt één gezamenlijke inspectie voor onderwijs en opvang, zodat deze aansluit bij de doorlopende leerlijn van het kind.


## Een rijke schooldag

Elke leerling verdient de kans om zijn of haar talenten te ontdekken en gezond op te groeien. Op een schooldag krijgen leerlingen een dagdeel les van een topleraar. Maar daar houdt het niet op. Elke leerling krijgt op een rijke schooldag bijvoorbeeld ook sport-, muziek- of theaterles. Dat de

---
pdf_page: 16
---

schooldag langer is, geeft ouders meer vrijheid om opvoeding met werk te combineren. En zo bieden we elke leerling een springplank voor ontwikkeling.
We bieden elk kind de kans om mee te doen aan sport, cultuur, muziek of het ontdekken van techniek en natuur. Scholen krijgen middelen om hiervoor vakdocenten in te zetten en werken nauw samen met plaatselijke verenigingen en bibliotheken. We geven ook elk kind het recht op een gezonde lunch en fruit. We stimuleren een gezonde leefstijl en daarmee gezond opgroeien. Alle activiteiten worden zoveel mogelijk op en via de school en de opvang aangeboden.
Scholen met meer kansarme leerlingen krijgen een hoger budget. Het geld kunnen zij gebruiken voor het verkleinen van klassen, het aannemen van ervaren leraren of het aanbieden van extra taal- of bijles. Zo verbeteren we de kwaliteit op deze scholen en maken we de scholen aantrekkelijk voor alle leerlingen.
Leraar en leerlingen gedijen beter in kleinere klassen. Er dient een meerjarenplan te komen om de (maximale) klassengrootte substantieel te verlagen naar 23 leerlingen per klas.
Middelbare scholen geven we de ruimte om ook stages, huiswerkbegeleiding en examentraining tot integraal onderdeel van het programma te kunnen maken.
Er komt één wet op funderend onderwijs. Die wet zorgt er voor dat de kinderopvang, basisscholen en middelbare scholen makkelijker kunnen samenwerken. Faciliteiten zoals gebouwen worden gedeeld.
Voor leerlingen van Topsport Talentscholen (LOOT) en andere leerlingen met uitzonderlijke talenten moet flexibel met onderwijstijd- en doelen worden omgegaan.


# Onderwijs begint bij de basis 

In een samenleving waarin technologische veranderingen razendsnel gaan, kun je niet in één keer opleiden voor iemands hele toekomst. Maar een leerling hoort op school wél een uitstekende basis mee te krijgen: taal, rekenen, burgerschap, digitale vaardigheden en sociale vaardigheden (EQ). Die basis biedt ook ruimte om in te spelen op veranderingen.
Elke leerling leert goed lezen, schrijven en rekenen. Het is de basis om verder te leren. Nieuwkomers en laaggeletterden krijgen de kans om in schakelklassen of taalhuizen beter te worden in taal en rekenen. Zo kunnen ook zij meedoen in de samenleving.
Om laaggeletterdheid aan te pakken, kiest D66 ervoor om te investeren in schrijf- en leesvaardigheid van de Nederlandse taal op zowel basis- als middelbare scholen, en het

---
pdf_page: 17
---

schoolvak Nederlands aan te passen. De huidige wet- en regelgeving moet zo worden aangepast dat het bevorderen van de leesvaardigheid belangrijker wordt dan het trainen voor het examenprogramma.
In het hele onderwijs leren kinderen over burgerschap, mensenrechten en het belang niet te discrimineren. Zodat ze, met kennis van ieders rechten en plichten, kunnen deelnemen aan de samenleving.
Digitale vaardigheden krijgen een betere invulling in het nieuwe curriculum. Met aandacht voor kunstmatige intelligentie en kritisch denken over privacy en ethiek. We ondersteunen het effectiever gebruiken van digitale leermiddelen en -methoden, met extra financiering voor leerlingen uit kansarme gezinnen. Deze digitale leermiddelen en -methoden zijn ook digitaal toegankelijk voor leerlingen met een beperking, bijvoorbeeld een visuele beperking of een motorische beperking.


# Elk leerling zijn eigen pad naar een diploma 

Leerlingen krijgen nu na groep 8 een stempel opgedrukt. Ze worden in één van de acht schoolniveaus ingedeeld. Terwijl jongeren op dit moment vaak nog volop in ontwikkeling zijn. Daarbij verschilt ieder kind en liggen de talenten en kansen van kinderen in verschillende vakgebieden. We richten het onderwijs niet meer op niveaus, maar op de optimale ontwikkeling van het kind.
We stappen af van het selectiemoment op 12 jaar. Toetsen in groep 8 mag alleen als 'thermometer.' Het is geen leidraad tot een schooladvies. Door uitstel van selectie krijgt het onderwijs meer tijd om eventuele achterstanden van leerlingen te compenseren en laatbloeiers (de 'stapelaars') tot hun recht te laten komen.
We stimuleren brede meerjarige brugklassen en 10-14-scholen. Brede brugklassen voorkomen te vroege selectie. Categorale scholen voorzien in een behoefte, maar moeten altijd intensief samenwerken met brede scholen om maatwerk mogelijk te maken.
Elke leerling krijgt het recht om tot 18 jaar funderend onderwijs te volgen. In het speciaal onderwijs is dat tot en met 20 jaar. Dat onderwijs is niet op een 'niveau' maar in een richting: praktijkgericht, vakgericht, beroepsgericht of academisch gericht. Tot 14 jaar maken leerlingen kennis met allerlei vakken. Daarna maken ze per vak de keuze voor een richting.
We moedigen aan dat sommige vakken juist gezamenlijk worden gegeven. Zo blijven leerlingen in contact met leerlingen die vooral een andere richting hebben gekozen. We denken daarbij aan bewegingsonderwijs, maatschappijleer, creatieve vakken en onderdelen van talen.
We werken toe naar een maatwerkdiploma. Dat is een portfolio van behaalde resultaten in

---
pdf_page: 18
---

mogelijk meerdere richtingen. De vakken waar een leerling het minst goed in is, bepaalt niet meer het niveau van het diploma. Ook hoeven leerlingen niet een heel jaar over te doen als ze bij één bepaald vak nog niet op het gewenste niveau zitten.
Er komt een hechtere samenwerking tussen verschillende scholengemeenschappen, zowel vanuit het regulier als speciaal onderwijs en mbo-instellingen.
Leerroutes vanuit voortgezet (speciaal) onderwijs naar mbo niveau 3 en 4 krijgen meer aandacht en ondersteuning via een beroepsgerichte leerlijn, die beter aansluit op de arbeidsmarkt. Mogelijkheden om entreeopleidingen en mbo niveau 2 opleidingen te integreren binnen de middelbare schoolomgeving kunnen worden verkend, waarbij de behoefte van de leerling centraal moet staan.


# Tijd, ruimte en geld voor inclusief onderwijs 

Alle kinderen hebben belang bij onderwijs op maat. Maar passend onderwijs werkt nu niet goed. In de wirwar van regels zijn we het kind, de ouder en de leraar uit het oog verloren. Voor D66 is het uitgangspunt dat het systeem in dienst van het kind staat. D66 wil de weg inslaan naar inclusief onderwijs: elke school en opvang is toegankelijk voor alle kinderen. Niet langer kinderen met of zonder beperking gescheiden van elkaar laten opgroeien, maar samen spelen en leren.
ledereen heeft recht op de toegang tot onderwijs. We zorgen dat dat is vastgelegd in de wet. Er mogen in de schoolgebouwen geen fysieke belemmeringen zijn voor een leerling of student om onderwijs te kunnen volgen, maar er mogen ook geen beperkende fysieke voorwaarden vooraf aan de leerling of student worden gesteld. Scholen worden gestimuleerd en gefaciliteerd om dit onderwijs te laten aansluiten op de leerbehoeftes en mogelijkheden van de leerling/student. Daarnaast moeten de middelen voor onderwijs en voor ondersteuning en zorg in onderwijs worden ontschot, zodat er één grote pot komt waaruit het passend onderwijs voor elke leerling kan worden vergoed.
We geven scholen wat ze nodig hebben om ook leerlingen met een beperking goed onderwijs te geven. Van extra handen in de klas, tot kleinere klassen of ondersteuning van experts. Daarnaast versoepelen we de toegang tot speciaal onderwijs, door de bureaucratie te verminderen en een plek in deze onderwijsvorm te garanderen. Wachttijden voor de toegang tot het speciaal onderwijs zijn onacceptabel.
Omdat maatwerk om unieke aanpassingen van een schoolgebouw kan vragen, zorgt de overheid ervoor dat in de regio van de leerling een reguliere school en voor studenten een reguliere opleiding kan worden gevonden om onderwijs te volgen. Door deze regionale aanpak zijn de voorzieningen betaalbaar en organiseerbaar. Voor nieuwbouw van onderwijsgebouwen moet toegankelijkheid worden opgenomen in de regels van het bouwbesluit.
De leraar is geen zorgverlener. Elke school krijgt daarom een zorgteam. Daarin zit in elk geval

---
pdf_page: 19
---

een schoolpedagoog, een schoolverpleegkundige, een schoolpsycholoog en een medewerker van jeugdhulp. De organisatie van het zorgteam laten we nauw aansluiten bij de gemeentelijke organisatie van de jeugdzorg. Zo staan ouders en leraren er niet alleen voor en wordt er op tijd ingegrepen.
De expertise uit het speciaal onderwijs moet behouden blijven en worden ingezet in het regulier onderwijs.
Intensieve samenwerking van speciaal en reguliere scholen kan worden aangegaan met behoud van eigen brinnummer.

---
pdf_page: 20
---

# Leraren maken het onderwijs 

De dalende kwaliteit van het Nederlandse onderwijs is erg zorgelijk. Er is sprake van grote verschillen in prestaties tussen scholen en de PISA-scores (schoolprestaties) zakken weg. Dit is een probleem van de hele samenleving en daar moet zo snel mogelijk iets aan gebeuren. Omdat de leraar de belangrijkste factor is in de kwaliteit van het onderwijs, maken wij de leraar tot prioriteit. Zonder de stevige basis van goede en gelukkige leraren slaagt geen enkele onderwijsambitie.

Leraren lieten de afgelopen jaren duidelijk van zich horen. De werkdruk is te hoog, het salaris te laag en op veel scholen is het elke dag weer gaten vullen omdat er niet genoeg leraren zijn. D66 kiest daarom voor het beter belonen van leraren en wil dat de leraar weer de zelfbewuste eigenaar van zijn of haar eigen beroep wordt in een baan met goede professionele vooruitzichten. Wij geven de ruimte aan vakleerkrachten, zodat zij zich op hun kerntaak kunnen richten en ieder kind hoogwaardig onderwijs krijgt.

## Leraren beter waarderen en betalen

Leraren en pedagogisch medewerkers verdienen een passend salaris. Nu zijn er niet uit te leggen verschillen. Bijvoorbeeld de kloof tussen het salaris van een basisschoolleraar en middelbare schoolleraar. D66 heeft de afgelopen periode al de eerste stap kunnen zetten met een salarisverhoging van 9,5 procent voor de basisschoolleraren. Daar gaan we mee door. We moedigen leraren ook aan na te denken over een betere, gezamenlijk cao en meer carrièremogelijkheden.
We dichten de salariskloof. We verhogen het salaris van basisschoolleraren naar het niveau van middelbare schoolleraren.
Er komt één gezamenlijke cao voor het hele funderend onderwijs. Daar vallen ook de voorschoolse krachten en het onderwijsondersteunend personeel onder. Daardoor kunnen scholen en opvang ook gemakkelijker samenwerken.
Leraren die werken op een school met veel leerlingen met een leerachterstand, verdienen een hoger salaris. We willen de beste leraren naar deze scholen toe krijgen.


## Elke leraar krijgt tijd voor ontwikkeling

Nederlandse leraren geven meer uren les dan leraren in andere landen, maar het komt niet ten goede aan de kwaliteit. Bovendien blijft er weinig tijd over om bijvoorbeeld samen te werken met het lerarenteam, lessen voor te bereiden en individuele aandacht te bieden aan leerlingen. Als een leraar dat wel doet, werkt hij of zij daar onbetaald voor over.
De lestaak van leraren in het funderend onderwijs gaat op termijn terug naar 20 lesuren per week (in plaats van 25). Minder lesuren geeft meer ruimte voor ontwikkeling van de leraar en

---
pdf_page: 21
---

voorbereiding van lessen. Dat maakt een voltijdbaan in het onderwijs aantrekkelijker. Beter voorbereide lessen zijn betere lessen en zo profiteren leerlingen hier direct van.
Startende leraren volgen de eerste twee jaar een traineeship waarbij ze maximaal 16 uur voor de klas staan in een fulltimebaan. Ook krijgen ze begeleiding van een ervaren leraar.


# Leraren gaan over het leraarschap 

We geven lerarenteams het vertrouwen om het beroep, het onderwijs en de ontwikkeling daarvan vorm te geven. En we geven leraren het vertrouwen om als beroepsgroep over de lerarenopleiding te gaan. Dit geldt ook voor leraren in het mbo. Het vertrouwen gaat gepaard met verantwoordelijkheid: we verwachten dat de beroepsgroep zich inzet voor verbetering van de onderwijskwaliteit. We hechten veel waarde aan de horizontale verantwoordingsplicht naar ouders en raden van toezicht.
Leraren krijgen minder regels, kleinere klassen en minder lesuren. Daardoor krijgen zij meer ruimte om het beste onderwijs aan onze leerlingen en studenten te geven.
We geven leraren meer kansen om, naast leidinggevende of coördinerende functies, ook onderwijsinhoudelijk door te kunnen groeien met bijbehorende salarisstappen. Leraren krijgen de leiding om de bevoegdhedenstructuur, de functieomschrijvingen en carrièrepaden op te stellen.
Samen opleiden wordt de norm. Samenwerking tussen lerarenopleidingen en scholen zorgt dat leraren voor een groot deel in de praktijk kunnen worden opgeleid en voorkomt veel uitval van beginnende docenten.
De pabo's en lerarenopleidingen gaan, onder gezag van de beroepsgroep, de opleiding verbeteren en zorg dragen voor de verdere ontwikkeling van leerkrachten die al voor de klas staan. De pabo kan ook specialisaties voor het jonge kind krijgen.
Leraren krijgen een ruimer leerbudget, op voorwaarde dat de beroepsgroep zelf zo goed mogelijk werk maakt van permanente ontwikkeling. Zowel vakinhoudelijk, qua (digitale) leermethoden als qua persoonlijke ontwikkeling.
Voor leraren die zich willen laten bij-, om- of nascholen én voor mensen uit het bedrijfsleven die zich willen omscholen tot docent is voldoende financiering beschikbaar, bijvoorbeeld vanuit de lerarenbeurs.
Voor de omscholing van vakmensen tot mbo-docent kan een 'pedagogisch didactisch getuigschrift' volstaan, maar deze mogelijkheid wordt vaak niet gezien. We pleiten voor het

---
pdf_page: 22
---

breder bekendmaken van dit traject en goede samenwerking tussen scholen en bedrijven, zodat deze optie meer wordt benut.
De overheid stelt vast welke basisinhoud elk kind in het funderend onderwijs meekrijgt. De verdere inrichting van het curriculum is aan de sector.
Het LerarenOntwikkelFonds (LOF) wordt als structureel onderwijsinnovatiefonds ingesteld.


# Geld naar de klas 

Investeren in beter onderwijs is van groot belang, maar het belangrijkste is dat het geld ook in de klas terecht komt. Op dit moment is de zeggenschap van de schoolleider, de leraren en ook ouders beperkt. Zij kunnen te weinig controle uitoefenen op besluiten van schoolbesturen en hebben daardoor weinig inzicht in wat er werkelijk met het geld gebeurt. D66 wil de zeggenschap en verantwoordelijkheid teruggeven aan de school, onder toezicht van de ouders.
Het onderwijsgeld gaat zoveel mogelijk rechtstreeks naar de scholen. Zo wordt de bekostiging en besteding van onderwijsgeld begrijpelijk en voorspelbaar voor iedereen.
Scholen mogen in samenspraak met ouders en leerlingen hun eigen onderwijs inrichten. Daarmee gaan scholen ook over de invulling van vakanties en vrije dagen.
Met een sterkere vorm van medezeggenschap krijgen ouders directe invloed op het beleid van de
school: op de pedagogische aanpak, de omgangsvormen en de invulling van de verrijkte schooldag. Met een versimpelde bekostiging kan de medezeggenschapsraad écht invloed uitoefenen.
De medezeggenschapsraden en raden van toezicht moeten voor financiële expertise en onderzoek terecht kunnen bij een onderwijsrekenkamer bij de Onderwijsinspectie. Ook moeten er cursussen beschikbaar zijn om medezeggenschapsraden professioneler te maken.
De inspectie gaat zich weer richten op de scholen in plaats van de besturen. Hierbij wordt bekeken of de horizontale verantwoording en het intern toezicht goed werkt. Als basis van beoordeling gelden de bevindingen van onaangekondigde bezoeken en de toegevoegde waarde van het onderwijs voor het kind.
Ouders (en hun kinderen) zijn de belangrijkste belanghebbenden bij goed onderwijs. Ouders krijgen op dit moment echter te weinig ondersteuning. Daarom komt er extra budget voor ouderorganisaties die zich richten op ondersteuning van ouders met voorlichting en bij de versterking van hun positie in de medezeggenschaps- en ouderraden.

---
pdf_page: 23
---

Het komt voor dat schoolbesturen onverklaarbaar hoge reserves opbouwen en aanhouden. De Inspectie van het Onderwijs gaat dit meenemen in de beoordeling van scholen en krijgt de bevoegdheid om dwingende aanwijzingen te geven voor het niveau tot waar de reserves moeten worden afgebouwd. Hetzelfde geldt voor de samenwerkingsverbanden.


# Een sterke schoolleider 

Het omdraaien van de bekostiging en het verbreden van de schoolfunctie, brengt de schoolleider terug in positie. Dit vraagt om een sterkere schoolleider.
Leidinggevenden in het onderwijs zijn hoogopgeleide professionals die een passend salaris verdienen en de ruimte krijgen om zich te blijven ontwikkelen. Het volgen van specifieke onderwijsleiderschaps-opleidingen in de betreffende sector is hierbij essentieel.
De schoolleider draagt bij aan de kwaliteit en de professionalisering van de leraren.


## Moderniseer de vrijheid van onderwijs

Bij de vrijheid van onderwijs staat voor ons het recht van burgers om een school te stichten centraal, níet de levensbeschouwelijke of onderwijskundige grondslag. De keuzevrijheid van ouders en een volledige publieke financiering van scholen sluiten hierop aan, mits het onderwijs aan de gestelde kwaliteitseisen voldoet. Met publiek geld gefinancierde scholen moeten alle leerlingen toelaten die de grondslag van de school respecteren.
Uit deze vernieuwde vrijheid van onderwijs volgt automatisch de acceptatieplicht: scholen mogen geen leerlingen weigeren op basis van religie.
Gemeenten krijgen bevoegdheden bij inschrijving en toelating, om beter te kunnen inspelen op krimp óf te kunnen ingrijpen bij toenemende segregatie. Zo kunnen ze een eerlijke kans voor alle kinderen bevorderen in plaats van het recht van de sterkste.

---
pdf_page: 24
---

# Meer kansen voor alle studenten 

Je studententijd is een bepalende fase. Je leert jezelf goed kennen, krijgt een basis mee voor je werk en je maakt vrienden voor het leven. Sluipenderwijs is echter de selectie aan en na de poort toegenomen. Doorstroming wordt geblokkeerd. Studenten hebben te maken met een stapeling aan selectieprocedures en moeten zo snel mogelijk hun studie afmaken. Dit pakt met name slecht uit voor studenten die als eerste uit hun gezin gaan studeren en/of een biculturele achtergrond hebben. Wij pleiten voor minder focus op snelheid en standaardroutes en meer ruimte voor maatwerk en persoonlijke ontwikkeling. Voor alle studenten, van mbo tot hbo tot universiteit.

## Meer kansen en kwaliteit in het onderwijs

Niet elke student ontwikkelt zich op dezelfde manier en in hetzelfde tempo. Onderwijs van goede kwaliteit is onderwijs dat het beste uit elke student haalt. D66 wil voorkomen dat een gemiste eerste kans ook meteen de laatste kans was. We bieden studenten meer kansen om succesvol door te stromen.Zo gaat geen talent verloren.
We stellen paal en perk aan de wildgroei van toelatingscriteria en selectieprocedures. Bacheloropleidingen, schakelprogramma's, pre-masters en masteropleidingen mogen alleen studenten selecteren als er te veel aanmeldingen voor de beschikbare plekken zijn. Bijvoorbeeld als studentenaantallen onverwacht harder groeien dan de capaciteit toelaat. De selectiemethoden moeten wetenschappelijk onderbouwd zijn.
Het bindend studieadvies (BSA) mag alleen gemotiveerd worden ingezet en beperken we tot maximaal 40 studiepunten (ECTS). Het huidige BSA zonder voorwaarden stopt de ontwikkeling van studenten vaak te vroeg. Dit raakt met name studenten die als eerste uit hun familie gaan studeren. De oplossing is dan meer begeleiding in plaats van stoppen met de studie. We staan open voor alternatieven waarbij een advies geen verkapt verbod is, maar zowel de mogelijke ontwikkeling als de doorstroming worden bevorderd.
We stimuleren instellingen om overstappen tussen vo, pro/vso, mbo, hbo en wo makkelijker te maken. Schakeltrajecten maken we onderdeel van de normale financiering. Daarnaast worden er passende en effectieve leerroutes ingericht tussen vo(pro/vso)-mbo en bijvoorbeeld hbombo. Dit door het verlenen van vrijstellingen voor bijvoorbeeld havo- of hbo-studenten bij een mbo-opleiding. De student en leerroute staan centraal en financiën volgen. Hiervoor is ontschotting tussen de leerdomeinen noodzakelijk.
We versterken de positie van de mbo-student. Er komen gelijke kansen op studentenhuisvesting, gelijke aanspraak op studentenkortingen en -voordelen, gelijke toegang tot sport en cultuur en gelijke stagevergoedingen voor mbo- en hbo-studenten in de publieke sector. Daarnaast verlagen we voor kwetsbare studenten de drempel naar het mbo door kosten, zoals de aanschaf van boeken en een laptop, deels te ondersteunen.

---
pdf_page: 25
---

We omarmen digitaal onderwijs als nuttige aanvulling op onderwijs op de campus. We zetten in op de ontwikkeling van nationale standaarden en platforms. Zo hoeven docenten niet zelf opnieuw het wiel uit te vinden. Ook is het belangrijk dat docenten de software en apparatuur krijgen om digitaal onderwijs te geven en dat er geld beschikbaar komt om ondersteuning te verbeteren. We vragen onderwijsinstellingen om privacy goed te verankeren door bijvoorbeeld met opensource-software te werken.
Het krijgen van of de zorg voor kinderen mag de onderwijskansen niet in de weg staan. We pleiten daarom voor landelijke regels voor zwangerschap in alle onderwijsvormen. Zo worden niet alleen mbo'ers, maar ook studenten in het hbo, wo en andere langdurige onderwijsvormen in staat gesteld om te kunnen en blijven studeren.


# Uitbreiding van de studiebeurs 

D66 kiest voor een nieuwe studiebeurs. Uit de evaluatie blijkt dat het leenstelsel niet voor alle studenten even goed werkt. Die knelpunten pakken we aan. Daardoor kunnen we fors blijven investeren in de kwaliteit van het onderwijs en laten we niemand vallen.
Ouders met een middeninkomen kunnen niet altijd bijdragen wat van hen verwacht wordt. Daarom maken we de studiebeurs voor meer studenten beschikbaar. Voortaan hebben alle studenten van wie de ouders tot $€ 70.000$ per jaar verdienen recht op een studiebeurs van maximaal $€ 400$ euro. Hierdoor zou ongeveer zes van de tien studenten de nieuwe studiebeurs gaan ontvangen.
We geven studenten meer flexibiliteit en een reëler beeld van de studielening. Voortaan bekijkt DUO na elk jaar hoeveel studiepunten de student heeft gehaald en zet de studiebeurs en het OV- reisrecht om in een gift. We versoepelen de huidige prestatie-eisen aan de studiebeurs.
Studenten blijven recht houden op de OV-studentenkaart.
We verlagen de financiële drempels voor studenten uit het Caribisch deel van het Koninkrijk om in Nederland te kunnen studeren.
D66 verdubbelt het bedrag van de studievoucher voor studenten en geeft hen de mogelijkheid deze te verzilveren om de studieschuld te verlagen.
Trapsgewijs zullen we de studiefinanciering, bijstand en AOW door een verzilverbare heffingskorting vervangen. De eerste stap hierin is een verzilverbare heffingskorting in voor alle studenten, die vóór 2030 zal worden ingevoerd. Studenten ontvangen dan, net als andere volwassenen, de verzilverbare heffingskorting in plaats van toeslagen. Voor de meeste studenten betekent dat een beurs van $€ 300$ per maand. Deze compenseert minimaal de aanvullende beurs en de weggevallen toeslagen. In plaats van allerlei verschillende beurzen,

---
pdf_page: 26
---

kredieten, toeslagen en aftrekposten met ingewikkelde voorwaarden krijgt de student één bedrag op z'n rekening gestort.

# Studenten ontwikkelen zich breed 

Sommige studenten zoeken naar uitdagingen buiten de collegebanken. Ze doen vrijwilligerswerk, starten een onderneming of worden actief bij een vereniging. Of ze kiezen voor verdieping en volgen een extra vak, een tweede studie of studeren een semester in het buitenland. We willen dat elk talent zich kan ontplooien en ontwikkelen.
We stellen dat voltijd studeren de norm blijft, maar maken aanvullend flexstuderen in de wet voor alle voltijdstudenten na het eerste studiejaar mogelijk. Studenten maken afspraken met de opleiding over welke vakken ze het volgende jaar volgen. Alleen voor die vakken betalen ze.
ledereen krijgt de kans om een tweede studie tegen het wettelijk, lage collegegeldtarief te volgen.
Niet elke opleiding trekt volle klassen. Toch koesteren we ook kleine en unieke opleidingen. Denk bijvoorbeeld aan bijzondere ambachten of unieke taal- en cultuurstudies. Om deze expertise in de toekomst te houden willen we dat er aparte afspraken kunnen bestaan om deze opleidingen te behouden.
We zetten in op studenten(sport)verenigingen die voor alle studenten uit de stad toegankelijk zijn. Obstakels die verenigingen ervaren bij het toelaten van diverse groepen studenten, zoals het gebrek aan financiering voor mbo-studenten of kunstacademiestudenten, halen we weg.


## De vruchten van een internationale ervaring

Studenten leren door internationale contacten meer over de ander en zichzelf. Internationale studenten versterken de kenniseconomie. We kiezen volmondig voor internationalisering, op voorwaarde dat het kwaliteit toevoegt en niet alleen een middel is om de onderwijsfinanciering op te krikken.
We geven elke student - ongeacht richting of niveau - de mogelijkheid om minimaal één stage of semester in het buitenland te volgen. Bijvoorbeeld door het verbeteren van de toegang tot het Europese uitwisselingsprogramma Erasmus+ en de mogelijkheid om aanvullend te lenen, om de extra kosten van een studie of stage in het buitenland deels te dekken. We enthousiasmeren studenten die daar nu weinig gebruik van maken, waaronder mbo'ers en kwetsbare leerlingen. Via bi- of multilaterale afspraken zorgen we ervoor dat het arbeidsrechtelijk kader internationale stages niet in de weg staat.
We maken het makkelijker voor mbo's, hogescholen en universiteiten om internationaal nauw samen te werken. Een opleiding zou tegelijkertijd op meerdere plekken op de wereld gegeven

---
pdf_page: 27
---

moeten kunnen worden. Een student krijgt dan van meerdere instellingen tegelijkertijd een diploma.
Engels mag de voertaal van een opleiding in Nederland zijn. We stellen als voorwaarde dat Engelstalig onderwijs van meerwaarde is. Financiële prikkels om op Engelstalig onderwijs over te stappen worden zo veel mogelijk uit de bekostiging van het onderwijs gehaald. Engelstalige opleidingen hebben de verantwoordelijkheid om internationale studenten wegwijs in Nederland te maken.
Onderwijsinstellingen stellen samen met de gemeente een streefgetal voor het maximum aantal internationale studenten vast, gebaseerd op de capaciteit aan huisvesting en voorzieningen. De instellingen worden geacht internationaal promotiebeleid te voeren dat hierbij past. Zij hebben ook een plicht om internationale studenten gratis te helpen bij het vinden van een studentenkamer.


# De beste controle op goed onderwijs zijn studenten en docenten 

Goed onderwijs komt tot stand als degenen meebeslissen die er dag in dag uit mee te maken hebben. D66 wil een open cultuur en échte invloed van studenten en docenten op hún onderwijs. D66 wil bij het mbo, de hogescholen en universiteiten, de opleidingscommissies en studentenraden versterken en rechten en plichten voor deze raden uitbreiden. Meer aandacht voor scholing, goede faciliteiten en vol- doende beschikbare uren is hiervoor onmisbaar. Medezeggenschap moet zowel centraal als decentraal sterk zijn.
Het budget dat bij de invoering van het leenstelsel is toegevoegd aan de verbetering van de kwaliteit van onderwijs blijft structureel behouden voor het hoger onderwijs. D66 neemt zich voor ook toekomstige investeringen bij de onderwijsinstellingen structureel te maken. Daarbij geven we vertrouwen aan studenten, docenten en onderwijsbestuurders om gezamenlijk het budget in te zetten. We verzetten ons tegen prestatieafspraken met boetes.
Medezeggenschappers van opleidingscommissie tot centrale (studenten)raad horen goede ondersteuning, faciliteiten en tijd te krijgen. We pleiten daarom voor een landelijk kader voor de ondersteuning. In dat kader wordt tenminste een hoger minimumaantal uren voor alle medezeggenschapslagen, een minimumbudget voor scholing en een minimumbedrag om studievertraging te compenseren vastgelegd. Ook worden onderwijsinstellingen geacht de medezeggenschap te informeren over deze faciliteiten. Zo weten studenten op mboinstellingen, hogescholen en universiteiten waar zij tenminste op mogen rekenen.
Studenten en docenten gaan op opleidingsniveau meebeslissen over de inhoud van de studiekeuzecheck van de opleiding.
Wij zorgen ervoor dat Raden van Toezicht meer binding hebben met onderwijs en/of

---
pdf_page: 28
---

onderzoek. Minstens de helft van de leden wordt daarom geselecteerd uit het veld. Aan universiteiten telt de Raad van Toezicht dus vooral academici, aan het mbo vooral betrokkenen bij mbo-onderwijs. Ook wordt er aan elke Raad van Toezicht een student toegevoegd, waardoor de studentenstem bij cruciale (financiële) overwegingen niet verloren gaat.
We zorgen voor een veilige leer- en werkomgeving door te investeren in studentbegeleiders en vertrouwenspersonen.

---
pdf_page: 29
---

# We investeren weer in wetenschap 

Wetenschap vergroot de kennis van onszelf en de wereld om ons heen. Het staat aan de basis van een bloeiende, creatieve en nieuwsgierige samenleving. Je kunt vooraf niet voorspellen welke ideeën, inzichten of nieuwe technieken uit de wetenschap komen. Toch is het een onmiskenbare pijler van de kenniseconomie. Maar wetenschap is meer en meer een race geworden om schaars onderzoeksgeld, waardoor veel wetenschappers keihard werken aan onderzoeksvoorstellen en uiteindelijk toch misgrijpen. Dat is een verspilling van talent en gaat ook ten koste van de onderwijstaak van universiteiten. D66 wil fors investeren in wetenschap en wetenschappers, met ruimte voor verschillende achtergronden en perspectieven, en in een veilige werkomgeving waar iedereen tot zijn of haar recht komt. Dat draagt bij aan het geluk, het welzijn en de welvaart van de toekomst.

## We verhogen het wetenschapsbudget

Nederlandse onderzoekers zijn overvraagd. De studentenaantallen op de universiteiten en hogescholen zijn enorm gegroeid. En de samenwerking van onderzoekers met maatschappelijke organisaties en bedrijven is steeds intensiever. Ondertussen is het onderzoeksbudget maar beperkt meegegroeid. We willen daarom fors investeren in wetenschap en meer rust en continuïteit creëren voor universitaire wetenschappers.
We verhogen het vaste budget voor onderzoek. Zo werken we toe naar de Lissabondoelstelling om 3 procent van ons nationaal inkomen aan onderzoek en innovatie te besteden.
Een fors deel van de budgetverhoging gaat direct naar universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstellingen. Zij kunnen zo meer ruimte voor excellent onderzoek creëren. Samen met instellingen maken we plannen om te voorkomen dat dit leidt tot extra druk op het subsidiesysteem.
We geven meer zekerheid aan universiteiten en hogescholen over hun budget. Een kleine verandering in studentenaantallen leidt op dit moment tot te grote schokken voor het beschikbare onderzoeksgeld.
We stimuleren bedrijven en maatschappelijke organisaties om meer te investeren in onderzoek en innovatie (zie: "wij maken werk van missiegedreven innovatie").


## Speel de wetenschappen niet tegen elkaar uit

Als de politiek over de wetenschap spreekt, zien we haar soms van de slechtste kant. Opleidingen worden weggezet als 'pretstudies.' Onderzoeksrichtingen als een 'hobby.' En de betrouwbaarheid van onderzoekers wordt in twijfel getrokken. Elke onderzoeksrichting is van waarde. We staan pal voor alle disciplines en vormen van onderzoek.
We stoppen het zinloze aanvraagcircus. Onderzoeksprogramma's en NWO-beursaanvragen

---
pdf_page: 30
---

waarbij onderzoekers concurreren zijn niet per se slecht, maar verhogen onderzoeks- en publicatiedruk zodanig dat kwantiteit soms boven kwaliteit gaat. Bovendien liggen de slagingspercentages zo laag dat meedoen zinloos voelt. Daarom zorgen we voor meer directe financiering, maar verhogen we ook het budget van deze programma's en stimuleren we versimpelde, efficiëntere aanvraagprocedures.
We stimuleren samenwerking tussen opleidingen en onderzoekersgroepen. Sectorplannen die hieraan bijdragen krijgen een vaste plek in de financiering.
Een deel van het onderzoeksgeld wordt geoormerkt voor (ongebonden) fundamenteel onderzoek.
De overheveling van financiering van de medische wetenschap, geesteswetenschappen en sociale wetenschappen naar bètatechniek wordt voor de eerste drie wetenschapsvelden volledig gecompenseerd. In coronatijd is weer bewezen dat Nederland een essentiële rol speelt als innovatief land voor medische wetenschap. De geestes- en sociale wetenschappen krijgen bovendien slechts 10 procent van het onderzoeksbudget, terwijl zij meer dan de helft van het aantal studenten opleiden.
Hogescholen krijgen een volwaardig budget voor toegepast onderzoek. We stimuleren professionele doctoraten waarbij onderzoek gedaan wordt dat direct toepasbaar is in de praktijk.


# Herstel de relatie onderwijs en onderzoek 

Docenten die onderzoek doen, kunnen studenten de meest recente kennis meegeven. Door zelf te onderzoeken, kunnen studenten probleemoplossend te werk gaan. Toch blijft de waardering voor het docentschap op de universiteit achter. Voor D66 gaan onderwijs en onderzoek hand in hand. Daarom herstellen we de relatie tussen onderwijs en onderzoek. Dat geldt ook voor de financiële behandeling: docenten werken nu te vaak onbetaald over voor hun onderwijstaak.
We maken meerdere carrièrepaden in het hoger onderwijs mogelijk. We maken het bijvoorbeeld voor uitstekende docenten op universiteiten ook mogelijk om als docent promotie te maken en (onderwijs-)gerelateerd onderzoek te doen. Aan universiteiten worden loopbaanpaden naar onderwijsgerichte hoogleraarschappen uitgestippeld.
We zijn tegen het behandelen van promovendi als studenten. Promovendi doen onderzoek en geven vaak onderwijs. Ze verdienen daarom de rechten en zekerheden van het werknemerschap. Ook verdienen jonge onderzoekers (postdocs) meer baanzekerheid wanneer zij na hun promotie aan de universiteit blijven werken. We roepen universiteiten op om jonge onderzoekers langere contracten te bieden en eerder een vast contract aan te

---
pdf_page: 31
---

bieden. Daarom geven wij universiteiten meer zekerheid over hun budget vanuit de hogere uitgaven voor wetenschap.
We verwachten dat universitair (hoofd)docenten en hoogleraren minimaal de helft van hun tijd aan onderzoek kunnen besteden. Meer docenten op zowel hogescholen als universiteiten krijgen een onderzoeksaanstelling van minimaal één dag per week. We stimuleren dat zowel hoogleraren als lectoren minimaal één dag per week doceren. Hiermee bevorderen we dat onderwijs en onderzoek verweven zijn.
Ook tijdelijke docenten en promovendi krijgen de kans hun onderwijsvaardigheden te ontwikkelen. Docenten moeten voldoende begeleidingstijd krijgen per student.
Hogescholen en universiteiten mogen experimenteren met een meer flexibelere opzet van het studiejaar. Op een manier die past bij de onderwijsvisie, bijvoorbeeld met een kortere zomervakantie en langere kerstvakantie. Zo kunnen zij de druk op student én docent verlagen.


# Open wetenschap, zichtbaar en waardevol in de samenleving 

De coronacrisis laat zien hoe belangrijk open wetenschap is. Wetenschappers werken wereldwijd samen en delen kennis zonder betaalmuren. Mede daardoor weten ze in een korte tijd reuzestappen te maken. Of het nu gaat om onderzoek naar klimaatverandering of naar de kwaliteit van de zorg, we hebben er allemaal baat bij dat kennis vrij gedeeld wordt en niet gehinderd wordt door commerciële, kortetermijnbelangen. Wij maken van open wetenschap daarom 'het nieuwe normaal.'
We pleiten voor vrije toegang tot onderzoeksartikelen voor al het publiek gefinancierde onderzoek. We sluiten ons daarom aan bij het internationale samenwerkingsverband cOAlition S. Hierbij hanteren we het principe "open als het kan, gesloten als het moet".
We geven onderzoekers het recht om onderzoeksdata openbaar te maken. Data zijn vaak de grondstof voor algoritmes. Door grote hoeveelheden data te combineren kunnen we sneller wetenschappelijke doorbraken bereiken. We voorkomen dat data achter een betaalmuur verdwijnen.
Veel onderzoeksprogramma's stellen als voorwaarde dat onderzoekers samenwerken met private partijen. We kijken kritisch waar een bijdrage van private partijen echt wenselijk is.
Wetenschappers krijgen meer hulp van kennisbenuttingscentra (KTO's) om te zorgen dat hun onderzoek meer impact heeft in de maatschappij.

---
pdf_page: 32
---

# Leren om de toekomst aan te kunnen 

Onze arbeidsmarkt verandert continu, met name door de mogelijkheden van nieuwe technologieën en door vraagstukken als klimaatverandering, uitputting van de aarde en de transitie naar een circulaire en duurzame economie en samenleving. Robotisering en automatisering zijn niet te stoppen. Hierdoor zullen banen verdwijnen, maar er zal ook nieuw soort werk ontstaan. Daarom moeten we vol inzetten op onderwijs waarmee we mensen klaar maken voor de toekomst. Dat vraagt een goede aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt, maar ook méér onderwijs op de arbeidsmarkt. Ook de veranderende leeftijdsopbouw van de beroepsbevolking, de toenemende flexibilisering van loopbanen en arbeidsvraag vragen om betere mogelijkheden voor en verdere stimulering van loopbaanontwikkeling en om - en bijscholing, zodat duurzame inzet van (ook oudere) werknemers mogelijk wordt. We hebben daar de afgelopen jaren stappen in gezet, maar er is nog veel te doen. Vooral mensen met een praktische opleiding hebben te weinig financiële middelen, mogelijkheden en tijd om bij te leren tijdens hun werkzame leven. Ook de coronacrisis draagt bij aan de noodzaak tot snelle omscholing. Dit moet aantrekkelijker en toegankelijker worden.

## Mbo in de lift

Nederland heeft een prachtig en sterk beroepsonderwijs. Het mbo zorgt ervoor dat onze meer dan noodzakelijke vakmensen goed worden opgeleid. De coronacrisis heeft laten zien dat onze samenleving steunt en draait op onze vakmensen. Of dit nu in de zorg, kinderopvang, ict of techniek is. Daarom moeten we ons beroepsonderwijs verstevigen en zo de kansen, waardering en talenten van mbo-studenten verder tot hun recht laten komen.
We willen een einde maken aan rendementsprikkels in het mbo. Geen bekostiging meer op basis van behaalde diploma's, maar op basis van het hoogst haalbare niveau. We willen scholen ruimte geven om maatwerk te bieden, zodat scholen de mogelijkheid krijgen om alles in het werk te zetten om tot een studiesucces te komen. Een bindend studieadvies is hierbij niet passend en wordt afgeschaft.
Er komt maatwerk binnen de startkwalificatie. De huidige eisen van de startkwalificatie sluiten een deel van de mbo-2-studenten uit, vooral vanwege de generieke taal- en rekeneisen. Het risico is dat jongeren zonder diploma de opleiding verlaten en daardoor minder kansen hebben op de arbeidsmarkt en in de maatschappij. Om dit te veranderen wordt maatwerk mogelijk in combinatie met leermogelijkheden na het diploma.
De schoolkosten voor minderjarige mbo-studenten worden geschrapt.
Er komt een regionaal afgestemd en dekkend aanbod van vmbo-mbo-trajecten. Voor sommige jongeren is de overstap van kleinschalig onderwijs naar een grote mbo-instelling een overgang die ze niet meteen kunnen maken. Voor deze jongeren moet er een aanbod zijn waarbij ze op één school zowel een vmbo als een mbo entree of niveau 2 diploma halen.

---
pdf_page: 33
---

D66 wil iedere student een eerlijke kans op een opleiding geven. Onderwijsinstellingen moeten de ruimte krijgen om via maatwerk flexibel voortgang te bereiken met studenten. Alleen zo kan het mbo inclusief worden en krijgen alle studenten een kans.
Op het mbo moeten alle vakken worden gegeven door een gekwalificeerde docent. De weg naar kwalificatie staat open voor zij-instromers en hybride docenten. Ook voor het vak burgerschap wordt op het mbo een bevoegdheid een vereiste. Dat kan zijn een bevoegdheid voor maatschappijleer, geschiedenis, of omgangskunde. Voor docenten die al burgerschap geven en dat willen blijven doen, wordt een versneld maatwerktraject mogelijk om de bevoegdheid te halen.
De samenwerking tussen mbo-instellingen en het voortgezet onderwijs en hbo wordt versterkt. Door een nauwere samenwerking wordt de overstap voor studenten ook gemakkelijker.
We bevrijden het mbo van de doorgeslagen bureaucratisering. De urennorm wordt losgelaten en in overleg met de sector worden regels geruimd. Hierin staat de autonomie van de school(leider) voorop om binnen duidelijke kwaliteitseisen en in het belang van de studenten te kunnen handelen.


# Beroepsonderwijs midden in de samenleving 

Bedrijven, scholen, onderzoeksinstellingen en overheid zijn samen verantwoordelijk voor de juiste aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Wie van een beroepsopleiding komt, moet een fatsoenlijke kans hebben op werk. Beroepsgericht onderwijs zal moeten inspelen op de veranderende samenstelling van de beroepsbevolking en moet zich ook richten op bekwaamheden en persoonlijke ontwikkeling, om op een veranderende arbeidsmarkt een flexibel carrièrepatroon te kunnen volgen. Andersom moeten werknemers gemakkelijk kunnen bijleren, zodat hun kennis en vaardigheden blijven aansluiten op de snel veranderende (technologische) eisen op de werkvloer.
We stimuleren regionale samenwerking tussen mbo-instellingen en bedrijven om demografische krimp op te vangen, tekorten op de arbeidsmarkt op te lossen en studenten een duurzaam arbeidsperspectief te geven.Met keuzedelen en (deel)certificaten kunnen een hoop tekorten worden opgelost, op voorwaarde dat financieringsmogelijkheden hiertoe bekend zijn.
Opleidingen, bedrijven en overheid werken samen aan voldoende stageplaatsen en bblplekken (leerwerkplekken), met goede praktijkbegeleiders.
Er moet een einde komen aan stagediscriminatie. Instellingen dragen zorg voor de eerste stageplaatsen. Hierdoor is er een positieve eerste kennismaking met de arbeidsmarkt, komen

---
pdf_page: 34
---

studenten buiten hun netwerk en ontstaan er nieuwe contacten.
Het beroepsonderwijs moet toegankelijk zijn voor permanente educatie. Daarom is het goed als instellingen contact onderhouden met afgestudeerden.
Mbo- en bbo-instellingen, agrarische scholen en vakscholen worden brede voorzieningen voor al het onderwijs dat zich richt op beroep, educatie en levenlangleren. Dit vergt flexibiliteit in onderwijstijden, moduleonderwijs en online leren.
Gemeenten en provincies gaan meer leerwerktrajecten stimuleren met onderwijsinstellingen en bedrijven, zorginstellingen en andere relevante organisaties.
In sommige gevallen zijn particulier gefinancierde onderwijs- en arbeidsmarktinitiatieven nodig om tekorten op de arbeidsmarkt op te vangen. In dat geval ondersteunen we deze initiatieven om op een goed haalbare manier onderdeel te worden van het publieke onderwijsstelsel.
We versterken het imago van vakopleidingen, zodat meer jongeren bewust kiezen voor een vak.
We maken een einde aan de ongelijkheid in de uitkering van kindertoeslag aan ouders van kinderen van 16 jaar en ouder. Ouders van jongeren die vanaf hun zestiende in het kader van een vakopleiding gaan werken, behouden de kindertoeslag.
Studenten worden hard geraakt door de Corona epidemie. Zij krijgen onder andere te maken met minder contacturen, beperkte stagemogelijkheden en verminderde internationale kansen. Er zijn beperkte mogelijkheden voor herstel of reparatie binnen de beperkingen van studiejaren en budgetten. Wanneer de corona crisis voorbij is wil D66 dat getroffen studenten de mogelijkheid in regels en budgetten krijgen om de verloren tijd en kansen in te halen.


# Een persoonlijk ontwikkelbudget voor iedereen 

Een nieuwe (deel-)opleiding op latere leeftijd volgen, zou net zo normaal moeten zijn als naar school gaan wanneer je jong bent. Hoe sneller de wereld verandert, hoe noodzakelijker het is om mensen de kans te geven zich daarop voor te bereiden.
Tijdens de vorige (economische) crisis hebben werkgevers te weinig geïnvesteerd in hun mensen, waardoor er aanzienlijke arbeidstekorten waren na de crisis. Van werkgevers mogen we verwachten dat zij investeren in duurzame inzetbaarheid en begeleiding naar ander werk.
We breiden de tegemoetkoming van deeltijdonderwijs, het levenlangleren-krediet en de mogelijkheden voor ontwikkeladviezen uit.

---
pdf_page: 35
---

D66 vindt het slim en rechtvaardig om te zorgen dat elk kind kan rekenen op een stevige basisinvestering in de eigen toekomst. Daarom willen wij verkennen hoe elk kind op de leeftijd van 16 jaar een ontwikkelingsbudget krijgt, te gebruiken voor onderwijs en in kansen op ontplooiing. Wanneer een kind een universitaire studie volgt blijft er nog een deel over. Andere kinderen stoppen eerder met school en starten eerder met werken. Voor hen blijft een groter deel van hun budget beschikbaar voor latere investeringen in erkende opleiding en ontplooiing. De mogelijkheid bestaat om het budget uit te breiden met private aanvullingen.
Het zogenaamde STAP-budget is een belangrijk instrument voor omscholing. Dit zijn eigen middelen waarmee je je uit vrije keuze en buiten je werkgever kunt omscholen naar een ander beroep. In deze omscholing komt expliciet ruimte voor digitale vaardigheden. Er komt meer publiek aanbod via de mbo-instellingen, hbo-instellingen, agrarische scholen en vakscholen. We nemen de maximum leeftijd voor het aangaan van een studielening weg. Iedereen mag in het werkende leven drie jaar extra gebruik maken van de studielening.
Hoewel het individu verantwoordelijk is voor zijn eigen ontwikkeling, heeft de overheid hierin wel een faciliterende rol. De overheid moet zorgen voor een overzichtelijk en gestroomlijnd aanbod aan voorzieningen en regelingen met betrekking tot een leven lang ontwikkelen. Daarnaast moet de overheid met name bij praktische banen zorgen voor bewustwording van de noodzaak van een leven lang ontwikkelen.

---
pdf_page: 36
---

# Kunst en cultuur als fundament van onze beschaving 


#### Abstract

Kunst en cultuur zijn het fundament van onze beschaving. Kunst wordt gemaakt uit innerlijke noodzaak, uit urgentie. Kunst en cultuur zijn bovendien de aanjager voor individuele en maatschappelijke ontwikkeling. ledereen zou daarom moeten kunnen genieten van een breed aanbod van kunst en cultuur, van opera tot urban en van festivals tot kamermuziek. Makers van kunst en cultuur verdienen een betere maatschappelijke positie en meer waardering. Zéker nu de coronacrisis de sector extra kwetsbaar heeft gemaakt. D66 staat voor een herwaardering van de kunst- en cultuursector waarbij de gehele sector wordt betrokken.


## Het is het waard te investeren in kunst en cultuur

De Nederlandse kunst- en cultuursector is van hoog niveau. Nederlandse kunst, cultuur en erfgoed is wereldwijd bekend. Daarnaast zetten we ons in om de sector stabiel en toekomstbestendig te maken. Dit doen we door de wankele financiële basis van de sector te versterken.
We investeren in de kunst- en cultuursector. Rijkssubsidies worden verruimd voor alle organisaties. Ook lokale overheden krijgen voldoende geld voor hun cultuurbeleid.
In landelijke culturele fondsen komt meer ruimte voor individuele kunstenaars en kleine collectieven. Fondsen werken als aanjagers voor vernieuwende genres, experimenten en talentontwikkeling.
Het systeem van subsidies is te ingewikkeld. Samen met de sector willen we dit eenvoudiger maken en gebaseerd op vertrouwen. Hierbij kijken we ook naar de huidige eisen, zoals reisverplichtingen van instellingen, en verlenging van de subsidieperiode.
Met een overheidscampagne vergroten we de kennis over de culturele sector, het geefklimaat en fiscale maatregelen die de kunst en cultuursector stimuleren.
Er wordt een investeringsverplichting ingesteld voor de Nederlandse film en series, zodat de opbrengsten gebruikt kunnen worden om weer nieuwe content te kunnen maken. De verplichting geldt voor aanbieders die verdienen aan audiovisuele content (bioscopen, videodiensten die per afgenomen productie afrekenen) en exploitanten die gewoonlijk al in content investeren (omroepen, videodiensten op abonnementsbasis).
Moderne (pop- en urban)muziek wordt een eigen discipline in de Culturele Basisinfrastructuur. Op deze manier ontstaat een betere balans tussen klassieke en moderne muziekgenres.
Bij de bouw van een publieke instelling wordt 1\% uitgegeven aan kunst.

---
pdf_page: 37
---

We versterken Dutch Culture en culturele attachés op de Nederlandse ambassades. Zo promoten we Nederlandse kunst en cultuur in het buitenland.


# Een sterke positie voor kunstenaars, culturele instellingen en ondernemers 

De coronacrisis laat ook de kwetsbaarheid van de kunst- en cultuursector zien. De financiële situatie van de sector is broos en kunstenaars verdienen vaak maar weinig geld. Kunstenaars in de vrije sector zijn te weinig in beeld. Het ondernemerschap van gesubsidieerde culturele instellingen wordt te weinig gezien. Dat moet anders. Niet alleen investeren we meer, ook wil D66 met betere randvoorwaarden de sector financieel sterker maken. We willen eerlijkere beloning door te zorgen dat meer geld bij de makers zelf terechtkomt.
De positie van zelfstandigen wordt verbeterd. Zie het hoofdstuk "Voor een radicale verandering van werk en inkomen".
Werken onder eerlijke omstandigheden en tegen een redelijke vergoeding moet normaal worden. We geven de Fair Practice Code meer prioriteit, bijvoorbeeld bij subsidieaanvragen. We maken hier ook extra financiële middelen voor vrij, zodat de implementatie niet ten koste gaat van het aanbod. Zo werken we ook aan professionalisering van de sector.
Voor alle culturele instellingen wordt het makkelijker om te lenen bij banken. De overheid kan hiervoor garant staan.
We behouden het lage btw-tarief voor kunst en cultuur.
We behouden de geefwet, als onderdeel van de giftenaftrek. Hiermee is het aantrekkelijk om kunst te doneren of sponsoren. We gaan de huidige bureaucratie die doneren moeilijk maakt tegen. Het stelsel van giftenaftrek zullen we waar mogelijk verbeteren, zodat donaties van burgers en bedrijven aftrekbaar blijven.
We willen dat de culturele (vrije) sector een formele relatie krijgt met het ministerie van Economische Zaken, naast de relatie met het ministerie van OC\&W.


## Kunst en cultuur voor iedereen

Kunst en cultuur zijn van en voor iedereen. D66 wil dat iedereen op een laagdrempelige manier met kunst en cultuur te maken kan krijgen. De praktijk laat zien dat dit nog niet voor iedereen geldt. Het Nederlands cultuurbeleid moet erop gericht zijn dat kunst en cultuur voor mensen uit alle lagen van de samenleving beschikbaar is. Cultuuronderwijs krijgt op elke school dezelfde prioriteit. Bovendien werken we toe naar een meer diverse sector.
Ieder kind krijgt op dezelfde manier cultuuronderwijs. Op de rijke schooldag is er veel ruimte voor ieder kind om kunst en cultuur te ervaren en zich hierin te ontwikkelen.

---
pdf_page: 38
---

We helpen scholen bij het opzetten van kunst- en cultuuronderwijs. Kunstenaars en (kleinere) culturele instellingen kunnen hiervoor ingezet worden.
Kunst en cultuur is voor alle Nederlanders, met elke achtergrond. Overal, dus ook buiten de Randstad investeren we in de kunst- en cultuursector, net als lokale initiatieven om deelname aan cultuur te stimuleren.
We willen muziekscholen weer terug in onze samenleving. Wanneer ingebed in onze cultuur, in onze regio's, steden of dorpen, zoals bijvoorbeeld sportscholen of bibliotheken dat zijn, is voor ieder kind of volwassene de drempel weer laag om zich te verrijken met het leren bespelen van een instrument.


# De bibliotheek om de hoek 

D66 wil dat iedere Nederlander toegang heeft tot de bibliotheek en internet. Een bibliotheek stimuleert geletterdheid, taalvaardigheid, leesvaardigheid en digitale vaardigheden van volwassenen en kinderen. De bibliotheek is een essentieel onderdeel van de ontwikkeling van kinderen. Voor mensen in kansarme wijken is de bibliotheek een broodnodige informatievoorziening en geeft de bibliotheek toegang tot internet. Het voortbestaan van bibliotheken staat op dit moment echter onder druk. Steeds meer bibliotheken verdwijnen. Daarom wil D66 zich inzetten voor voldoende aanbod van bibliotheken in elke gemeente.
In elke gemeente wil D66 kwalitatief hoogstaand bibliotheekaanbod. In de bibliotheekwet komt daarom de plicht voor elke gemeente om te zorgen voor een eigen openbare bibliotheekvoorziening.
De landelijke overheid helpt gemeenten een eigen openbare bibliotheekvoorziening te realiseren met extra budget als dat nodig is.


## Behoud het Nederlands erfgoed, vernieuw het perspectief

Behoud van het Nederlands erfgoed lijkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet. Ook ontstaat steeds meer digitaal erfgoed. Met (digitaal) erfgoed houden we het verleden levend. Het verhaal achter ons erfgoed helpt ons bij het begrijpen van onze geschiedenis en van elkaar. Wat D66 betreft zet de overheid zich actief in om erfgoed zoals monumenten, stadsgezichten en natuurterreinen te behouden en onderhouden. Ook digitaal. Tot slot wordt het verhaal achter het Nederlands erfgoed verteld, inclusief de zwarte bladzijdes zoals het koloniaal verleden. De culturele sector wordt, net als de afgelopen jaren, gestimuleerd om de gehele Nederlandse geschiedenis te onderzoeken, vertellen en tentoon te stellen.
D66 is voor de komst van een Slavernijmuseum of -instituut en stimuleert andere culturele instituten die zich richten op het zwarte erfgoed. Deze nieuwe instituten bieden ruimte om te leren van het verleden, het heden in kaart te brengen én na te denken over de toekomst.

---
pdf_page: 39
---

Ook bestaande (rijks)musea kunnen een bijdrage leveren.
Subsidieregelingen voor het behoud van erfgoed zijn versnipperd over verschillende bestuurslagen. Deze brengen we beter in overeenstemming. Zo worden ze beter gebruikt.
We houden erfgoed levend door het actief te gebruiken. Bij restauraties van monumenten komen meer financieringsmogelijkheden voor verduurzaming en toegankelijkheid.
We subsidiëren het behoud, de zichtbaarheid en het gebruik van digitaal erfgoed.
Er komt één online platform waar alle Nederlandse erfgoedlocaties makkelijk te vinden zijn. In deze "Openbare Schatkamer" vind je ook gedigitaliseerde vormen van kunst, zoals voorstellingen en e-books. Zo verbreden we onze collectie en is het Nederlandse erfgoed voor iedere Nederlander vanuit huis beschikbaar.


# Auteursrecht is er voor auteurs en artiesten 

Een eerlijk deel van de opbrengsten uit intellectueel eigendom moet terechtkomen bij de makers. Ook bij online publicaties. Het auteursrecht moet ervoor zorgen dat auteurs en artiesten ook meedelen in de opbrengsten van hun werk. Bovendien wordt in het auteursrecht geregeld dat beschermde werken toegankelijk blijven.
D66 is voorstander van aanscherping van het auteurscontractenrecht. De verruimde collectieve licentieovereenkomst wordt wettelijk vastgelegd.
We willen een hervorming van het Europese Auteursrecht online. Daarbij willen we collectief beheer voor online exploitatie.

---
pdf_page: 40
---

# Voor een radicale verandering van werk en inkomen.

---
pdf_page: 41
---

# Voor een radicale verandering van werk en inkomen 


#### Abstract

Nederland staat voor grote uitdagingen. Onze arbeidsmarkt, belastingen en sociale zekerheid moeten radicaal veranderen als we willen dat zoveel mogelijk mensen een bestaan kunnen opbouwen en hun eigen leven kunnen inrichten. Dat was al zo voor de coronacrisis, maar geldt nu des te meer. In de afgelopen kabinetsperiode zijn al belangrijke stappen in de goede richting gezet. Met het pensioenakkoord worden de pensioenen persoonlijker en toekomstbestendig. De verschillen tussen vaste en flexibele contracten zijn verkleind en het geboorteverlof is uitgebreid.


Toch werd aan het begin van de huidige economische crisis snel duidelijk waar experts al geruime tijd voor waarschuwen: mensen met een flexibel arbeidscontract en een deel van de zelfstandigen zijn erg kwetsbaar als het slechter gaat met de economie of hun gezondheid. Onder meer uit de scherpe analyse van de commissie-Borstlap blijkt dat er te grote verschillen zijn gegroeid tussen verschillende contractvormen. Verschillen in juridische bescherming, sociale zekerheid en fiscaliteit. Voor de één is werk een bron van stabiliteit en kansen, voor de ander geeft het geen uitzicht op een vrijheid en zekerheid. Die ongelijkheid willen we bestrijden.

Ook heeft Nederland een grote vermogensongelijkheid. De rijkste 10 procent bezit 66 procent van het vermogen. Daarnaast leven ongeveer een miljoen mensen in armoede. Bij te grote verschillen in vermogen wordt onzekerheid erfelijk. Dat willen wij tegengaan: wij willen de armoede en problematische schulden terugdringen en vragen van grote vermogens een extra bijdrage.

Wij willen extra kansen en ondersteuning voor mensen die op achterstand staan. Onze stelsels voor arbeidsmarkt, belastingen en sociale zekerheid moeten hiervoor grondig op de schop. We willen een forse vereenvoudiging van het belasting- en toeslagenstelsel. Daarmee stoppen we het complexe rondpompen van geld. In plaats van toeslagen, krijgt ieder Nederlands huishouden een korting op de belasting. De laagste inkomens, die geen belasting betalen, krijgen dit bedrag uitgekeerd. Zonder formulieren, zonder voorschotten en dus zonder terugbetalingen en schulden.

We gaan aan de slag met een arbeidsmarkt die werkt voor iedereen. De verschillen tussen werkenden maken we kleiner, zodat iedere werkende voldoende zekerheid heeft. Voor werkgevers maken we het aantrekkelijker om mensen een vast contract te bieden. We zorgen dat werken meer gaat lonen. Het minimumloon gaat omhoog en bijverdienen naast een uitkering wordt aantrekkelijker. Mensen met een uitkering krijgen meer persoonlijke begeleiding en we investeren in scholing, zodat mensen ook in de toekomst aan de slag kunnen blijven.

---
pdf_page: 42
---

# Een arbeidsmarkt die werkt voor iedereen 

De arbeidsmarkt is de afgelopen tijd op drift geraakt. De manier waarop we ons werkend leven organiseren is niet rechtvaardig. Er zijn nu te grote verschillen in zekerheid voor werkenden, louter op basis van hun contractvorm. Wij willen iedereen de bescherming en zekerheden bieden die nodig zijn, met werkzekerheid voor iedereen als uitgangspunt.

## Hervorm de arbeidsmarkt!

D66 wil de arbeidsmarkt hervormen zodat werk weer bijdraagt aan een waardig en vrij bestaan voor iedereen. De wildgroei aan flexcontracten moet worden bestreden. Voor werkgevers moet het aantrekkelijker worden om mensen weer in vaste dienst te nemen. Alle werkenden moeten fatsoenlijk beschermd worden tegen pech en risico. D66 wil dat iedereen perspectief heeft op werk, dat werk ook echt loont en dat er mogelijkheden zijn om je verder te kunnen ontwikkelen.
Wij vinden dat mensen zelf moeten bepalen hoe zij hun werkende leven inrichten; als werknemer, als zelfstandige of als werkgever. In de praktijk zien wij echter grote verschillen tussen de verschillende arbeidsrelaties. Dat leidt tot problemen als schijnzelfstandigheid of oneerlijke concurrentie. We verkleinen daarom de verschillen in de fiscaliteit en de sociale zekerheid tussen verschillende vormen van werk. Hierdoor wordt de aard van het werk bepalend voor de vorm van de arbeidsrelatie, in plaats van de kosten. Ook zorgt dit voor minder druk op de juridische kwalificatie van de arbeidsrelatie, waardoor de keuze van de werkende in welke arbeidsrelatie hij wil werken meer centraal kan staan.
We geloven in een sociaal stelsel dat alle werkenden de bescherming biedt die ze nodig hebben. Arbeidsongeschiktheid is een risico dat iedereen kan overkomen. We voeren een betaalbare collectieve arbeidsongeschiktheidszekering in waaraan alle werkenden deelnemen.
Zoals in het hoofdstuk 'Het einde van het toeslagenstelsel, naar een nieuwe start' staat, streven we ernaar om op termijn ook de bijstand te vervangen door een verzilverbare heffingskorting die het sociaal minimum garandeert. Zo maken we het systeem eenvoudiger, stoppen we met het complexe rondpompen van geld en zorgen we voor meer inkomenszekerheid voor iedereen.
We verhogen het minimumloon met tenminste 10 procent. Zo gaat werken meer lonen. De aan het minimumloon gerelateerde uitkeringen, zoals de bijstand en de AOW, laten we deels meestijgen en zullen we niet laten verlagen. Zo kunnen mensen met een laag inkomen gemakkelijker hun rekeningen betalen en wordt het tegelijkertijd aantrekkelijker om te gaan werken vanuit een uitkering. Als het effect op de werkgelegenheid het toelaat, verhogen we het minimumloon met 20 procent. Verder verhogen we het wettelijk minimumjeugdloon, zodat iedereen vanaf 18 jaar recht heeft op het volledige minimumloon.
Bij meer flexibiliteit van de werknemer hoort een hogere beloning. Voor flexwerkers voeren we

---
pdf_page: 43
---

een opslag in op het minimumloon, zodat zij per uur meer gaan verdienen dan mensen met een vast contract. We zorgen dat uitzendkrachten en arbeidsmigranten zo veel mogelijk onder dezelfde voorwaarden werken als werknemers die in (vaste) dienst zijn.
We verkorten de termijn van loondoorbetaling bij ziekte voor kleine en middelgrote werkgevers naar één jaar. Het tweede jaar verzekeren we collectief. We verminderen hiermee de risico's voor de werkgever. De re-integratieverplichtingen laten we beter aansluiten bij de mogelijkheden die werknemers daartoe hebben.
We introduceren een publiek loket waar werkgevers en werknemers terecht kunnen met vragen over de interpretatie van arbeidswetgeving en bemiddeling bij geschillen hierover. Dit vergroot de kans dat werknemers gebruik maken van hun rechten.
We verlagen de werkgeverspremies voor de laagste inkomens zodat het aantrekkelijker wordt voor werkgevers om mensen die moeilijk aan het werk komen in dienst te nemen.
We willen dat er meer aandacht komt voor de scholing van werkenden. Aan het begin van deze eeuw besteedden we ongeveer 1,4 procent van het bbp aan ondersteuning en omscholing, nu 0,6 procent bbp. Hiervoor kijken we naar de mogelijkheid voor een individueel ontwikkelbudget. Ook willen we dat sectorale opleidingsfondsen nog meer worden ingezet om ook omscholing naar andere sectoren mogelijk te maken.
We investeren in scholing en begeleiding voor mensen in de WW. Daarnaast verhogen we de WW- uitkering in de eerste maanden na ontslag, zodat het inkomensverlies in die periode wordt beperkt. Dit doen we budgetneutraal, door de WW-uitkering later in stapjes te verlagen. Zo stimuleren we mensen snel een nieuwe baan te zoeken.
We vergroten de mogelijkheden voor collectieve onderhandelingen voor zelfstandig ondernemers, om tegenwicht te bieden aan de marktmacht van opdrachtgevers.
Goed opdrachtgeverschap wordt opgenomen in de wet, net als goed werknemer en goed werkgever als wederkerige normen zijn vastgelegd in de wet.
We pleiten voor afspraken tussen werkgevers en werknemers om in toekomstige CAO's het recht op thuiswerken op te nemen, waar dit kan. Het thuiswerken, maar ook de continue bereikbaarheid door de opkomst van mobiele apparaten, heeft echter ook een keerzijde. Privé en werk lopen steeds meer door elkaar, mensen werken vaker extra uren en hebben steeds minder ongestoorde vrije tijd. Om te voorkomen dat werknemers, met name jongeren, stressklachten of een burn-out krijgen, wil D66 het recht op onbereikbaarheid beter verankeren. De inspectie SZW moet erop toezien dat werkgevers en werknemers goede afspraken maken over de bereikbaarheid buiten werktijd.

---
pdf_page: 44
---

Bij een veranderende arbeidsmarkt hoort ook een veranderende polder. Wij vinden dat ook zelfstandigen een plek aan tafel verdienen in de Sociaal Economische Raad (SER).


# Perspectief op werk 

Wie werkt, voelt zich beter. Werk biedt niet alleen bestaanszekerheid, het is ook een belangrijke basis voor sociale contacten en individuele ontwikkeling. Iedereen heeft talent en we kunnen meer doen om mensen de mogelijkheid te geven hun talent goed te benutten.
D66 wil de Participatiewet aanpassen zodat gemeenten de ruimte krijgen maatwerk te bieden bij de begeleiding van mensen in een uitkeringssituatie. Een gemeente moet de mogelijkheid hebben om de helpende hand te bieden. Tegelijkertijd blijft de mogelijkheid om verplichtingen op te leggen ook bestaan.
We verruimen voor iedere bijstandsgerechtigde de mogelijkheid om tijdelijk tot minimumloon bij te verdienen naast de uitkering, om via deeltijdwerk de stap naar een reguliere baan te zetten. Ook moet het gemakkelijker worden om een opleiding te volgen of vrijwilligerswerk te doen in de Participatiewet, als daarmee de kans op een duurzame baan groter wordt.
Niet iedereen kan in een reguliere baan aan de slag. Ook voor deze mensen kan werk wel een belangrijke bijdrage leveren aan sociale contacten, ontwikkeling en het feit dat je zelf je inkomen verdient. Daarom werken we toe naar een recht op werk. We zorgen voor basisbanen voor mensen die niet in een reguliere baan aan de slag kunnen. Wij zetten in op meer beschutte werkplekken, goede structurele beschikbaarheid van detacheringsfaciliteiten, een no-riskpolis, loonkostensubsidie en jobcoaching. Ook ondersteunen we de versterking van de sociale werkvoorziening als zelfstandige werkplaats voor de specifieke groep mensen die niet binnen de geboden structuur aan een andere werkplek geholpen kan worden.

---
pdf_page: 45
---

# We vereenvoudigen belastingen en toeslagen radicaal 


#### Abstract

De manier waarop we nu onze belastingen organiseren is nodeloos complex en inefficiënt, en leidt vaak tot onrechtvaardige uitkomsten. Dat moet veranderen. D66 wil dat belastingen bijdragen aan een rechtvaardige economie. Een economie waarin werken loont en de vervuiler betaalt. Een economie waarin mensen met een diepe beurs en veel vermogen meer bijdragen aan de samenleving. En waarin ook bedrijven hun eerlijke deel aan belasting betalen.


## Het einde van het toeslagenstelsel, naar een nieuwe start

Het toeslagenstelsel dat we nu hebben, is onnodig ingewikkeld en zorgt voor onrechtvaardige uitkomsten. In het doolhof aan toeslagen worden jaarlijks miljarden rondgepompt. De afgelopen twee decennia hield dit mensen tegen om (meer) te gaan werken. Het leidde tot een enorme administratieve rompslomp waar mensen in verdwalen en tot problematische schulden die soms boven de ton uitstijgen. De 'toeslagen-affaire' liet bovendien zien hoe onschuldige mensen jaren moesten vechten tegen onterechte boetes. Daarom wil D66 een nieuw stelsel dat eenvoudiger, overzichtelijk en rechtvaardig is.
We voeren een inkomensonafhankelijke 'negatieve inkomstenbelasting' in. leder huishouden krijgt een belastingkorting die in geld wordt uitgekeerd bij geen of te lage inkomsten. De hoogte van het bedrag is afhankelijk van hoe groot het huishouden is. Dit is de 'verzilverbare heffingskorting.'
Met de invoering van deze verzilverbare heffingskorting schaffen we de toeslagen af. Zo maken we het stelsel eenvoudiger en verminderen we het rondpompen van geld.
We streven ernaar de negatieve inkomstenbelasting op termijn verder te verhogen en zo een steeds belangrijkere rol te geven in onze sociale zekerheid. Zo maken we het systeem eenvoudiger, stoppen we met het complexe rondpompen van geld en zorgen we voor meer inkomenszekerheid voor iedereen. We kijken, zodra de effecten op overheidsfinanciën en economie dit toelaten en er geen grote negatieve effecten op werkgelegenheid zijn, hoe de verzilverbare heffingskorting kan worden verhoogd tot uiteindelijk het bestaansminimum, zodat bijvoorbeeld de studiefinanciering, de bijstand en de AOW er toenemend in kunnen opgaan.
Met de invoering van de verzilverbare heffingskorting verlagen we de inkomstenbelasting en verhogen we de belastingen op vervuiling en vermogen.
Ook huishoudens met een hoger inkomen krijgen recht op de verzilverbare heffingskorting, terwijl zij nu geen recht hebben op toeslagen. Dit trekken we recht door voor de hogere inkomens de tarieven van de inkomstenbelasting te verhogen voor de hoogste inkomensschijven, aftrekposten te versoberen en de AOW-premie verder te fiscaliseren.

---
pdf_page: 46
---

We maken kinderopvang gratis toegankelijk. Dit maakt het niet alleen voor ouders veel eenvoudiger om werk en gezin te combineren, maar het zorgt ook voor betere kansen voor kinderen. Het voorkomt dat kinderen met een achterstand aan de basisschool beginnen. De kinderopvangtoeslag komt hiermee te vervallen.


# Rechtvaardiger belasten van vermogen 

Nederland bevindt zich wereldwijd onder de koplopers vermogensongelijkheid. Veel welvaart belandt in de handen van een te kleine groep. Dat is een onhoudbare realiteit voor wie een rechtvaardige samenleving met kansen voor iedereen nastreeft. Daarom wil D66 die welvaart eerlijker verdelen door vermogen rechtvaardiger te belasten.
We gaan vermogen in box 3 rechtvaardiger belasten, bóvenop de bestaande heffingen. Zolang een heffing op het daadwerkelijk rendement niet uitvoerbaar is, kiezen wij voor meer progressiviteit in de tarieven in box 3. Voor het vermogen hoger dan 1 miljoen voeren we in elk geval een extra vermogensheffing in van 1 procent. Daarnaast werken we actiever aan een gecoördineerde aanpak van vermogensbelasting binnen de Europese Unie.
We willen aanmerkelijk belanghouders in box 2 eerlijker belasten. Hun totale vermogen is enorm ( $€ 400$ miljard), maar binnen de populatie van aanmerkelijk belanghouders zeer scheef verdeeld. De huidige mogelijkheden tot belastinguitstel en andere fiscale voordelen werken belastingontwijking in de hand.
Ook willen wij een verruiming van de mogelijkheid voor gemeentes om zelf belasting te heffen, onder gelijktijdige verlaging van de inkomstenbelasting. Met deze verschuiving van landelijke belastingen naar lokale belastingen vergroten we ook de mogelijkheid voor gemeenten om eigen beleidskeuzes te maken. Dit versterkt de lokale democratie.
Wij verhogen de tarieven in de erf- en schenkbelasting. We verkleinen het onderscheid tussen de verschillende categorieën ontvangers. De tarieven worden progressiever, zodat over grote erfenissen relatief meer belasting wordt betaald. Zo zorgen we ervoor dat erfenissen en schenkingen niet onevenredig bij mensen terechtkomen die al relatief welvarend zijn.
Vermogensongelijkheid moet bij het maken van overheidsbeleid goed in de gaten gehouden worden. Daarom willen we dat in de rijksbegroting het meerjareneffect van het overheidsbeleid op vermogensongelijkheid wordt weergegeven. Zo kan bijgestuurd worden wanneer het lopende beleid niet toereikend is om de vermogensongelijkheid te reduceren.


## Bedrijven betalen hun eerlijke deel

Bedrijven zorgen voor welvaart en banen en zijn een belangrijke motor van onze economie. Daarom willen wij zorgen voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat. Juist voor een open economie als Neder- land met een relatief kleine thuismarkt is dit belangrijk. Bedrijvengebruiken net als

---
pdf_page: 47
---

iedereen publieke voorzieningen en profiteren bijvoorbeeld van investeringen in onderwijs en een prettige leefomgeving. Daarom willen wij dat bedrijven ook hun eerlijke deel aan belasting betalen.
De oorzaken van belastingontwijking en -ontduiking moeten worden aangepakt. Zo pakken verschillen tussen belastingstelsels nu vooral goed uit voor de grootste vervuilers en superbedrijven met grote overwinsten.
D66 neemt de adviezen van de Adviescommissie belastingheffing multinationals over. Daarmee gaan grote internationale bedrijven eerlijker bijdragen.
We willen meer Europese en internationale samenwerking om belastingontwijking te bestrijden. We pleiten voor een Europees belastingplan, waarin de lidstaten van de Europese Unie jaarlijks afspraken maken om schadelijke belastingconcurrentie te voorkomen, te zorgen voor een minimum belastingniveau voor de winstbelasting en werken en ondernemen over de grens makkelijker te maken.
We maken het aantrekkelijker voor bedrijven om zich voor een groter deel met eigen vermogen te financieren. Te veel schulden maken bedrijven financieel kwetsbaar als het economisch tegenzit.
D66 wil verder inzetten op fiscale vergroening. Zie hoofdstuk "Energie".

---
pdf_page: 48
---

# Sneller uit de schulden 

Bijna een miljoen mensen in Nederland leeft in armoede. Een op de vijf huishoudens heeft problematische schulden. Dit geldgebrek zorgt voor onzekerheid en stress. Schulden leiden er vaak toe dat mensen met genoeg inkomen toch niet rond kunnen komen. D66 wil de onvrijheid die armoede en schulden veroorzaken hard bestrijden. We willen het aantal mensen in armoede de komende kabinetsperiode met tenminste de helft verminderen. We streven verder naar een fundamentele herziening van de manier waarop we met schulden omgaan. Niet gebaseerd op nodeloos wantrouwen, maar op het menswaardig en zo efficiënt mogelijk helpen van mensen in financiële nood.

Wij vertrouwen erop dat gemeenten in staat zijn om de best passende maatregelen te bieden en zorgen dat ze hier toereikende budgetten voor hebben. We stimuleren gemeenten om nadrukkelijk te kijken naar de samenhang tussen werkloosheid, schulden, gezondheid en gezinssituatie. De inzet van mensen en geld moet erop gericht zijn om de maatregelen te nemen met de grootste positieve impact op de situatie. Het kwijtschelden of opkopen van een schuld kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat er veel minder andere problematiek is in een gezin.
We verhogen het minimumloon en uitkeringen in combinatie met de invoering van de verzilverbare heffingskorting. We toetsen de hoogte van uitkeringen periodiek om te bepalen of mensen er daadwerkelijk van rond kunnen komen.
We zetten de 'Brede schuldenaanpak,' die zich richt op preventie van schulden en het ondersteunen en ontzorgen van mensen met schulden, onverkort door. We zetten in op het tegengaan van laaggeletterdheid, als een belangrijk instrument om schulden tegen te gaan.
Mensen met schulden krijgen elk jaar het wettelijk recht op een aflossingspauze van twee maanden.
We richten een centraal geleid incassobureau in voor schulden bij de overheid én semioverheid. Dit moet geen nieuwe incassogigant worden, maar een sociale instelling die nauw verbonden is met de schuldhulpverlening en als hoofddoelstelling een duurzame financiële toekomst nastreeft.
We onderzoeken een samenvoeging van het minnelijke- en wettelijke traject. We streven naar een regeling die geldt voor alle schulden, bindend is voor schuldeisers en wordt uitgevoerd door de gemeente. Er wordt alleen getoetst door de rechter indien strikt noodzakelijk. De mens achter de schulden staat centraal. Mensen met schulden kunnen zich melden bij één loket bij de gemeente. Zij moeten binnen drie maanden weten waar ze aan toe zijn. De duur van deze schuldenregeling is in principe 18 maanden tot maximaal 36 maanden, van aanmelding bij het gemeentelijke loket tot schone lei.

---
pdf_page: 49
---

We willen ervoor zorgen dat mensen die voor het eerst schuldenvrij zijn na een periode van drie jaar ook weer de mogelijkheid krijgen om een hypotheek aan te gaan. Dit willen wij voor elkaar krijgen door de negatieve BKR-registratie, na het doorlopen van het wettelijke of het minnelijke traject, de eerste keer automatisch te laten vervallen. Dit om de kans om weer een huis te kopen te vergroten.
Wij voeren een keurmerk in voor bewindvoerders, zodat malafide bewindvoerders worden geweerd.
We verhogen de beslagvrije voet, zodat deze boven de armoedegrens van het Sociaal en Cultureel Planbureau ('niet-veel-maar-toereikendbudget') ligt.
We ontmoedigen doorlopende leningen voor luxegoederen. De maximale wettelijk toegestane rente op kredieten, zoals creditcards en postorderkredieten, wordt structureel verlaagd.
We willen dat armoederegelingen voor mensen toegankelijk en begrijpelijk zijn en zo min mogelijk papierwerk vragen. We hebben speciale aandacht voor kinderarmoede en de kansengelijkheid van kinderen uit arme gezinnen.

---
pdf_page: 50
---

# Kiezen voor pensioenen die van waarde blijven 

Ook na het werkend leven moeten mensen in vrijheid hun leven vorm kunnen geven naar eigen inzicht. Dat recht hebben alle generaties, van jong tot oud. Pensioenen moeten daarom toekomstbestendig zijn. Met het pensioenakkoord van 2020 wordt het pensioenstelsel persoonlijker, toekomstbestendig en biedt het een betere kans op een goed pensioen. D66 voert het pensioenakkoord onverkort uit. Maar er kan nog meer gebeuren. D66 wil verder bouwen aan pensioenen die mensen keuzevrijheid én zekerheid voor later geven. Dit zien wij in samenhang met pensioen in natura.
We verhogen de AOW-uitkering, in combinatie met het afschaffen van de toeslagen en de invoering van de verzilverbare heffingskorting. Daarnaast krijgen alle gepensioneerden - ook degene die nu geen recht hebben op toeslagen - de verzilverbare heffingskorting. Daarom vinden wij het rechtvaardig om de AOW-premie verder te fiscaliseren.
Zoals in het 'Het einde van het toeslagenstelsel, naar een nieuwe start' staat, streven we ernaar om op termijn ook de AOW-uitkering te vervangen door een verzilverbare heffingskorting die het sociaal minimum garandeert. Zo maken we het systeem eenvoudiger, stoppen we met het complexe rondpompen van geld en zorgen we voor meer inkomenszekerheid voor iedereen.
Wij willen dat het normaler en gemakkelijker wordt om na de AOW-leeftijd te blijven doorwerken, zodat mensen die vitaal zijn en willen doorwerken daar ook de kans toe krijgen.
Een grote groep mensen bouwt verplicht meer vermogen voor hun pensioen op tijdens hun leven dan zij eigenlijk willen, terwijl ze juist in andere levensfases financieel krap zitten. Wij zijn voorstander van een tijdelijke 'premievakantie.' Zo krijgen mensen de ruimte om bijvoorbeeld een deel van hun hypotheek af te lossen. Voorwaarde hierbij blijft dat mensen voldoende pensioen opbouwen.
We willen dat het naast aflossen ook gemakkelijker wordt om extra hypothecair te lenen, ook nadat mensen al met pensioen zijn gegaan, zodat gepensioneerden de waarde van hun huis kunnen gebruiken.
We willen de invloed van deelnemers binnen het pensioenfonds vergroten. Het nieuwe pensioencontract maakt de al langer nodige modernisering en democratisering van pensioenfondsen extra urgent. Daarbij kunnen de deelnemers ook invloed uitoefenen op het beleggingsbeleid van hun pensioenfonds zodat zij bijvoorbeeld kunnen bepalen dat het fonds alleen duurzaam belegt.
We willen dat er verder onderzoek wordt gedaan naar het repareren van de onvolledige AOWopbouw van Nederlanders van Surinaamse afkomst. Daarnaast zorgen we ervoor dat andere

---
pdf_page: 51
---

mensen met een onvolledige AOW-opbouw altijd een AIO-uitkering krijgen. We versoepelen de regels van deze uitkering, bijvoorbeeld door niet te controleren op vakanties.
We zetten alles op alles om te zorgen dat al in de transitiefase op een generatie-evenwichtige manier enige (na)indexatie kan worden gerealiseerd en dat er ieder geval niet wordt gekort bij beperkte onderdekking zolang de premie niet kostendekkend is.

---
pdf_page: 52
---

# Wonen in een duurzaam Nederland.

---
pdf_page: 53
---

# Wonen in een duurzaam Nederland 


#### Abstract

We leven in een van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld. Dat betekent dat we keuzes moeten maken. D66 wil meer ruimte voor huizen, mobiliteit én natuur, waardoor er minder overblijft voor landbouw. Want mensen zijn vrij als ze de ruimte hebben. Als ze in een land wonen dat niet door droogte en overstromingen geteisterd wordt. Als hun leefomgeving schoon is en genoeg natuur biedt. Als ze een fijne plek hebben om te wonen, werken en samen te zijn.


Klimaatverandering is de grootste uitdaging van onze tijd. In steden en dorpen lopen de temperaturen verder op en we zien steeds vaker wateroverlast door extreme regenval. Droogte maakt de landbouw en natuur steeds kwetsbaarder. Luchtvervuiling veroorzaakt 12 duizend vroegtijdige sterfgevallen per jaar. En door stijging van de zeespiegel komt ons land steeds verder onder zeeniveau te liggen. Het is onze plicht naar jongeren en toekomstige generaties om hier iets aan te doen.

Alleen samen met Europa en de wereld kunnen we klimaatverandering terugdringen. Door als Nederland voorop te lopen, creëren we nieuwe kansen. Er komen nieuwe banen in een groene industrie. Mensen kunnen hun eigen energie opwekken. Voor een duurzame toekomst moeten we andere keuzes maken: meer openbaar vervoer en elektrisch personenvervoer en onze huizen gaan van het gas af. Grondstoffen gaan we hergebruiken, repareren en recyclen. Speerpunt daarin is een transitie naar kringlooplandbouw en een einde aan de bio-industrie. Een fijne, groene omgeving met bomenrijen, parkjes en natuurgebieden houdt de temperatuur en overtollig water in bedwang. Zo kan de natuur zich herstellen en maken we Nederland 'klimaat-klaar.'

Er is een schreeuwend tekort aan betaalbare woningen. We zijn met steeds meer mensen en we wonen steeds ruimer in kleinere huishoudens. Ondanks dat prijzen de pan uit rijzen, wordt er nog steeds niet genoeg gebouwd. En als er al gebouwd wordt, zijn het met name dure gezinswoningen. Een veranderende samenleving heeft andere woonwensen. Wanneer je als jongere uit huis wil, of als oudere kleiner wilt wonen, moet je lang zoeken. Er moet meer gebouwd worden, juist voor deze groepen.

Onze leefomgeving kan meer bijdragen aan onze verbondenheid. D66 wil zorgen voor gemengde wijken met goede voorzieningen die uitnodigen om te bewegen en mensen te ontmoeten. Steeds meer stationsgebieden zijn bruisende gebieden geworden, met wonen, vervoer en ontspanning op één plek. Op dat idee bouwen we voort. Snel en comfortabel vervoer vanaf je woonplek is dan ook erg belangrijk. Niemand heeft zin om in de file te staan. Nog te veel wijken worden gebouwd voor de auto. Woningbouw en openbaar vervoer moeten elkaar versterken: met een snelle OVaansluiting voor elke nieuwe wijk en woningbouw langs elke nieuwe OV-verbinding. Zo maken we van Nederland een metropool van goed verbonden steden en dorpen.

---
pdf_page: 54
---

# We gaan een miljoen nieuwe huizen bouwen 

Wij willen vóór 2030 meer dan een miljoen huizen bouwen. Dat is de enige manier om aan de groeiende vraag te voldoen. Vooral voor mensen met een middeninkomen is er een groot tekort aan betaalbare woningen. Nu bouwen we vooral binnen steden en de gemeenten daaromheen, waar al goede aansluitingen op het openbaar vervoer zijn. Maar dit lost niet alle vraag op. Daarom moeten we ook bouwen op nieuwe plekken, zonder schade toe te brengen aan de natuur. Daarom komt er één ministerie van wonen, ruimtelijke ordening en milieu. We zorgen dat deze nieuwe wijken uitstekend bereikbaar zijn. Nieuwe huizen worden energiezuinig (nul op de meter of beter) en bieden ruimte aan een groeiende groep alleenstaanden. Daarnaast zet D66 vol in op een eerlijkere woningmarkt. We verkleinen de ongelijkheid tussen huiseigenaren en diegenen die geen betaalbaar huis kunnen vinden.

## Een betaalbaar huis voor iedereen

Wij willen het bouwen van nieuwe woningen versnellen. Daarom werken we samen met provincies en gemeenten om voldoende bouwlocaties te vinden. Nieuwe huizen bouwen we zoveel mogelijk binnen de bebouwde kom. Zo slaan we twee vliegen in één klap: we hebben meer ruimte voor groen en werken aan sterkere dorpskernen en binnensteden. Bovendien zijn ze beter bereikbaar met de fiets en openbaar vervoer.
We bouwen in eerste instantie binnen de bebouwde kom. Daar zijn voorzieningen en openbaar vervoer al aanwezig. Om te zorgen dat dit niet stil komt te liggen als het economisch slechter gaat, komt er een crisisbouwfonds dat de ontwikkeling van bouwlocaties financieel ondersteunt. Daar kunnen ook private investeringen zich bij aansluiten.
Daarnaast willen we de naoorlogse wijken een nieuwe sociale en economische impuls geven door projectontwikkelaars en gemeenten meer ruimte te geven voor het ontwikkelen en bouwen van hoogwaardige woningen en (groen)voorzieningen waar de hele buurt van kan profiteren.
Er is ook stadsuitbreiding nodig. We zetten in op grote nieuwe woningbouwprojecten in Almere Pampus, voormalig vliegveld Valkenburg, Utrecht, tussen Rotterdam en Den Haag, bij Nijmegen en Arnhem en in Noord-Brabant. Zulke grote nieuwe bouwlocaties zijn hard nodig om de druk op de woningmarkt in de Randstad weg te nemen.
Stikstofvervuiling dreigt een rem op de woningbouw te zetten. D66 is bereid om waar nodig de uitstoot van landbouw, industrie of verkeer terug te dringen om woningbouw mogelijk te maken, waarbij deze bouw wel zo duurzaam mogelijk gedaan dient te worden.
Vanuit nieuwe wijken moet een station binnen tien minuten te bereiken zijn met de fiets of bus. We koppelen investeringen in infrastructuur en woningbouw, zodat (OV-)verbindingen naar nieuwe wijken prioriteit krijgen in het Mobiliteitsfonds.

---
pdf_page: 55
---

Een nieuw ministerie van Wonen, Ruimtelijke Ordening en Milieu is belangrijk om te bepalen waar grote nieuwbouwlocaties komen met goede OV-aansluiting en om belemmeringen voor de bouw, zoals stikstof, te verhelpen. De minister kan lokale overheden ondersteunen en een stok achter de deur zijn als doelen niet worden gehaald.
Veel stadswijken en dorpen hebben een tekort aan een- en tweepersoonswoningen voor bijvoorbeeld stellen zonder kinderen, alleenstaande ouders, singles, senioren of mensen met een beperking. Door meer huizen te bouwen voor andere levensfasen en woonbehoeftes, komen er meer gezinswoningen beschikbaar en bevorderen we de doorstroming.. Hier moet ook net buiten de bebouwde kom plaats voor zijn.
We stimuleren groepswoonvormen en eigen initiatief voor woningen, zoals wooncoöperaties en collectief particulier opdrachtgeverschap. Verschillende gezinsvormen hebben verschillende woonwensen en daar komen we graag in tegemoet. Om een bouwvergunning en hypotheek bereikbaar te maken voor woongroepen biedt de overheid hulp met een garantstelling en kennis over collectief wonen.
Investeringen in OV-verbindingen en groen zorgen voor een waardestijging van de grond en gebouwen in de buurt. We voeren een gemeentelijke heffing op planbaten in; een percentage van de waardestijging van de grond als die een bouwbestemming krijgt. Als de gemeente meeprofiteert, komt nieuwbouw sneller van de grond.
In steden is het moeilijk gebieden te (her)ontwikkelen doordat er vaak veel grondeigenaren betrokken zijn. D66 wil, net zoals in landelijk gebied, ook binnen de bebouwde kom verplichte herverkaveling mogelijk maken. Daarbij is van belang dat minimaal twee derde van de eigenaren voor is en dat alle eigenaren goede rechtsbescherming hebben.


# Een eerlijke woningmarkt 

Het is tijd voor een grondige herziening van de fiscale en financiële regelingen voor woningen. Subsidies en belastingvoordelen op koopwoningen drijven de huizenprijzen op, waardoor een nieuwe huizenbubbel dreigt. Daarnaast verdringen ze de bouw van betaalbare huurhuizen en weerhouden ouderen ervan om te verhuizen naar een passende woning.
We bouwen de hypotheekrenteaftrek volledig af. In ruil verlagen we de inkomstenbelasting. Daarmee vervallen de eisen voor hypotheken die vanuit de renteaftrek gelden, zoals de maximumduur van 30 jaar en volledige aflossing. Kopers kunnen daardoor in 35 of 40 jaar aflossen en 50 procent van de woningwaarde aflossingsvrij lenen, waardoor ze lagere maandlasten hebben. Ook moet het makkelijker worden om weer bij te lenen na een eerdere aflossing.

---
pdf_page: 56
---

Wij schaffen het toeslagenstelsel af, inclusief de huurtoeslag. Daarvoor in de plaats komt de verzilverbare heffingskorting; een negatieve inkomstenbelasting voor iedereen. We houden daarbij rekening met mensen die nu een relatief hoge huur betalen. Door de korting te baseren op de grootte van het huishouden in plaats van de huursom draagt het eraan bij dat mensen een passende woning kiezen.
We willen dat de werkelijke lasten van studieschulden worden gerekend bij het berekenen van de maximale hypotheek. Nu wordt gerekend met een rente van 4 procent, terwijl de werkelijke rente veel lager ligt.
Naast een plek om fijn te wonen, is een koophuis voor veel mensen ook een belangrijk onderdeel van hun vermogen. Nederland heft relatief veel belasting op werk en weinig belasting op vermogen, terwijl de vermogensongelijkheid groot is. Daarom laten we het eigenwoningforfait progressief oplopen, terwijl de inkomstenbelasting naar beneden gaat.
We stimuleren de financiering van duurzame huizen. Voor het bepalen van de maximale hoogte van de hypotheek moet worden gekeken naar de totale woonlasten, inclusief energielasten.
Mensen met een beperking of chronische ziekte wonen vaak samen met anderen, die voor hen (mantel)zorgen. Door het samenwonen krijgen mensen minder bijstandsuitkering vanwege de kostendelersnorm. Zij worden financieel gestraft, omdat zij samenwonen vanwege de (mantel)zorg die nodig is. D66 wil daarom de kostendelersnorm afschaffen voor huishoudens waar huisgenoten, partners of familieleden (mantel)zorgen.


# Meer betaalbare huurwoningen 

Huisvesting is een fundamenteel recht en een publieke taak. Daarom zorgen we voor meer betaalbare huurwoningen. Meer bouwen lost de problemen op de korte termijn niet op. Daarom nemen we maatregelen om excessieve prijsstijgingen en andere uitwassen te voorkomen. We pakken malafide verhuurders aan.
We geven woningcorporaties financiële ruimte om extra te bouwen. De verhuurdersheffing veranderen we in een verplichte bijdrage aan een corporatiefonds die gerelateerd is aan de gemiddelde huurprijzen in hun woningbestand. Corporaties kunnen hiermee nieuwe woningen bouwen en bestaande woningen verduurzamen.
We geven woningcorporaties de opdracht ook woningen met een huur van $€ 750$ tot $€ 1000$ te bouwen. Lokaal kunnen gemeenten eisen stellen, zodat deze woningen ook echt voor de middeninkomens beschikbaar blijven.
We pakken scheefhuren aan, zodat sociale huurwoningen beschikbaar blijven voor hen die het nodig hebben. Huishoudens die twee jaar op rij meer verdienen dan het inkomensplafond voor

---
pdf_page: 57
---

sociale huur gaan geleidelijk voor hun woning een marktconforme huurprijs betalen.
Scheef wonen gaat ook om mensen die klem zitten in een woning die te groot is, of niet aangepast aan een beperking. Woningcorporaties moeten het voor huurders makkelijker maken om een grote woning te verlaten voor een kleinere. Deze huurders krijgen voorrang op woningen, uitzonderingen op de inkomenseis en financiële tegemoetkoming van de corporatie.
We beperken wettelijk de jaarlijkse huurstijging, ook in de vrije sector en verhuurders mogen een inkomenseis stellen van maximaal driemaal de huur. Gemeenten krijgen de mogelijkheid om de aanvangshuur, zelfbewoning en een maximum aan tijdelijke huurcontracten in een wijk te reguleren. Zij krijgen ook geld en instrumenten om te controleren op goed verhuurderschap en excessieve huurprijzen. Ook de huurcommissie wordt versterkt om op excessen toe te zien.
Niemand hoeft in Nederland op straat te leven. We zorgen samen met gemeenten voor een buffer van flexibele woningen voor daklozen. Opvanglocaties worden zelfstandige woonunits. Gemeenten krijgen extra budgetten voor opvang en begeleiding. We willen ook eigen woonoplossingen maximaal tegemoetkomen, zoals inwonen of tijdelijk wonen in een vakantiehuisje.


# Innovatief bouwen in gemengde wijken 

D66 wil gemengde wijken met huizen voor verschillende doelgroepen. Door flexibel te bouwen kunnen we inspelen op een veranderende vraag; zo werken we sinds de coronacrisis steeds meer op afstand. Wonen, werken, horeca, groen en voorzieningen, waaronder openbaar vervoer en zorg en welzijn, moeten veel meer samengebracht worden voor levendige en leefbare buurten, ook met het oog op een vergrijzende samenleving. We willen dat het mogelijk is in je eigen buurt, in elke levensfase, een geschikte woning te vinden. We kunnen sneller, beter en goedkoper huizen bouwen als we ze in een fabriek bouwen. En als je gezinssituatie verandert, moet je makkelijk een kamer kunnen toevoegen of weghalen. Wij stimuleren innovaties, die het ook beter mogelijk maken om materialen te hergebruiken.
We willen dat onderdelen van woningen los van elkaar gebouwd kunnen worden. Nieuwe constructies worden zo ontworpen dat woningen makkelijk kunnen worden verbouwd of uitgebreid. Hiervoor passen we bouwregelgeving aan. Voor overheidsgebouwen en corporatiewoningen stimuleren we dat gebouwdelen in en uit elkaar kunnen worden gehaald zonder dat ze beschadigen.
We stellen een materialenpaspoort verplicht voor nieuwbouw en bestaande gebouwen. In het laatste geval wordt het materialenpaspoort langzaam gevuld met informatie.
We maken het makkelijker om functies van panden te combineren of te veranderen. Inspelen op een veranderende vraag gaat leegstand tegen.

---
pdf_page: 58
---

De overheid neemt in al haar aanbestedingen in de bouw en infrastructuur vanaf 2023 circulaire principes mee.
D66 streeft uiteindelijk naar klimaatneutrale bouw en bouwstoffen. Producenten worden verantwoordelijk voor de verduurzaming van de belangrijkste bouwmaterialen. We zullen bouwmaterialen uit hernieuwbare bio-based bronnen (zoals hout en CLT) stimuleren. We werken met de sector aan een uniforme meetmethode voor circulariteit.
Nieuwe en innovatieve bouwbedrijven moeten net als andere bouwbedrijven toegang krijgen tot garantstellingsfondsen.
Milieueisen voor nieuwe woningen, kantoren en andere bedrijfsgebouwen (MPGs) leggen de lat te laag. We scherpen eisen voor energie- efficiëntie, milieu en circulariteit sneller aan en laten die voor ook gelden voor grootschalige renovaties.
Loodhoudende pijpen horen niet thuis in onze gebouwen. Vanaf 2025 wordt sanering verplicht bij verkoop van woningen en per 2030 voor alle woningen.
Bij de bouw van nieuwe projecten en bij renovatieprojecten wordt actief rekening gehouden met de leefgebieden van dieren in en rondom gebouwen.
We voeren de bebouwde leefomgeving zoveel mogelijk 'klimaatbestendig' uit, door klimaatadaptieve maatregelen te nemen, waaronder wij zeker verstaan het vergroenen van de leefomgeving en het zoveel mogelijk afkoppelen van hemelwaterafvoeren van het rioolstelsel, zeker in de buitenwijken.


# Van krimpgebieden naar nieuwe groeigebieden 

In delen van het land trekken er steeds meer mensen weg. Dit zorgt voor een negatieve spiraal, waarbij voorzieningen verdwijnen en dorpen steeds minder aantrekkelijk worden. Tevens zijn er regio's waar dit dreigt te gebeuren (anticipeer gebieden). Dit tij willen we keren.
De huisarts, thuiszorg en basisschool zijn onmisbaar in de buurt. Op plekken in Zeeland, Limburg, Friesland en Groningen zien we die nu verdwijnen. We behouden basisvoorzieningen in krimpgebieden met aanvullende financiering waaraan de overheid en gebruikers gelijke delen bijdragen.
Door krimp hebben veel dorpen te maken met leegstand. Met een sloopregeling geven we een impuls om (bedrijfs)activiteiten te verplaatsen van de rand van het dorp naar het dorpscentrum, zodat er kleinere maar sterkere dorpen overblijven. Tevens is er bijzondere aandacht voor jongeren en gezinnen met kinderen. Wanneer de jeugd vertrekt wordt het proces onomkeerbaar.

---
pdf_page: 59
---

Wij willen dat er overal in Nederland binnen 15 kilometer een OV-hub is waar van 's ochtends vroeg tot middernacht twee keer per uur gereden wordt. Daarbij kijken we niet alleen naar standaard buslijnen, maar ook naar innovatieve oplossingen als mobility as a service.
In landelijke gebieden zorgen we voor beter vervoer van ouderen en mensen met een beperking en vervoer van en naar OV-hubs. We maken het wettelijk mogelijk om pakjes en personen in dezelfde taxi te vervoeren.

---
pdf_page: 60
---

# Strijden voor een beter klimaat 

Iedereen krijgt te maken met klimaatverandering, ook wij in Nederland. Nu al overstromen onze kelders op het ene moment, terwijl er het volgende moment extreme droogte is. Het regent weerrecords. Wetenschappers waarschuwen steeds luider: we moeten ernaar streven dat de aarde niet meer dan anderhalve graad opwarmt. Dat hebben we ook afgesproken in het Klimaatakkoord van Parijs. D66 heeft gestreden voor een nationaal klimaatakkoord. Daarmee leveren we onze bijdrage aan een wereldwijde uitdaging. Maar alleen komen we er niet. We werken samen met andere Europese landen in de Green Deal aan een groen herstel na de coronacrisis. We pakken als handelsland de kansen om klimaatverandering aan te pakken en tegelijk banen te creëren in een groene economie.

Steeds meer mensen en bedrijven gaan bewust om met hun klimaatimpact. Er ligt een taak voor de overheid om de leiding te nemen en te helpen, zodat iedereen mee moet en ook kán doen. Zoals we in het verleden ook hebben gedaan met de bouw van dijken, spoorwegen en windmolens. Door heldere doelen te stellen. Door een deel van de risico's te dragen van energieopwekking en infrastructuur aan te leggen. Door de groene keuze voor iedereen de logische keuze te maken: makkelijk en goedkoop. En door inwoners mee te laten praten, beslissen en profiteren.

## Ambitieuze klimaatdoelen: 60\% CO2-reductie in 2030

Met hulp van D66 heeft Nederland als één van de eerste landen ter wereld een klimaatakkoord bereikt. Daarmee hebben we een grote stap gezet naar een klimaatneutraal Nederland in 2050. We werken door om deze plannen uit te voeren. De coronacrisis is geen excuus om het klimaat te verwaarlozen; D66 staat voor duurzaam herstel.

Klimaatverandering is een mondiaal probleem dat we samen moeten aanpakken. De opgetelde klimaatplannen leiden nu tot 3,2 graden opwarming, terwijl we in het Klimaatakkoord van Parijs hebben afgesproken om onder de anderhalve graad te blijven. Er moet dus echt een schep bovenop.
We hebben met de Europese Green Deal ruimte voor aanvullend klimaatbeleid, op basis van internationale afspraken. Wij willen dat in Nederland en de hele EU de CO2-uitstoot in 2030 met tenminste 60 procent is verminderd ten opzichte van 1990. Verder willen we ook een Europees doel voor 2040: 75 procent CO2-reductie.
Elke politieke beslissing over de fysieke leefomgeving, of het nu gaat om woningbouw, mobiliteit, landbouw of industrie, moet worden getoetst aan de doelstelling om in 2050 klimaatneutraal en circulair te zijn. Daarom zetten we groene aanbestedingsprocedures bij de overheid door. De overheid moet voor al haar bestedingen nagaan wat de impact op het klimaat en milieu is en actie ondernemen om die impact te verlagen.

---
pdf_page: 61
---

Een Klimaatautoriteit draagt bij aan een langetermijnvisie voor het opgestelde klimaatbeleid en de klimaatverdragen. Deze autoriteit onderzoekt patronen binnen de overheid die klimaatdoelstellingen, die door de overheid zijn opgesteld, tegenspreken of dwarsbomen. De Klimaatautoriteit moet toezien op de uitvoering van de klimaatmaatregelen. Hiermee worden de checks en balances op het gebied van klimaatbeleid verbeterd.


# Groene keuzes gaan lonen 

Om de gezamenlijke doelen te halen, moet vervuiling een realistische prijs krijgen. D66 kiest voor een verschuiving van belasting op arbeid naar belasting op vervuiling. Zo gaat de groene keuze Ionen en wordt werken aantrekkelijker. D66 wil dat Nederland een voortrekkersrol neemt in Europa om vervuiling te beprijzen. We introduceren daarom als eerste land ter wereld een CO2-heffing voor de industrie. Als er Europese afspraken over ambitieuze heffingen worden gemaakt, kunnen die nationale belastingen vervangen.
We scherpen de nationale CO2-heffing stapsgewijs, volgend aan de verhoogde klimaatdoelstelling aan tot minimaal 150 euro per ton CO2 in 2030 en we voeren een generieke heffing in voor de industrie van minimaal 10 euro per ton CO2 die jaarlijks oploopt. Verder zal ook de uitstoot van andere luchtvervuiling belast worden. Met de opbrengst verlagen we de belasting op werk en financieren we CO2-reducerende technieken in de industrie. We willen weglek naar het buitenland voorkomen en ondersteunen het bedrijfsleven bij het investeren in technieken om uitstoot te verminderen.
We bouwen vrijstellingen en uitzonderingen op de water- en energiebelasting af, net als subsidies op fossiele projecten. We bouwen ongelijkheid tussen groot- en kleinverbruikers van energiebelasting af. De belasting op aardgas gaat verder omhoog ten opzichte van elektriciteit, zodat de energiebelasting meer in lijn komt met de veroorzaakte klimaat- en milieuschade.
In Brussel zetten we in op het versneld en volledig afschaffen van gratis emissierechten. Meer sectoren gaan onder het emissiehandelssysteem vallen, waaronder de landbouw. Ook zetten we in op een ambitieuze Europese CO2-heffing die op termijn de nationale CO2heffing zal vervangen. De boetes op overschrijding van uitstootrechten moeten omhoog.
D66 gelooft dat de toekomst van het duurzaamheidsbeleid werkelijk mondiaal is. We willen daarom onderzoeken of het huidige Europese emissie-handelssysteem verbonden kan worden met soortgelijke cap-and-trade systemen buiten de EU zoals in de staat Californië.
We steunen de invoering van een CO2-tarief aan de Europese grens, zodat bedrijven van buiten de EU op dezelfde klimaatvoorwaarden concurreren op de Europese markt.
Consumenten gaan de ware prijs betalen voor hun voedsel via een duurzaamheidsheffing

---
pdf_page: 62
---

op vlees. Zo worden de werkelijke kosten voor het milieu, de natuur en de luchtkwaliteit meegerekend in de prijs. Met de opbrengsten stimuleren we de omslag naar kringlooplandbouw en een gezond voedingspatroon door stimulering van schoolfruit en gezonde schoollunches.
D66 staat voor klimaatrechtvaardigheid. D66 wil een rechtvaardige en eerlijke omslag. Het mag niet zo zijn dat de rekening van verduurzaming onevenredig bij de armste mensen komt te liggen, of dat zij blijven zitten met de laatste fossiele problemen.


# De industrie wordt groen 

We helpen de industrie om sneller te verduurzamen. Dit doen we door partijen bij elkaar te brengen en zeker te stellen dat tijdig voldoende duurzame energie wordt opgewekt, getransporteerd en gebruikt. De overheid zal een deel van risico's moeten dragen van investeringen in energieopwekking en opslag. We steunen bedrijven bij groene investeringen.
We stimuleren pionierende projecten, zoals voor het produceren van groene waterstof en de elektrificatie van industriële processen.
We investeren in technieken die de CO2-uitstoot op korte termijn verlagen, zoals afvang en opslag van CO2, bijvoorbeeld bij de productie van blauwe waterstof.
We investeren in opschalen van elektrificatie en hybride systemen in de industrie voor grootschalige productie van hoge temperatuur warmte en opwaarderen van restwarmte.
We passen wetten en regels aan die partijen hinderen in het tijdig investeren voor de energietransitie.
De industrie moet samenwerken om de omslag te maken naar elektriciteit, afvang van CO2, en de inzet van beiden voor de productie van basischemicaliën zoals waterstof, methanol en mierenzuur. Subsidies voor energiebesparende innovaties moeten ook voor consortia van samenwerkende bedrijven beschikbaar worden. Hier liggen kansen voor de grote industriegebieden in Zeeland, Chemelot in Limburg, Eemshaven-Delfzijl-Emmen, RotterdamMoerdijk en het Noordzeekanaalgebied in Noord-Holland, maar ook voor kleinere clusters.
Bedrijven moeten in hun jaarverslag volgens een standaard inzicht geven in hun klimaatimpact. Banken moeten hogere buffers aanhouden voor leningen aan en investeringen in nietduurzame bedrijven.

---
pdf_page: 63
---

# ledereen moet mee kunnen doen 

De klimaatopgave is de grootste maatschappelijke uitdaging van onze tijd. Daarom verdient het alle aandacht in de Tweede Kamer, het hart van de politiek. Na het sluiten van het klimaatakkoord zijn nu burgers en volksvertegenwoordigers aan de beurt om te debatteren over de keuzes rond verduurzamen. We willen een eerlijke en rechtvaardige omslag, waarbij iedereen mee kan komen. Bij de omslag staat meedenken, meepraten en meeprofiteren voor D66 centraal.
Jongeren leven in de wereld die wij achterlaten. We voeren een 'generatietoets' in om de stem van volgende generaties actief te betrekken in het klimaatdebat.
We vragen een burgerforum om mee te denken over keuzes in de klimaattransitie.
We leunen minder op staatscommissies en de polder. Nieuwe akkoorden voor het klimaat, milieu en biodiversiteit worden in de Tweede Kamer en het Europees Parlement bereikt.


## Investeer in de groene banen van de toekomst

De energietransitie zal leiden tot een verlies aan fossiele banen, maar brengt een enorm potentieel aan nieuwe groene banen met zich mee. Denk aan technici als monteurs, installateurs, bouwkundigen en elektriciens. D66 wil dat iedereen mee kan doen. Door middel van omen bijscholing worden werknemers uit de fossiele industrie kansen geboden in de schone maakindustrie van de toekomst. Goed opgeleide vakmensen zijn cruciaal voor een geslaagde energietransitie.
D66 wil dat mbo's, hogescholen en universiteiten kunnen meepraten en meedenken met de lokale, nationale en Europese klimaatplannen. In het onderwijs worden de vakmensen van de toekomst opgeleid.
Werkgevers worden gestimuleerd om bij- en omscholing aan te bieden aan hun werknemers.
Bij sluiting en afschaling van fossiele industrieën denken de overheden samen met de sociale partners mee over een sociaal plan om werknemers naar een nieuwe baan te begeleiden.


## Een schone en veilige leefomgeving

Een schone omgeving is onmisbaar voor onze gezondheid en welvaart. Grenzen aan de uitstoot zijn nodig als we voor alle Nederlanders frisse lucht, schoon water, schone grond en een rustige nacht zonder lawaai willen. Medicijnresten moeten afgevangen worden. We willen milieuschade voorkomen, in plaats van achteraf oplossen. Het toepassen van giftige stoffen die niet afbreken in de natuur moet zoveel mogelijk voorkomen worden.

---
pdf_page: 64
---

We zetten in op een Schoon Water Akkoord en Geluidshinder Akkoord met provincies en gemeenten. Net als met het Schone Lucht Akkoord wil D66 de gezondheidsschade en vervuiling halveren per 2030.
D66 wil dat Nederland inzet op een Europees verbod op toepassen van onafbreekbare stoffen zoals PFAS. Ook moet er een Europese bodemrichtlijn voor gevaarlijke stoffen komen.
Risicovolle en afvalverwerkende bedrijven moeten zelf maatregelen nemen tegen milieuschade bij faillissement.
D66 staat voor stevige en onafhankelijke milieu-inspecties. De onafhankelijkheid van de milieu- inspecties (Omgevingsdiensten) wordt wettelijk vastgelegd en handhaving versterkt. Het KNMI en het RIVM zijn belangrijke adviseurs over onze leefomgeving en krijgen daarom als zelfstandig bestuursorganen (ZBO) een onafhankelijkere positie. De commissie voor de milieueffectrapportage wordt versterkt en hun advies wordt voor meer projecten verplicht.
We zetten in op kringlooplandbouw.

---
pdf_page: 65
---

# Sneller en schoner van A naar B 

Vervoer is belangrijk om naar je werk, opleiding, vrienden of familie te gaan. Ook als we vaker thuiswerken, zal Nederland vastlopen als wij nu niets doen. We moeten anders en slimmer naar alle modaliteiten (auto, fiets, OV) van vervoer kijken, zodat we ook in de nieuwe realiteit op een duurzame en verantwoorde manier onze bestemmingen kunnen bereiken.

Bij investeringen in mobiliteit staan bereikbaarheid en duurzaamheid bij ons voorop. Wij willen dat het openbaar vervoer in de stedelijke omgeving aantrekkelijker wordt dan de auto. We investeren in een snellere OV-verbinding naar Noord- en Zuid-Nederland en onze Oosterburen. We stimuleren ook de grote innovaties die worden verwacht met schoner, zelfrijdend vervoer. Wij bieden reizigers meer vervoers- en overstapmogelijkheden, bijvoorbeeld via de fiets, elektrische scooters of (deel)auto's. Dit vraagt om grote investeringen, maar die zijn noodzakelijk, ook voor een schonere lucht.

## Beter openbaar vervoer

Het openbaar vervoer is een duurzame manier om van A naar B te komen. D66 is voor uitbreiding van het spoor. In heel Nederland - van Groningen tot Maastricht - gaan treinen, trams en (elektrische) bussen vaker rijden. Daardoor wordt overstappen even makkelijk als in de metro. Dat zorgt ook voor een goede aansluiting op de regio's. Alle wijken worden binnen tien minuten per bus of fiets van een OV-knooppunt gebouwd.
We reserveren binnen het Mobiliteitsfonds meer geld voor infrastructuur, vooral voor openbaar vervoer. De focus op de auto binnen het huidige fonds houdt een echte keuze voor OV, en daarmee schone verstedelijking, tegen. We investeren in goede OV-verbindingen naar nieuw te bouwen woonwijken, een snelle trein naar Duitsland en snellere verbindingen naar Noord-, Oost- en Zuid-Nederland, zoals de Nedersaksenlijn.
We investeren in het spoor om treinen vaker te laten rijden. Met betere veiligheidssystemen (ERTMS) en bovenleidingen met hogere spanning ( 3 kV ) kunnen treinen korter achter elkaar aan rijden. We scherpen de normen voor geluid en trillingen trein railinfra met name binnen de bebouwde kom aan.
We willen meer investeren in regionaal openbaar vervoer. Waar vervoersregio's nu veel moeite hebben om bij nieuwe ontwikkelingen hoogwaardig openbaar vervoer aan te leggen willen we dat hiervoor makkelijker geld beschikbaar komt vanuit het rijk ook uit het MIRT. Daarnaast willen we het voor gemeenten mogelijk maken om investeringen in openbaar vervoer afdwingbaar te maken net zoals de parkeernorm bij nieuwe ontwikkelingen.
We willen de metro's in Amsterdam en Rotterdam automatiseren. Hiermee kunnen twee keer zo veel passagiers worden vervoerd. We willen investeren in een light railnetwerk in de regio Utrecht en andere grote verstedelijkingsgebieden. We willen investeren in een metrolijn tussen

---
pdf_page: 66
---

Amsterdam en Almere. Zowel hier als bij de sprinterlijnen tussen Leiden en Dordrecht komt ruimte voor nieuwe woonwijken die daardoor gelijk aangesloten zijn op een snelle verbinding met grote steden in de Randstad. Knelpunten op het spoor worden opgelost door een extra spoor aan te leggen. Dat doen we tussen Haarlem - Leiden en Dordrecht om meer sprinters te laten rijden en tussen Leiden en Utrecht om naast een intercity ook een sprinter te laten rijden. We Trekken de Noord-Zuidlijn door via Schiphol naar Station Hoofddorp.
D66 wil de OV-reis Amsterdam-Groningen en Utrecht-Breda sneller maken. Daarom zal D66 zich inzetten voor het bouwen van de Lelylijn en het bouwen van een spoorlijn Breda-Utrecht, om zo de reistijd tussen de Randstad en zowel het Noorden als Noord-Brabant drastisch te verkleinen.
Bij een goede ontsluiting van de plek waar je woont en de plek waar je werkt, hoort wat D66 betreft ook een uitbreiding van het Nederlandse nachtnet van treinen. We kijken hierbij sowieso naar plekken als Almere en Lelystad om aan te sluiten, maar ook naar steden buiten de randstad zoals Groningen.
We stellen tot doel dat reizen met het openbaar vervoer voor afstanden tot minstens 700 kilometer goedkoper moeten zijn dan met de auto en het vliegtuig.
We versterken de positie van vervoersautoriteiten in aanbestedingen. Zij moeten niet alleen naar de kosten kijken, maar ook naar betere aansluiting van bussen en treinen.
Wij willen in gesprek met werkgevers, scholen en lokale bestuurders over werk- en openingstijden. Als organisaties anders gaan roosteren, kan de dienstregeling van het openbaar vervoer en de infrastructuur daar ook op aangepast worden. Zo wordt de spits ontzien.
D66 wil dat alle stations vanaf 2025 zelfstandig toegankelijk zijn voor mensen met een fysieke beperking. Het is van belang dat het openbaar vervoer en de daarbij horende voorzieningen voor iedereen in Nederland toegankelijk is.
Om Nederland bereikbaar te houden, moet goederenvervoer meer over het water en het spoor plaatsvinden. Door goederenvervoer te concentreren komt op andere sporen meer ruimte vrij voor personenvervoer, bijvoorbeeld tussen Brabantse steden. Goederenvervoer per spoor moet in 2025 volledig elektrisch zijn.
Het (internationaal) vervoer van gevaarlijke stoffen dient plaats te vinden over tracés die daarvoor geschikt en bestemd zijn. D66 wil geen vervoer van gevaarlijke stoffen door woonkernen en een dedicated spoortraject of zone in West-Brabant voor het vervoer van gevaarlijke stoffen.

---
pdf_page: 67
---

# Voorrang voor voetgangers, fietsers en OV 

Als we in steeds drukkere steden meer gaan lopen, fietsen of met het OV reizen en minder ruimte voor (stilstaande) auto's benutten, komt kostbare ruimte vrij voor een veilige omgeving met ruimte voor spelen en groen. D66 wil toe naar meer autovrije binnensteden en autoluwe woonwijken, maar laat dit niet ten koste gaan van de bereikbaarheid. Veel stationsgebieden zijn de afgelopen jaren veranderd in bruisende plekken met mooie stations, nieuwe gebouwen en gezellige horeca. Op zulke mobiliteitshubs komen mensen samen en vinden ze hun eigen weg naar hun bestemming. Met de elektrische fiets en deelauto's is de keuze tussen vervoersmiddelen enorm toegenomen. D66 zet in op aantrekkelijke overstappunten waar al deze mogelijkheden samenkomen. We stimuleren deelauto's en investeren in mobiliteitshubs waar mensen gemakkelijk kunnen overstappen tussen fiets, auto en OV.
Fietsers zijn kwetsbaar in het verkeer. Tienduizenden raken jaarlijks gewond en honderden overlijden door ongelukken. Tegelijkertijd wordt er binnen steden zeer weinig gehandhaafd op snelheidsovertredingen, omdat het te moeilijk is om flitskasten geplaatst te krijgen. Gemeenten krijgen daarom veel meer zeggenschap over het plaatsen van mobiele flitspalen.
We maken ruimte voor de fiets. In de afgelopen jaren zijn er veel grotere fietsenstallingen bij stations gebouwd en daar gaan we mee door. We investeren in de aanleg, verbreding en verbetering van fietspaden. We zetten in op meer fietskilometers, zeker met de elektrische fiets. Daarom zetten we in op een landelijk netwerk van doorfietsroutes waar de fiets voorrang heeft, je zo veel mogelijk ononderbroken door kan fietsen en er voorzieningen zijn zoals bankjes en fietspompen. Zo pak je comfortabel de fiets voor kortere afstanden. Binnen de stad krijgen fietsen voorrang op de auto. Fietsenstallingen krijgen daarom vaker prioriteit boven parkeerplaatsen voor auto's, ook in woonwijken. En we stimuleren (elektrische) deelfietsconcepten om van en naar het station en carpoolplaatsen te komen.
We versnellen de keuring en toelating van licht elektrische voertuigen, zoals elektrische steps en scooters. Veiligheid staat hierbij voorop.
Wij helpen steden om de luchtkwaliteit in binnensteden te verbeteren. Daarom zetten we in op milieuzones voor personen- en bestelauto's in minimaal 45 steden in 2025. Bezorgscooters en bezorgauto's moeten vanaf 2025 zonder uitstoot rijden.
We steunen de ontwikkeling van apps voor actueel reisadvies via meerdere vervoersmiddelen waar je gelijk kan reserveren, boeken, betalen en de CO2 uitstoot van de reis wordt getoond. We willen dat alle vervoerders hun data hiervoor beschikbaar stellen, met inachtneming van privacy en vertrouwelijkheid. Daar moet de Autoriteit Consument en Markt dan wel meer ruimte voor bieden. Vervoerders mogen hun eigen dienst niet bevoordelen in hun app.

---
pdf_page: 68
---

D66 wil verkeersveiligheid prioriteit geven. Conform het Strategisch Plan Verkeersveiligheid is de ambitie om in 2050 tot nul verkeersdoden te komen. Dit vraagt om meer sturing van rijk en investeren in veilige (fiets)infrastructuur, verkeershandhaving en veilig gedrag in het verkeer.
In dorpen en steden verlagen we de algemene snelheidslimiet van 50 naar $30 \mathrm{~km} /$ uur, zodat straten veiliger worden voor fietsers en voetgangers. Wegen met een snelheidslimiet van 50 of $70 \mathrm{~km} /$ uur worden de uitzondering binnen de bebouwde kom.


# Schone auto's zijn de toekomst 

We hebben in het klimaatakkoord afgesproken om vanaf 2030 alleen nog emissievrije auto's te verkopen. We zorgen dat dit ook daadwerkelijk gaat gebeuren. Dat geldt ook voor andere emissievrije vervoermiddelen, zoals emissievrije bromfietsen. D66 zorgt ervoor dat het gebruik van alle niet-emissievrije voertuigen snel wordt teruggebracht.
Elektrische auto's moeten voor particulieren en tweedehands aantrekkelijker worden, bijvoorbeeld door een tijdelijke aankoopsubsidie of garanties op de batterijen van tweedehands auto's.
We blijven investeren in laadpalen. Ook in slimme laadpalen, waarmee elektrische auto's kunnen laden wanneer de stroom goedkoop is en weer terug kunnen leveren aan het net wanneer er tekorten zijn. Zo worden auto's een opslagplaats voor energie.
We zorgen voor duidelijke borden langs de snelweg om je naar laadstations te wijzen en voor een transparant systeem aan de paal, zodat het opladen van je auto even makkelijk is als je mobieltje. Vooraf moet duidelijk zijn hoeveel je betaalt.
We stimuleren experimenten met zelfrijdende en met elkaar communicerende (vracht)auto's op de snelweg, met aandacht voor gegevensbescherming en privacy.
De maximumsnelheid op snelwegen wordt niet hoger dan 100 km per uur. Op N-wegen binnen de bebouwde kom brengen we dit terug naar 70 km per uur, voor een betere verkeersveiligheid.
D66 wil dat Nederland aandringt op een strengere Europese uitstootnorm voor nieuwe auto's. Vanaf 2030 zouden alleen nog emissievrije auto's geproduceerd moeten worden.
D66 wil geluidsmetingen voor gemotoriseerd verkeer in de grote steden en overtredingen van de geluidsnorm aanpakken. Om ervoor te zorgen dat de geldende maximumsnelheid niet kan worden overschreden, kunnen gemeenten verplichte snelheden aan het gemotoriseerd vervoer uitgerust met een Intelligent Speed Adaptation systeem opleggen.

---
pdf_page: 69
---

# Europa met de trein en hyperloop 

Snelle Europese treinverbindingen zijn tot 700 kilometer een goed alternatief voor vliegen. We willen betere verbindingen en maken overstappen tussen vliegtuig en trein gemakkelijker. Bovendien investeren we in de ontwikkeling van een Hyperloop, als duurzaam, snel en geluidsarm alternatief voor Europese vliegreizen.
We verbeteren de aansluiting van Nederland op het Europese hogesnelheidsnetwerk. Het aantal dagelijkse treinen richting Parijs en Londen moet fors omhoog. Ook een snelle en frequente treinverbinding naar onze belangrijkste handelspartner Duitsland ontbreekt nog. We willen in 2025 bindende afspraken met Duitsland, zodat de reistijd tussen Amsterdam en Berlijn voor 2035 een uur korter gemaakt is.
Station Amsterdam Zuid ontwikkelen we tot een internationale spoorterminal waar ook op vluchten kan worden ingecheckt. Hiermee komt ook minder druk te staan op Amsterdam Centraal. We trekken de Noord-Zuidlijn door via Schiphol naar Station Hoofddorp.
Voor korte vluchten introduceren we een hogere vliegbelasting. Zo wordt de trein het logische alternatief. Deze belasting daalt naar gelang vliegtuigen hun emissie reduceren. Ook vraagt de staat als aandeelhouder aan KLM om niet meer op deze bestemmingen te vliegen.
De minister verantwoordelijk voor mobiliteit gaat zich met buurlanden inzetten om gecombineerde trein-vliegreizen aan te bieden in reisplanners en boekingssystemen.
We versterken regionale grensoverschrijdende spoorverbindingen, zodat grensgebieden beter verbonden raken.
We pleiten voor een Europese Spoorautoriteit die zorgt voor een Europese dienstregeling, treinreizen naar populaire vakantiebestemmingen en aantrekkelijke nachttreinen met lagere tracékosten. Bovendien moet je één kaartje kunnen boeken voor internationale reizen met zowel het vliegtuig als de trein, met een eerlijke vergelijking van de klimaatimpact.
De overheid als werkgever geeft voor dienstreizen binnen Europa het goede voorbeeld met de trein.


## Een eerlijke prijs voor autogebruik

De complexe belastingen op auto's belasten vooral bezit en veel minder het gebruik van de auto. Wij willen een simpeler systeem van rekeningrijden waarmee we uitstoot terugdringen, files verminderen en zorgen voor schonere lucht.
We vervangen de motorrijtuigenbelasting en tolheffing door een intelligente kilometerheffing voor auto's en bestelauto's. Deze heffing baseren we op CO2-uitstoot, plaats en tijd. Met de

---
pdf_page: 70
---

spitsheffing verleiden we mensen om op een rustiger moment of een andere manier te reizen.
In en rondom grote steden en rond kwetsbare natuur wordt een hoger tarief gerekend. Hier willen we autogebruik ontmoedigen om de luchtkwaliteit in de stad te verbeteren en ruimte te maken voor ander vervoer.
De belasting bij aanschaf van auto's (bpm) gaat ook voor bestelbusjes, motoren en oldtimers rekening houden met CO2-uitstoot. Vrijstellingen voor bedrijven bouwen we af.
Deze maatregelen zijn een verschuiving van autobelastingen. De opbrengsten van de bpm en accijnzen gaan dalen doordat er steeds minder brandstofauto's zijn. Dit compenseren we in het tarief voor de kilometerheffing.
De vrachtwagenheffing blijft zeker tot 2030 gelden. De opbrengsten worden teruggesluisd naar schone innovatie in de Nederlandse transportsector.


# Veilig vliegen tegen een eerlijke prijs 

Dankzij de luchtvaart kunnen we internationaal zakendoen en overal ter wereld wonen, werken en studeren. Maar de keerzijde van het vliegen voor het milieu en voor de gezondheid van omwonenden wordt steeds zichtbaarder. D66 wil een einde maken aan de massaconsumptie van vliegen ten koste van de leefomgeving. We willen daarom duidelijke en handhaafbare klimaat- en milieugrenzen, een eerlijke prijs voor vliegen en investeringen in duurzame innovaties. Zeker nu, in tijden van corona, moeten we hieraan werken.
Ons luchtvaartbeleid richt zich op herstel van de balans tussen economie en leefomgeving. De impact van de luchtvaart op het klimaat en op de gezondheid van omwonenden moet worden ingeperkt. Daarom komen er heldere, handhaafbare en strengere grenzen en verbeterdoelstellingen voor uitstoot van CO2, voor geluidsbelasting en voor luchtvervuiling. Uit deze normen volgen de plafonds voor het aantal vliegbewegingen op Nederlandse luchthavens. We laten transparant en onafhankelijk meten en handhaven. De totale stikstofuitstoot en -depositie van de luchtvaartsector moet beter in kaart worden gebracht en dient door de sector eerlijk en evenredig zelf te worden verminderd.
Om de overlast en gezondheidsschade voor omwonenden van Schiphol terug te dringen halveren we het aantal nachtvluchten naar maximaal 14.000 per jaar.
Lelystad Airport kan alleen open voor burgerluchtvaart als dit niet leidt tot groei van de uitstoot en milieuvervuiling van luchtvaart in Nederland. Ook stellen we als voorwaarden dat er geen 'laagvliegroutes' zijn, er geen stikstofprobleem ontstaat en Lelystad alleen mag functioneren als overloopluchthaven van Schiphol.

---
pdf_page: 71
---

De tarieven op Schiphol zijn erg laag voor Europese begrippen. Voor de meest vervuilende en luidste vliegtuigen willen wij de tarieven verder verhogen, om zo geluidsoverlast en uitstoot te beperken.
We willen af van vrijstellingen voor accijns en btw in de luchtvaart. Zolang dat wereldwijd nog niet is geregeld, maken we afspraken in de Europese Unie om vliegen een eerlijkere prijs te geven. In de Nederlandse vliegtaks worden overstappende passagiers niet langer ontzien. Voor de korte afstand krijgt de vliegtaks een verhoging, vanuit het idee dat schonere alternatieven een betere kans moeten krijgen. Daarna geldt het normale tarief, dat oploopt op basis van afstand, zodat de vluchten met de hoogste CO2-uitstoot ook de hoogste vliegtaks kennen.
Zodra het mogelijk is gemaakt om slots te verdelen op basis van bestemming, reduceren we het aantal korte afstandsvluchten, waarbij de prijsstelling voor de beschikbare landingsrechten zo mogelijk wordt verhoogd met een gradueel stijgende korte-afstandsheffing. Hierdoor wordt een adequate bereikbaarheid per trein van een aantal belangrijke bestemmingen gestimuleerd, waardoor de trein een redelijk alternatief kan worden voor deze korte afstandbestemmingen.
We laten het gebruik van schone brandstoffen in vliegtuigen mee groeien met de productie. In 2030 moet de uitstoot van vluchten van en naar Nederlandse luchthavens tenminste met 20\% zijn gereduceerd. Met onderzoeksinstellingen, luchtvaartindustrie en luchthavens investeren we in het vliegen op waterstof en/of e-fuels (bijv. synthetische kerosine), zodat er versneld een basis wordt gelegd voor duurzame luchtvaart en de Nederlandse luchtvaart internationaal een voortrekkersrol kan vervullen.
De adviezen van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid ten aanzien van Schiphol moeten worden opgevolgd. Toezicht op de veiligheid en handhaving na incidenten door de Inspectie Leefomgeving en Transport gebeurt strikt en transparant.
Een ramp als de MH17-ramp mag nooit meer gebeuren. De Europese luchtvaartautoriteit krijgt bevoegdheden om luchtruimen te sluiten als zij dit nodig acht ter bescherming van de reizigers en vliegtuigbemanningen. De beweegredenen rondom sluiting van bepaalde luchtruimen zal tijdig en openbaar beschikbaar gesteld worden zodat reizigers een weloverwogen besluit kunnen nemen over hun reis.

---
pdf_page: 72
---

# Duurzame maritieme sector (zeevaart, binnenvaart en havens) 

Steeds meer van onze goederen komen van fabrieken aan de andere kant van de wereld. De Nederlandse havens zijn van grote waarde voor onze economie. De scheepvaart groeit enorm en daarmee de uitstoot. (Overheids)investeringen in een emissieloze maritieme sector zorgen voor vermindering van de broeikasuitstoot en stikstof- en fijnstofdepositie met behoud van een internationale concurrentiepositie. Dat doen we door in te zetten op alternatieve brandstoffen en energiedragers.
We subsidiëren schonere scheepsmotoren voor binnenvaartschepen.
We realiseren walstroomvoorzieningen voor zee- en binnenvaartschepen op strategisch logische plekken in Europa.
In lijn met de Green Deal zeevaart, binnenvaart en havens zetten we in op de versnelling van de maritieme energietransitie met de overheid als launching customer voor de Koninklijke Marine en Rijksrederij. Nieuwe onderzoeksgelden en financieringsregelingen maken het mogelijk om in 203030 emissieloze schepen te hebben varen en zeker vijf bestaande schepen duurzaam om te bouwen.
We zetten ons in voor een wereldwijde minimum CO2 toeslag op brandstoffen voor scheepen luchtvaart. Als genoeg landen dat toepassen, kunnen schepen minder makkelijk over de grens bunkeren.
Zo lang er geen wereldwijde oplossing is, moeten we in Europa het voortouw nemen. Voor scheep- en luchtvaart tussen landen binnen de EU wordt een accijns ingevoerd ter hoogte van de milieu- en klimaatschade.
We passen afspraken met de Rijnlanden aan om accijns te kunnen heffen op binnenvaart en een prijs te vragen voor (lucht)vervuiling. Daarnaast verplichten we in de binnenvaart een verlaging van de CO2-uitstoot van tenminste 40 procent per kilometer in 2030.

---
pdf_page: 73
---

# Ruimte maken voor nieuwe natuur 

Veel mensen genieten van natuur. De ideale plek om te ontspannen, sporten en even tot jezelf te komen. Maar helaas gaat het slecht met de Nederlandse natuur. Slechts vier procent van de natuurgebieden is in goede staat. Het aantal wilde dieren is gehalveerd sinds 1990. De stikstofcrisis maakt pijnlijk duidelijk dat de natuur, samenleving en economie niet altijd in harmonie met elkaar zijn. Wat D66 betreft gaan we veel nieuwe natuur aanleggen, de bestaande natuur beter beschermen en het stikstofprobleem oplossen.

## We creëren grotere natuurgebieden

Veel natuurgebieden in Nederland zijn van elkaar gescheiden in kleine en geïsoleerde gebieden. Dit brengt dier- en plantensoorten in gevaar. Populaties worden te klein, dieren kunnen elkaar niet meer bereiken. Grotere leefgebieden, betere verbindingen en groene bufferzones zorgen voor sterkere populaties en een grotere overlevingskans van soorten. En lossen tegelijkertijd stikstofconflicten voor de lange termijn op.
We zorgen dat in 2050 alle natuur in goede staat is. Als tussenstap willen we dat in 2030 50 procent stikstofreductie is gerealiseerd.
In 2030 is 30 procent van ons land- en zeeoppervlak effectief beheerd natuurgebied. Dit Natuurnetwerk is een combinatie van beschermde gebieden en andere gebieden die behoud van biodiversiteit als hoofddoel hebben.
We creëren tot 2025 50.000 hectare extra beschermde natuur en 160.000 hectare tot 2040. Dat is een derde meer natuur dan we nu hebben. Natuurgebieden worden uitgebreid en verbonden.
We maken ruimte voor natuur van gebieden met arme, dalende en verzilte grond. Deze gebieden zijn het minst interessant voor landbouw, terwijl de reguliere landbouw er de meeste milieuschade doet. Dat betekent dat een groot deel van het Groene Hart weidevogelgebied wordt en er bossen bij komen op de hoge zandgronden van Drenthe, Twente en de Achterhoek tot de Brabantse Peel.
D66 wil de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug verbinden met een natuurcorridor tussen Garderen en Austerlitz, net als de Veluwe met de Oostvaardersplassen. We werken samen met Duitsland en België om natuurgebieden te verbinden.
Rond natuurgebieden zorgen we voor groene bufferzones die de natuur beschermen tegen stikstofuitstoot en verdroging. We leggen jaarlijks 20.000 hectare groene bufferzone aan om in 2040 op 400.000 hectare uit te komen. Het overgrote deel krijgt een landbouwfunctie. In deze bufferzones wordt industrie geweerd, ligt het waterpeil hoger dan op normale landbouwgrond en worden mest en bestrijdingsmiddelen tot het minimum beperkt.

---
pdf_page: 74
---

Landbouwgrond kan soms meer biodiversiteit herbergen dan natuurgebieden. Maar dan moet er wel plek zijn voor poelen, bloemrijke slootkanten of een struikrand. D66 wil boeren ondersteunen om zulke elementen terug te brengen.
Als onderdeel van de stikstofmaatregelen van het huidige kabinet worden boeren rond Natura 2000-gebieden uitgekocht. D66 wil een deel van deze grond teruggeven aan de natuur. Het andere deel bestemmen we voor natuur-inclusieve landbouw. D66 wil kijken naar de mogelijkheden voor een groene ruilverkaveling. Daarbij willen we boerenbedrijven zonder opvolger opkopen en deze doorverkopen aan boeren die rond Natura 2000-gebieden worden uitgekocht.
Voor de uitvoering van deze grondoperatie wordt een grondbank opgericht. De extra natuurgebieden komen in staatseigendom, maar de 400.000 hectare groene bufferzones worden verkocht of verpacht aan kringloopboeren en natuurcollectieven. Grond kan alleen onteigend worden als er anders grote vertragingen optreden voor het aansluiten van natuurgebieden. Het bestaande wettelijke instrumentarium, zoals de WILG wordt hiervoor ingezet.
Natuurbeheerorganisaties zijn verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van het natuurnetwerk. Daar horen hogere vergoedingen én eisen voor onderhoud bij.
Niet alleen het Deltaplan Biodiversiteitsherstel en de Bossenstrategie worden omarmd en uitgevoerd, maar D66 zet zich in voor wereldwijde bindende biodiversiteitsdoelstellingen in navolging van het Parijsakkoord, een 'Parijs' akkoord voor de natuur. In dit akkoord wordt opgenomen dat de wereldwijde achteruitgang van biodiversiteit in 2030 gestopt moet zijn.
In programma's voor grote wateren nemen we prioriteit en middelen voor natuurbehouden verbetering mee, ook met het oog op klimaatverandering. Met ons werelderfgoed de Waddenzee zijn we voorzichtig. Economische activiteiten tasten de natuur en het open landschap niet aan. Intensieve visserij en mijnbouw bouwen we af. We willen een helder beleidskader waaraan het beoogde natuurherstel kan worden getoetst en waarop kan worden gehandhaafd.


# We maken Nederland klimaat-klaar 

Extremer weer door klimaatverandering is een realiteit geworden. De afgelopen jaren werden onze zomers steeds heter en droger en onze herfst steeds natter. Om als Nederland opgewassen te zijn tegen de gevolgen van de klimaatverandering, moeten we aan de slag om Nederland klimaatklaar te maken. Dit doen we samen met de natuur.
We gaan bodemverzakking tegen. De Nederlandse bodem zakt op veel plaatsen snel weg doordat het grondwaterpeil kunstmatig laag gehouden wordt om intensieve landbouw

---
pdf_page: 75
---

mogelijk te maken. Dit is in veengebieden een groot probleem: er komt veel CO2 vrij en huizen en wegen verzakken of lopen schade op. Wij willen het grondwaterpeil fixeren en verhogen. Hoe de grond wordt gebruikt, volgt voortaan uit het waterpeil, niet andersom.
Steden en dorpen worden groener: overheidsgebouwen worden klimaatbestendig en krijgen een watertoets met eisen om water vast te houden. We werken samen met gemeenten aan bomen en groenstroken die water vasthouden en verkoeling brengen. Voor alle publieke projecten wordt biodiversiteit een eis. En we stimuleren huiseigenaren om hun tuinen te vergroenen in plaats van te verstenen.
We pakken de droogteproblematiek aan door water langer vast te houden. Verder zetten we in op het hergebruik van afvalwater en creëren waterbuffers.
We stimuleren de ontwikkeling van klimaatbestendige gewassen, inclusief bijpassende voorlichting aan boeren.
We bereiden ons voor op het scenario waarbij de zeespiegel verder stijgt en de huidige kustbescherming niet langer voldoet. We starten daarom proefprojecten voor nieuwe vormen van kustbescherming, zoals een brede dijk en eilanden met verschillende functies voor de Zeeuwse kust.


# Behoud van bossen 

Bossen zijn onmisbaar voor de aarde. Bomen en bossen filteren de lucht, houden de omgeving koel en de bodem gezond. Bovendien wonen er tal van dieren en planten in bossen en is hout een belangrijke grondstof voor de economie. D66 vindt bosbehoud zeer belangrijk, wereldwijd maar ook in Nederland. In Nederland moet er bos bijkomen. Dit draagt ook bij aan het tegengaan van klimaatverandering.
We planten de komende jaren 10 miljoen nieuwe bomen in Nederland.
90 procent van het hout dat we in Nederland gebruiken, komt uit het buitenland. Daarom is het belangrijk dat bedrijven duurzaam hout importeren. D66 pleit daarom voor een Europees importverbod op niet aantoonbaar duurzaam geproduceerd hout.
Nederland moet zich - als grootste importeur en doorvoerhaven van soja - blijven inspannen voor bindende Europese wet- en regelgeving die bedrijven verplicht hun productieketens vrij te maken van ontbossing. Zo worden kwetsbare bossen binnen en buiten Europa beschermd.
We verruimen de mogelijkheden om duurzaam bosbeheer onder Groen Beleggen fiscaal te stimuleren.

---
pdf_page: 76
---

De Nederlandse bossen worden voortaan als permanente bosecosystemen natuurvolgend beheerd. Daarmee worden de biodiversiteit vergroot, de vegetatie, bosbodem en het bodemleven beschermd en nemen vastgelegde hoeveelheid CO2 en natuurbeleving toe. Houtexploitatie door kaalkap doet dat allemaal niet en wordt daarom afgeschaft. Exploitatie van bos vindt voortaan uitsluitend plaats door middel van selectieve uitdunning, het zogenoemde uitkapbeheer. De Wet Natuurbescherming wordt daartoe aangepast.
We leggen voedselbossen aan in wijken, parken, bermen, op daken, tuinen, balkons, en in buitengebieden. D66 gaat de aanplant van klein-fruit, gewassen en productieve fruitbomen en notenbomen met bij-vriendelijke randen rondom zulke projecten, actief stimuleren en activeren op lokaal niveau.

---
pdf_page: 77
---

# Er komt een revolutie in de landbouw 

Boeren zorgen voor ons eten. Veel boeren hebben innovatieve bedrijven. Maar we moeten ook eerlijk zijn: de huidige land- en tuinbouw in Nederland is onhoudbaar. Er wordt te veel diervoer van ver geïmporteerd, er worden te veel bestrijdingsmiddelen en kunstmest gebruikt en het niveau van biodiversiteit is desastreus. Voor het grootste deel van de voedselproductie moet een grote systeemverandering worden doorgevoerd.

In kringlooplandbouw staat een efficiënte en duurzame omgang met de aarde centraal. Alleen zo kan een groeiende wereldbevolking binnen de grenzen van de aarde worden gevoed. Dit vergt een andere visie op voer, mest, bodem en dierenwelzijn. Landbouwgrond moet in de kringloopgedachte benut worden: meer grond voor plantaardig voedsel voor mensen, meer restproducten gebruiken voor veevoer en minder vlees consumeren. Een vruchtbare bodem is de basis van voedselproductie in plaats van chemie. De standaard voor het houden van dieren gaat omhoog.Voor een duurzame kringloop van mest en voedsel is het nodig dat het aantal kippen en varkens in Nederland halveert en het aantal koeien substantieel afneemt. Daarbij gaat Nederland wereldwijd voorop lopen in het doelmatiger gebruiken van stikstof om de uitstoot daarvan terug te dringen.

## We brengen kringlooplandbouw in de praktijk

Boeren die niet volgens het kringloopprincipe werken moeten geholpen worden de omslag te maken. Daar horen nieuwe verdienmodellen bij. Boeren moeten beloond worden voor zaken als natuur- en landschapsbeheer en waterberging. Idealiter zou ook de landbouwsector meedoen bij de CO2- beprijzing: belonen van het vasthouden van CO2 en betalen voor de uitstoot van CO2. Daarnaast kan gedacht worden aan de keuze voor andere inkomstenbronnen, zoals zorgtaken, recreatie en boerderijeducatie. Als kringlooplandbouw wordt doorgevoerd zullen de uitgaven aan kunstmest, antibiotica en bestrijdingsmiddelen drastisch dalen. En de opkomst van korte ketens zorgt voor minder voedselkilometers.
We helpen boeren de omslag te maken naar kringlooplandbouw; het gebruik van kringloopwaardig veevoer, reductie van kunstmest en bestrijdingsmiddelen en mestverbetering. We stellen kennis beschikbaar aan boeren over methoden in kringlooplandbouw via onafhankelijke landbouwvoorlichters, in het onderwijs en via nascholing en we bevorderen dat kennis en ervaringen ook digitaal toegankelijk en makkelijk te vinden zijn.
We zorgen voor duurzaamheidsvoorwaardenin de voedingsindustrie en supermarkten, zodat het gehele assortiment milieu- en diervriendelijk wordt, inclusief een eerlijke prijs voor boeren.
D66 wil een prijs zetten op de landbouwuitstoot van broeikas- en stikstofgassen. De huidige opstapeling van regels en uitstootrechten zorgt ervoor dat de landbouw alleen maar verder intensiveert. Beprijzing zorgt er juist voor dat boeren zelf bepalen welke maatregelen het

---
pdf_page: 78
---

best binnen hun bedrijf worden toegepast. We belonen boeren die stappen zetten naar kringlooplandbouw. Zij betalen een lagere prijs voor hun uitstoot.
We wijzigen het voor boeren dure systeem van verhandelbare fosfaat-, dier- en stikstofrechten. In het nieuwe systeem geeft de overheid rechten uit op basis van inhoudelijke criteria.
De Europese Landbouwgelden die Nederland zelf kan verdelen, gaan alleen naar boeren die stappen zetten naar kringlooplandbouw en natuurbeheer. Op termijn moet de generieke inkomenssteun in zijn geheel verdwijnen. We creëren in de Europese Unie een gelijk speelveld voor kringlooplandbouwproducten.
We introduceren een mineralenbalans op bedrijfsniveau, zoals voorgesteld door de commissieRemkes. Hierdoor hebben boeren inzicht in hun milieuprestaties.


# Naar beter voer, mest en bodemgebruik 

De landbouw komt weer in balans met de natuur. Daarvoor moet de kringloop van voer, mest en bodemgebruik worden hersteld. Er worden meer restproducten gebruikt als veevoer en nog hoogwaardiger toepassingen, er wordt gewerkt met rijpe mest in plaats van rotte mest en met de bodembiologie in plaats van met chemie. Onderzoek en praktijk laten al zien dat dit goedkoper is.
Door dieren meer restproducten te voeren, zoals voedselresten, gewasresten en insecten, komt er meer grond beschikbaar om voeding voor menselijke consumptie te telen. Daarbij stimuleren we dat deze restproducten efficiënter worden ingezet. Voor sommige bronnen moet Europese regelgeving voor diervoedsel worden versoepeld. De import van soja dringen we terug, bijvoorbeeld met Europese importheffingen. We stimuleren de ontwikkeling van alternatieven die we in Nederland kunnen telen.
In de akkerbouw stimuleren we gemengde teelt en grotere rotaties van gewassen uit het Gemeenschappelijk Landbouwbudget. Dit zorgt voor meer biodiversiteit, geeft minder problemen met ziektes en minder gebruik van landbouwgif.
We verbeteren de mest. Nu komen onder stallen 'dunne' (urine) en 'dikke' (ontlasting) mest bij elkaar. Deze mest verrot en dat leidt tot een enorme uitstoot van methaan en ammoniak. Wij willen dat bij nieuwbouw en verbouwingen emissiearme vloeren, die dikke en dunne mest gescheiden opvangen, de norm worden. Per 2030 komt er een verbod op rotte drijfmest.
We zetten ons in om knellende Europese mestwetgeving af te schaffen. Zo wordt het aantrekkelijk om gewasresten uit de akkerbouw te gebruiken als veevoer en reststoffen uit de mest als 'kunstmest' in de akkerbouw. We veranderen Europese regelgeving over mestnormen

---
pdf_page: 79
---

per bedrijf naar normen per gewas- en grondsoort. Zo kunnen veehouders en akkerbouwers in de regio elkaars mest optimaal gebruiken en is er minder kunstmest nodig.
Landbouwbodems zitten vol leven. Als we weer leren deze bodembiologie te benutten om robuuste gewassen te laten groeien, hebben we minder of geen chemie nodig. En het bespaart de boer ook nog geld als hij geen bestrijdingsmiddelen en kunstmest hoeft te kopen. D66 wil een grootschalige pilot om robuuste teeltmethoden te ontwikkelen vanuit ecologisch efficiënte methoden. Het verminderen van bodembewerking, meer diversiteit van planten door ruimere gewasrotaties, gebruik van groenbemesters en het permanent bedekt houden van de bodem, vormen belangrijke uitgangspunten. Gewassen voeden hierbij het bodemleven en omgekeerd.
Er komt een scheurverbod voor blijvende graslanden in gebruik bij melkveehouders, wat beter is voor biodiversiteit en klimaat. Het verbouwen van uitspoelingsgevoelige voergewassen op zandgronden wordt aan banden gelegd. Dit maakt de landbouw klimaatbestendig. Dit vermindert de uitstoot van broeikasgassen en leidt tevens tot minder verontreiniging (eutrofiëring) van het grondwater, tot meer opslag van koolstof in de bodem en tot versterking van het bodemleven.
Verpachting van grond in eigendom van het Rijk moet onder voorwaarde van duurzaam bodembeheer, bijvoorbeeld via een bodempaspoort. Contracten moeten worden afgesloten voor een langere termijn.


# Innovaties verduurzamen de landbouw 

De ontwikkeling van nieuwe gewassen die geschikt zijn voor duurzame landbouw en klimaatverandering aankunnen, is erg belangrijk. Nederland is daar een wereldspeler in en moet dat blijven.
D66 gaat uit van de wetenschappelijke consensus dat gemodificeerde gewassen (GMO) geen groter risico vormen dan klassiek veredelde gewassen.
Zaden mogen niet gepatenteerd worden. Het traditionele kwekersrecht werkt goed en werkt snelle verbetering van zaden in de hand. Patenten remmen de vooruitgang.
We moderniseren Europese GMO-regelgeving om genbewerking (CRISPR-Cas) mogelijk te maken. Deze revolutionaire nieuwe techniek kan zaden veel preciezer en sneller verbeteren.
Bij de toelating van bestrijdingsmiddelen op Europees niveau moet meer aandacht komen voor milieuschade en de effecten van de stapeling van middelen. Nationaal dringen we de toepassing van bestrijdingsmiddelen zo veel mogelijk terug.

---
pdf_page: 80
---

Bodembiologie speelt een belangrijke rol in kringlooplandbouw. Hier is meer onderzoek naar nodig. Hier ligt een opgave voor onder andere de Wageningse biologen en ecologen.
Innovatie in de voedselproductie hoeft echter niet alleen op het land te liggen. Ook op zee zijn er, en zeker met de windmolenparken die er zijn en bijkomen, legio van mogelijkheden om bijvoorbeeld voedsel te kweken en verbouwen.
Mede met behulp van bovenstaande maatregelen is het mogelijk de Nederlandse Nitraatrichtlijn in lijn te brengen met de normen van de Europese Kaderrichtlijn Water.


# Dieren moeten een zo goed mogelijk leven leiden 

We willen beter omgaan met dieren in de landbouw. D66 wil een eind maken aan de bio-industrie. We hebben meer aandacht voor de rechtspositie van het dier, ook buiten de veehouderij.
Wij verbeteren de rechtspositie van het dier fundamenteel. We hanteren een positieve definitie van dierenwelzijn met aandacht voor de leefomstandigheden van het dier en diens natuurlijk gedrag. Het houden van dieren in kooien wordt uitgefaseerd.
We scherpen de regelgeving omtrent brandveiligheid in stallen aan.
We zorgen voor betere controle op dierenwelzijn. Een onafhankelijke controle hoort niet thuis bij het ministerie van Landbouw. We breiden de capaciteit van de dierenpolitie uit en we pakken misstanden in de dierenslachterij aan. We versterken de NVWA door het aantal inspecteurs te verhogen, te kijken naar de strenge sollicitatie-eisen en de integriteit van de autoriteit te waarborgen. Daarbovenop kijken we naar het verhogen van boetes voor misstanden en het toepassen van (tijdelijk) cameratoezicht in slachterijen.
We willen veetransporten binnen de Europese Unie beperken tot maximaal vier uur. Uiteindelijk zullen we overgaan naar het transporteren van vlees en karkassen in plaats van het vervoeren van levende dieren.
We dagen de wetenschap uit om dierproeven niet meer als gouden standaard te nemen. Onderzoeksmethoden die een aanvulling of alternatief bieden voor dierproeven moeten een grotere kans krijgen. Bij de financiering van onderzoeksvoorstellen moet gecontroleerd worden of onderzoek met dieren echt nodig is. Door meer onderzoeksresultaten te delen zijn er bovendien minder dierproeven nodig.
Bij het fokken van dieren mag hogere productie of uiterlijke raskenmerken niet ten koste gaan van het welzijn van het dier.

---
pdf_page: 81
---

We brengen de positieflijst voor zoogdieren in de praktijk en ontwikkelen positieflijsten voor reptielen, amfibieën en vogels om te voorkomen dat ongeschikte dieren als huisdier worden gehouden.
Jaarlijks worden er grote hoeveelheden dieren gedood uit naam van schadebestrijding. We zetten in op de preventie van schade om te voorkomen dat we achteraf dieren moeten doden. Er wordt intensief samengewerkt met diverse kennisinstituten op het gebied van dierplaagbeheersing om de overlast en dierenleed te voorkomen. Het gebruik van gif wordt zoveel mogelijk teruggebracht om te voorkomen dat dit ons ecosysteem belast.


# We stoppen de illegale handel in wilde dieren 

De coronacrisis laat zien dat het niet langer houdbaar is hoe we met de natuur omgaan. Massale ontbossing en de illegale handel in wilde dieren zorgen ervoor dat dier en mens dichter op elkaar komen te leven en besmettelijke ziektes sneller over kunnen slaan ('zoönose'). De recente coronapandemie is daar een voorbeeld van. Bovendien vormt de manier waarop we dieren houden binnen de intensieve veehouderij grote risico's voor de volksgezondheid.

Wij willen de illegale handel in wilde dieren stoppen en we gaan de vernietiging van leefgebieden tegen. De intensieve veehouderij hervormen we naar een systeem waarin dierenwelzijn wordt geborgd en waarin minder risico's bestaan voor de volksgezondheid. Zo wordt de kans op verspreiding van ziektes van dier op mens kleiner en herstellen we het evenwicht tussen natuur en mens.
We willen hogere straffen voor de illegale handel in planten en dieren en criminelen winsten ontnemen.
Er moet op Schiphol en in de Rotterdamse haven meer gespeurd worden naar de smokkel van wilde dieren. Ook door grote distributiecentra van internationale handel moet er samengewerkt worden en worden gecontroleerd.
We willen een beter registratiesysteem van bedreigde vogelsoorten.
Er moet een Europese richtlijn komen voor opvangcentra van wilde dieren, met kwaliteitsstandaarden en financiële steun.

---
pdf_page: 82
---

# Energie voor de toekomst 

D66 zet zich in voor een energierevolutie. Wij willen dat mensen en bedrijven zoveel mogelijk zelf makkelijk en goedkoop schone energie kunnen opwekken. Bewoners gaan meepraten, meedenken en meeprofiteren van de schone energie van de toekomst. We helpen ook mensen en bedrijven die investeren in verduurzaming. Als huizen worden verduurzaamd, komen we iets brengen: een comfortabeler huis, met lagere of gelijke maandlasten. En we investeren in de ontwikkeling en opschaling van nieuwe technieken voor de productie van duurzame energie zodat deze kunnen concurreren met olie en aardgas.

## Een duurzame energiemix

De energiebronnen van de toekomst bestaan voor Nederland vooral uit zonne- en windenergie, aangevuld met bijvoorbeeld aardwarmte en groen gas. Pieken en dalen vangen we op met innovatieve oplossingen voor opslag, zoals batterijen en groene waterstof. We laten vraag en aanbod van elektriciteit zo goed mogelijk op elkaar aansluiten door het afrekenen van stroom met real time prijzen te stimuleren. Zolang we nog niet genoeg zonne- en windenergie opwekken, benutten we aardgas als transitiebrandstof (met opslag en het liefst ook hergebruik van CO2) en in beperkte mate biomassa.
De energietransitie vergt grote investeringen, waarbij kosteneffectiviteit voor D66 een belangrijk aspect is.
We gaan investeren in grootschalige opslag in batterijen door het basisbedrag in de SDE++ voor leveringszekere groene stroom te verhogen.
Als we investeren in tijdelijk benodigde energiebronnen, zorgen we dat dit de ontwikkeling v an echt schone alternatieven niet in de weg staat. Bovendien voorkomen we zogenaamde lock-in-situaties, waarbij we nog jaren vastzitten aan een transitiebrandstof.
We stoppen zo snel mogelijk met de subsidie voor nieuwe centrales die houtige biomassa verbranden voor warmte. We kunnen biomassa beter benutten als grondstof.
In de afgelopen vier jaar hebben we al drie kolencentrales gesloten en in 2025 gaan er nog twee dicht. De laatste drie kolencentrales moeten nu ook snel gesloten worden. Uiterlijk in 2030 en waar mogelijk eerder. Werknemers moeten naar nieuw werk worden begeleid. Ook op Europees niveau willen we wetgeving om kolencentrales te sluiten.


## Ruimte voor zon en wind op land

We willen dat mensen grip kunnen hebben op hun energierekening, door schone energieopwekking dichtbij huis te stimuleren. Geen dak blijft onbenut voor zonnepanelen. Zelf thuis zonne-energie opwekken zal nog niet de totale energievraag dekken. Daarom geven we ruimte aan de ontwikkeling van alle vormen van schone energie. Nieuwe grootschalige zonne-

---
pdf_page: 83
---

en windenergieprojecten op land zijn nog steeds belangrijk om de duurzaamheidsdoelstellingen te kunnen halen.
Het is van belang om procedures voor de aanleg van windparken te versnellen en minder complex te maken. De vraag naar schone energie is te belangrijk om met strenge regels te verhinderen.
Van de zonne- en windenergiesector wordt verwacht dat ze omwonenden betrekken bij de komst van zonne- en windmolenparken en dat ze rekening houden met de natuur bij de ontwikkeling van zonne- en windparken.
We willen dat mensen zoveel mogelijk in de gelegenheid zijn om zelf schone energie op te wekken. We zien een rol voor energiecollectieven en buurtwindmolens. Daarnaast stimuleren we energiecoöperaties die lokaal grootschalig duurzame energie-opwek realiseren. Meepraten en meeprofiteren van bewoners staat centraal. Zo moeten provincies, gemeentes en het Rijk ook kunnen eisen dat mensen die in de buurt wonen van een windmolen meeprofiteren van de opbrengsten. In het klimaatakkoord is al afgesproken dat we streven naar minimaal 50 procent lokaal eigendom voor duurzame opwekking op land. Dat streven gaan we met extra financiering en bindende afspraken nog steviger verankeren. Omwonenden kunnen bijvoorbeeld deelnemen aan een lokale energiecoöperatie en meedelen in de opbrengst van een windmolenpark. Ook zijn andere manieren van financiële participatie mogelijk, zoals windparkfondsen, obligaties en omwonendenregelingen.
Wij verwachten van wooncorporaties dat zij hun daken verduurzamen met zonnepanelen en, waar dat mogelijk is, vergroenen door het aanleggen van een groen dak.
Binnen de afspraken van de zonneladder bieden we ruimte aan grote zonne-energievelden. Daarnaast stimuleren we de ontwikkeling van grote windmolenparken. Door die bij elkaar te plaatsen op een aantal plekken in het land beperken we overlast en beschermen we het uitzicht over het Nederlandse landschap.
We stimuleren ruimtebesparing door zonnepanelen te leggen op daken en gevels. In de Omgevingswet is meer flexibiliteit nodig om dit toe te passen.
De aanleg van zonnepanelen bij nieuwbouw en renovaties wordt verplicht bij grote daken, P\&R- locaties, taluds langs wegen en overige ongebruikte ruimte. Bij bestaande distributiecentra moet een haalbaarheidsstudie worden gedaan voor een zonnedak. De overheid geeft het goede voorbeeld en legt op al haar daken panelen waar dat kan. Daarnaast benutten we de kansen voor zonnepanelen op water, waarbij rekening gehouden moet worden met de plaatselijke natuur. Voor bedrijven die hun dak niet op korte termijn hoeven te renoveren, wordt het verplicht om zonnepanelen op hun dak te installeren. Hiervoor nemen we

---
pdf_page: 84
---

'zon op bedrijfsdaken' met zeven jaar terugverdientijd op in de erkende maatregelenlijst onder de Wet Milieubeheer.

# Volop wind op zee 

De Nederlandse Noordzee heeft een gigantisch potentieel voor windenergie. Door een ondiepe zeebodem en veel wind liggen de kosten laag en zijn de opbrengsten hoog. De komende tien jaar willen we vergunningen afgeven om 6.000 windturbines (ofwel 60 gigawatt) te plaatsen. Daarmee worden we de grootste producent van windenergie in de Europese Unie.
We reserveren op korte termijn ruimte voor wind op zee en verminderen ruimtelijke restricties. De overheid betaalt mee aan de aansluiting van windparken en transport van stroom. Netwerkbeheerder TenneT krijgt de mogelijkheid om hier al voor de definitieve aanbesteding in te investeren. Zo voorkomen we vertragingen in de uitvoering. Investeerders in windparken betalen ook mee aan de aanleg van natuur op zee; bijvoorbeeld oesterbanken.
We willen onderzoek doen naar energie-eilanden op de Noordzee voor de productie en opslag van waterstof.
We werken samen met onze buurlanden aan de Noordzee om kosten te delen en pieken in energieproductie samen te verdelen.


## Investeren in het stroomnet

Ons stroomnet is niet klaar voor de toekomst. De vraag naar stroom neemt sterk toe. Nu al is er sprake van krapte, waardoor nieuwe projecten met duurzame energie niet kunnen worden aangesloten. Wij willen knelpunten snel aanpakken en het stroomnet voorbereiden op een toekomst met schone energie.
We halen investeringen in het stroomnet naar voren, om de noodzakelijke verzwaring te versnellen.
Netbeheerders krijgen meer ruimte om tijdig te investeren in infrastructuur, op basis van de adviezen van een Rijksarchitect. En om een flexibel nettarief toe te passen, zodat de elektriciteitsgebruikers geprikkeld worden om gelijkmatiger over het etmaal af te nemen.
Energieopslagsystemen worden vrijgesteld van energiebelasting. Nu wordt tijdelijk opgeslagen energie dubbel belast: bij de batterij en daarna bij de afnemende klant.
We onderzoeken de mogelijkheden van prijszones in Nederland voor aansluitingen van projecten op het stroomnet en de bijbehorende effecten op de voortgang van de energietransitie.

---
pdf_page: 85
---

We stimuleren de inzet van thuisbatterijen met fiscale of andere financiële prikkels. We willen mogelijkheden creëren voor energie-uitwisseling in de wijk. Waar nodig passen we wetgeving daarvoor aan.


# Een Europese Energie Unie 

D66 werkt op Europees niveau naar één krachtige Energie Unie die schone, betrouwbare en betaalbare energie biedt. Door samenwerking worden we minder afhankelijk van Russisch gas, Arabische olie of Amerikaans schaliegas. We hoeven niet al onze duurzame energie in Nederland op te wekken. Wij kunnen profiteren van de sterke kanten van verschillende landen en samen hebben we een goedkoper en een betrouwbaarder energiesysteem. Scandinavische landen en Alpenlanden hebben veel waterkracht, zuidelijke landen meer zon en Nederland pakt de kansen van wind op zee.
Wij willen de bestaande doelstelling van 15 procent interconnectie (elektriciteitstransport) tussen EU-lidstaten in 2030 verhogen naar 25 procent. Meer interconnectie tussen EULidstaten helpt om stabiel elektriciteit op te wekken waar dat het goedkoopst is.
De afgelopen decennia is gebleken dat alleen met Europese regels de energiemarkt goed op gang komt. Het Europese samenwerkingsverband tussen nationale toezichthouders (ACER) moet worden gepromoveerd tot formele Europese toezichthouder.
We zijn een voorstander van de mogelijkheid om duurzame energie op te wekken buiten eigen land of buiten de EU. We zien kansen voor Europese investeringen in het opwekken van zonne-energie en productie van energiedragers (zoals waterstof of ammoniak) in Noord-Afrika en vervoer naar het Europese continent. We stellen voor hiernaar een haalbaarheidsonderzoek in te stellen, waarbij ook wordt gekeken naar mogelijke samenwerking met andere Europese landen.
D66 wil dat Europese landen gezamenlijk onderhandelen met derde landen over de inkoop en verkoop van energie en aanleg van de bijbehorende infrastructuur.


## Schone gassen blijven nodig

Bij de keuze voor een energiemix kijken we naast de productie ook naar het verbruik. De productie van schone gassen en brandstoffen staat nog in de kinderschoenen en moet de komende jaren flink worden verhoogd. Daarom moet het beschikbare schone gas ingezet worden waar de meeste CO2- uitstoot wordt voorkomen en waar er geen alternatieven zijn.
Aangezien schoon gas schaars en duur is, wordt het alleen gebruikt waar er geen beter, duurzaam alternatief is. We proberen dubbele investeringen in elektriciteits- en gasnetwerken zo veel mogelijk te voorkomen.

---
pdf_page: 86
---

Voor zware transportmiddelen als vliegtuigen, schepen, vrachtwagens en landbouwmachines komt een verplichting om schone brandstoffen bij te mengen, zoals synthetische kerosine, groene methanol en bio-LNG. In 2030 moet in deze sectoren 15 procent schone brandstoffen bijgemengd worden. Voor luchtvaart geldt 20 procent. Hierdoor zijn producenten ook meteen verzekerd van afname.
We bouwen de gaswinning onder Groningen af naar nul in 2022. Er is daar een crisisaanpak nodig om snel 26 duizend woningen te inspecteren en duizenden te versterken. Er mogen geen grote verschillen ontstaan binnen wijken door een nieuwe versterkingsnorm. Herstel moet laagdrempelig toegankelijk en snel zijn, zodat schade binnen een half jaar na inspectie is verholpen.
Nieuwe mijnbouw mag alleen als het geen schade berokkent aan natuur en bewoners. Onder beschermde natuurgebieden en Unesco-erfgoed is dat dus uitgesloten. Kleine gasvelden mogen veilig en verantwoord worden benut. Nederlanders verdienen bescherming bij mijnbouw, zoutwinning of opslag onder de grond. Omwonenden hebben het recht op transparante informatie, nulmetingen van woningen, onafhankelijk advies over mogelijke schadelijke gevolgen en ruimhartige vergoeding van eventuele schade door de exploitant. Daarbij dient voor alle vormen van mijnbouwschades een omkering van de bewijslast te gelden, waar de situatie in het gebied daar aanleiding toe geeft. Op deze manier staat vertrouwen in de inwoners centraal.


# Nederland als de waterstofrotonde van Europa 

Er liggen grote kansen voor Nederland om een spil te worden in de Europese handel in waterstof. We hebben de opslagcapaciteit bij Rotterdam en Amsterdam, zeehavens als internationaal logistiek knooppunt en een uitgebreid gasnetwerk. Groningen was, is en blijft de energieregio van West- Europa. We willen de koploper worden in de productie en handel van schone brandstoffen met een Nederlandse waterstofrotonde.
We breiden de productie van klimaatneutrale waterstof uit, maar niet zo snel dat het leidt tot hogere CO2-uitstoot door de gehele elektriciteitsproductie. In de toekomst gebruiken we daar overschotten duurzame energie voor. Tot die tijd zetten wij in op de productie van blauwe waterstof, waarbij vrijgekomen CO2 wordt opgeslagen. Indien nodig bestemmen we nieuwe windmolenparken op zee deels voor waterstof en subsidiëren we meer onrendabele draaiuren.
We breiden het leidingennetwerk met Vlaanderen en het Ruhrgebied uit, zodat waterstof kan worden geëxporteerd en CO2 kan worden vervoerd voor opslag in lege gasvelden onder de Noordzee.
Waterstof kan met schepen worden vervoerd. Nederlandse havens worden de spil van de bevoorrading van waterstof aan West-Europa.

---
pdf_page: 87
---

Groningen wordt het Europees kenniscentrum voor waterstof. Zo kan Groningen Nederland voorzien van duurzame warmte en elektriciteit en krijgt Noord-Nederland een duurzaam economisch perspectief.


# Kernenergie als het duurzaam, betrouwbaar en betaalbaar kan 

Kernenergie heeft een zeer lage CO2-uitstoot en gebruikt per MWh weinig ruimte, maar heeft maatschappelijke nadelen. Het is duur om energie op te wekken en het duurt zeker tien jaar om nieuwe centrales te bouwen. Daar komt bij dat er nog steeds geen goede oplossing is voor het kernafval dat duizenden jaren opgeslagen moet worden. Uit diverse recente studies blijkt bovendien dat kernenergie voor Nederland niet nodig is voor een schoon, betrouwbaar en betaalbaar energiesysteem. Met het oog op de grote klimaat-uitdagingen waar we voor staan, houden we desalniettemin een open vizier op ontwikkelingen in deze technologie.
Het staat marktspelers vrij een vergunning aan te vragen voor een nieuwe kerncentrale, mits ze verantwoordelijkheid nemen voor de ontmanteling en langdurige opslag van het kernafval. Nederland zal geen subsidie verlenen voor kerncentrales, garanties leveren voor de verkoopprijs van kernenergie of kernenergie voorrang geven op het net.
De wetenschap gaat onvermoeibaar verder met onderzoek naar betere vormen van kernenergie, zoals thorium, kernfusie en kleine centrales. Dat onderzoek steunen we.


## Schone en betaalbare warmte

Nederland staat aan de vooravond van een grote verbouwing. We stoppen met de gaswinning in Groningen. Onze huizen gaan ook van het aardgas af. Dat betekent dat we huizen beter isoleren, en op andere manieren gaan koken en stoken. D66 wil een transparante warmtemarkt waar klanten kunnen kiezen voor schone en betaalbare warmte.
Duurzame verwarming begint bij goede isolatie. De huishoudens die dat het meest nodig hebben, moeten het eerst profiteren van een lagere energierekening door betere isolatie. Woningcorporaties kunnen putten uit een nieuw corporatiefonds om bestaande woningen te isoleren en duurzaam te verwarmen.
Om isolatie van woningen te stimuleren, behouden we de subsidie voor woningeigenaars en VvE's voor isolatie. We kijken naar mogelijkheden om de subsidiebedragen per verduurzamingsmaatregel te verhogen zodat deze betaalbaarder worden, waarbij het ook belangrijk is dat de kosten voor verduurzaming omlaag blijven gaan. We maken het aanvragen van de subsidie eenvoudiger en toegankelijker voor mensen.
Gemeenten geven in hun warmteplannen naar bewoners toe duidelijk aan welke schone warmte-oplossing (van warmtepomp tot warmtenet) het meest geschikt is en wanneer daartoe wordt overgegaan. Bewoners worden ondersteund met informatie, subsidies en

---
pdf_page: 88
---

leningen uit het Warmtefonds. Daar staat tegenover dat gemeenten een redelijke einddatum stellen voor wanneer de gaskraan dicht gaat.
Warmtenetten hebben de potentie om op een comfortabele manier betaalbare warmte te leveren. Om de klant te bedienen wil D66 het monopolie van warmtebedrijven doorbreken door een open warmtenet mogelijk te maken als alternatief voor een gesloten warmtenet. Bij gesloten warmtenetten bestaat het integrale warmtetarief uit de kostprijs plus een redelijk rendement, dat de ACM bepaalt. Mensen moeten zelf kunnen kiezen of ze een aansluiting op het warmtenet willen. Op warmtenetten geldt geen afsluitboete.
We helpen veelbelovende duurzame warmtebronnen met subsidies over de marktdrempel, zodat ze snel betaalbaar worden en zonder staatssteun verder kunnen. Zo kunnen warmtepompen, zonnethermie, restwarmte uit datacenters en andere industriën, geothermie en aquathermie (warmte uit oppervlaktewater) snel tot ontwikkeling komen. Restwarmte moet beschikbaar worden gesteld aan warmtenetten tegen een redelijke vergoeding.
Door de klimaatverandering is er in woningen en kantoren steeds meer warmte over. We willen stevig inzetten op warmte- en koudeopslag. Zo voorkomen we dat er in warme perioden veel onnodige energie nodig is voor koeling en benutten we die warmte voor de koudere perioden.
Alleen voor bepaalde oude stadswijken waar alternatieven onbetaalbaar zijn, staan we toe om over te schakelen op schoon gas of hybride warmtepompen. Gemeenten moeten voor die keuze goedkeuring vragen bij de minister.
We willen gebouwgebonden financiering, waarmee de financiering van bijvoorbeeld zonnepanelen, een warmtepomp en isolatie gebonden zijn aan gebouwen in plaats van personen. Zo blijf je na verkoop van je woning niet met een restschuld achter en kun je zonnepanelen doorgeven aan de nieuwe bewoner.
In nieuwe gebouwen komt geen gasketel meer. Nieuwe ketels moeten ten minste hybride zijn. We stimuleren bovendien innovaties om volwaardige alternatieven voor de cv-ketel te ontwikkelen.
We wijzigen de wet, zodat ongebruikte aardgasleidingen niet meer hoeven te worden verwijderd.

---
pdf_page: 89
---

# De nationale overheid roert zich weer in ruimtelijke ordening 


#### Abstract

We wonen in een van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld. Mensen wonen dicht op elkaar en de ruimte is schaars. ledereen wil een mooi huis in een fijne en groene omgeving. We reizen graag van hot naar her. En bedrijven en landbouw gunnen we het liefst de ruimte die ze nodig hebben. Maar in de realiteit gaat elke claim op schaarse ruimte ten koste van een ander doel. We zien problemen als milieuvervuiling, klimaatverandering, watergebrek, verlies aan biodiversiteit en verrommeling van het landschap. Deze problemen staan al vele jaren op de agenda, maar conservatief denken zorgt ervoor dat veel bij het oude blijft.


## Nieuwe regie

Over de ruimtelijke inrichting van Nederland wordt letterlijk en figuurlijk gepolderd. Ministeries, provincies, waterschappen en gemeenten zitten met elkaar om tafel om beslissingen te maken wat waar gebouwd wordt en soms zijn ze het met elkaar oneens. Voor de burger is het terecht onbegrijpelijk dat er niet één overheid is. Een grotere rol van de nationale overheid is belangrijk om ruimte te maken voor onze grote ambities op woningbouw, natuur en klimaat.
We brengen Wonen, Ruimtelijke Ordening en Milieu bij elkaar in een apart ministerie. Dit ministerie gaat de grote lijnen uittekenen. Om grote nieuwe woonwijken te creëren met een goede OV-verbinding. Om natuurgebieden te verbinden. En om een structurele oplossing te vinden voor milieuproblemen zoals stikstof.
Nationaal stellen we kaders waarbinnen decentrale overheden de vrijheid hebben om de invulling te geven die hun het best past. Het is niet de bedoeling dat het Rijk tot op de vierkante meter bepaalt wat er gebeurt. We werken langdurig samen met regio's: die kunnen maatwerk bieden. De betrokkenheid van minister geeft doorzettingskracht voor grote projecten. De minister kan ingrijpen als doelen lokaal niet worden gehaald.
We kiezen voor een netwerk van goed verbonden steden van de Randstad tot aan Zwolle en Eindhoven. Hier zorgen we dat nieuwe wijken een goede OV-aansluiting hebben. We tekenen hoofdstructuren in van infrastructuur, natuurgebieden met bufferzones en landbouwgebieden. En we pakken bodemdaling aan door sommige gebieden te vernatten.
De afgelopen jaren is veel kennis en deskundigheid over de leefomgeving bij de nationale overheid verloren gegaan. Bovendien denken ministeries vooral vanuit hun eigen expertise na over de leefomgeving. We stellen een planologische dienst voor die verschillende ministeries ondersteunt. Die werpt een brede, integrale blik om de leefomgeving te verbeteren.
Wij willen dat gemeenten en provincies gebruik kunnen maken van expertise op architectuur, stedenbouw, landschapsinrichting, publieke ruimte en infrastructuur via een Open Oproep, naar Vlaams voorbeeld.

---
pdf_page: 90
---

# Groen groeit mee 

Als in de open ruimte wordt gebouwd, moet daarvoor groen in de buurt terugkomen. Zo houden we de leefomgeving aantrekkelijk. Het gevaar is dat we over groen blijven praten, terwijl er vrolijk verder wordt gebouwd. Daarom hanteren we het principe: groen groeit mee.
In binnensteden zorgen we voor wandelroutes en ontmoetingsplekken. In nieuwe wijken komen parken. Rond steden worden natuur- en recreatiegebieden aaneengesloten, waar je makkelijk kunt komen. We waken ervoor dat recreatie ten koste gaat van natuur. In landelijke gebieden maken we ruimte voor natuurgebieden en locaties voor zonne- en windenergie.
Als er buiten de bebouwde kom wordt gebouwd, moeten ontwikkelaars meebetalen om in de buurt evenveel nieuwe natuur aan te leggen. Per saldo moet de biodiversiteit er met het nieuwe groen op vooruit gaan. We garanderen dat de natuur vervolgens ook onderhouden wordt.


## We gaan verdozing van het landschap tegen

Nederland verliest elke dag acht hectare aan open ruimte. Dat zijn zestien voetbalvelden. Per dag! Distributiecentra schieten als paddenstoelen uit de grond. Ons landschap 'verdoost.' Ondertussen staan oude bedrijventerreinen vaak leeg. Politiek ingrijpen is nodig om bedrijven te clusteren en open ruimte te beschermen. Bovendien versterken bedrijven elkaar in een netwerk.
We nemen nationale regie om open ruimte in het Nederlandse landschap te behouden. Samen met provincies willen we bedrijfshallen allereerst clusteren op bestaande bedrijventerreinen. Voor het groeiende aantal distributiecentra worden enkele nieuwe clusters aangewezen bij knooppunten van goederenverkeer.
De ontwikkeling van bedrijfshallen in de open ruimte zou alleen op beperkte schaal mogelijk moeten zijn in bedrijfsclusters. Hiervoor moet wel worden meebetaald aan de sloop en herstructurering van bestaande bedrijventerreinen via een belasting op de onttrekking van open ruimte. Op bestaande bedrijventerreinen en in de nieuwe bedrijfsclusters verplichten we efficiënt en meervoudig ruimtegebruik. Bijvoorbeeld door parkeerruimte onder gebouwen, of groen en energieopwekking op gebouwen. Zo houden we de ruimtebehoefte zo veel mogelijk beperkt en zijn ook bedrijventerreinen meer natuurinclusief.
We investeren in regionale bedrijvenclusters voor de (her)ontwikkeling van bedrijventerreinen.

---
pdf_page: 91
---

# Markten die werken voor iedereen.

---
pdf_page: 92
---

# Markten die werken voor iedereen 


#### Abstract

We hebben een sterke economie en een succesvol bedrijfsleven nodig voor een bloeiende samenleving. Alleen zo hebben we de middelen om te investeren in onderwijs, zorg en al die andere mooie dingen. Alleen zo zijn er genoeg banen en kansen voor mensen om zich te ontwikkelen. Door de coronacrisis zijn we in een ongekende recessie geraakt met snel oplopende werkloosheid en een groot aantal faillissementen. Het is niet duidelijk hoe snel de economie weer zal aantrekken, het is nu alle hens aan dek om de schade te beperken.


Tegelijk weten we ook dat, op de lange termijn, de economie niet ongecontroleerd kan doorgroeien. De grenzen van het huidige economisch model komen in zicht, we stuiten op ecologische grenzen: grondstoffen raken op, de aarde warmt op en biodiversiteit neemt af. Uiteindelijk raakt dit het verdienvermogen van Nederland.

Ons kapitalistische systeem heeft veel bijgedragen aan de ontwikkeling van onze welvaart. Wij kennen geen enkel ander systeem dat zo veel vrijheid en vooruitgang heeft voortgebracht. Maar 'de markt' raakt steeds meer op drift: we zien dat ongebreidelde marktwerking leidt tot ongelijke welvaart, tot ongelijkheid in kansen en zeggenschap en tot steeds grotere machtsconcentraties. Juist in deze tijd moeten we een nieuwe balans zoeken: wij willen een markteconomie die niet alleen sterk, maar ook duurzaam en weerbaar is. Met een investeringsagenda voor groen herstel.

Wij willen een nieuw progressief kapitalisme, met markten die werken voor iedereen. Hiervoor hebben we een overheid nodig die haar impact niet alleen maar meet in economische welvaart, maar ook in welzijn, kwaliteit van leven, gezondheid, leefomgeving en klimaat. Ook blijft de overheid in moeilijke tijden investeren in de structurele transities van onderwijs, klimaat, arbeidsmarkt en de hervorming van het toeslagenstelsel. Zo nodig nemen we meer tijd om onze schulden af te bouwen.

We maken van de overheid een moderne, stevige marktmeester die uitwassen in de markt, bijvoorbeeld bij Big Tech en Big Pharma, beteugelt. Zij zorgt er ook voor dat de ware maatschappelijke kosten van producten duidelijk zichtbaar zijn en waar mogelijk worden doorberekend.

Het bedrijfsleven is de ruggengraat van onze economie. Kleine ondernemers, middenstanders en familiebedrijven zijn de motor van onze werkgelegenheid. Hoewel er terecht kritiek is op uitwassen bij sommige bedrijven, zijn er steeds meer ondernemingen die naast winst voor de aandeelhouder juist ook zo veel mogelijk maatschappelijke waarde willen creëren in de keten. Niet alleen voor klanten, medewerkers en toeleveranciers, maar ook voor de samenleving. Juist deze bedrijven willen we een extra steun in de rug geven, bijvoorbeeld door grotere transparantie over maatschappelijke impact, nieuwe rechtsvormen en eerlijke prijzen.

---
pdf_page: 93
---

We versterken de kaders waarbinnen het bedrijfsleven moet werken, maar zorgen ook voor een goed geschoolde beroepsbevolking, een hoogwaardige infrastructuur, een eenvoudig belastingstelsel, goede handelsverdragen en meer publiek-private samenwerking. Het stimuleren van innovatie, met name bij het mkb, start-ups en scale-ups blijft bovenaan de agenda staan.

Wij ondersteunen de transitie naar een circulaire economie en stellen niet alleen voor 2050 maar al voor 2025 doelen: dan willen wij 30 procent minder grondstoffen gebruiken. Dit bereiken wij door op alle fronten circulair te denken: van productontwerp tot een recht op reparatie en een marktplaats voor materialen.

Wij willen dat Nederland koploper blijft in de digitale economie. Dit betekent dat we systematisch digitale vaardigheden opbouwen bij de hele bevolking, zorgen voor een goede digitale infrastructuur en vechten voor één Europese digitale markt. Tegelijkertijd beteugelen we samen met onze Europese bondgenoten actief de schaduwkanten van digitalisering: met name de marktmacht van internetgiganten, cybersecurity-bedreigingen, nepnieuws en verlies van privacy het één gaat niet zonder het ander.

---
pdf_page: 94
---

# Ruim baan voor waardenvol bedrijfsleven 

In Nederland hebben we een sterk bedrijfsleven, ook in tijden van crisis, zoals de huidige coronapandemie. Van de bakker op de hoek tot toonaangevende wereldwijde ondernemingen laten bedrijven zien hoe weerbaar en innovatief ze zijn in moeilijke tijden. Bedrijven zijn de ruggengraat van onze economie en ons verdienvermogen en maken het mogelijk dat de overheid haar taken kan uitvoeren. We hebben onze bedrijven bovendien hard nodig om maatschappelijke uitdagingen aan te gaan.

Het bedrijfsleven staat te vaak in een negatief daglicht, terwijl wij zo veel kansen zien voor bedrijven om financiële winst en maatschappelijke waarde op lange termijn te combineren. De duurzame ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties spelen bij steeds meer bedrijven een prominente rol. Echter, dit geldt nog lang niet voor alle bedrijven. Te vaak nog staan bedrijven die rekening houden met alle belanghebbenden - klanten, aandeelhouders, medewerkers en maatschappij - met 0-1 achter door onduidelijke transparantieregels, verouderde rechtsvormen en prijzen die de maatschappelijke kosten niet meenemen. Wij willen ambitieuze bedrijven die economisch succes hebben én het nastreven van meerwaarde voor de samenleving voorop stellen, die niet waarde- maar waardengedreven zijn.

## Versterk het bedrijfsleven

We kunnen trots zijn op de prestaties van onze ondernemers en bedrijven. We zijn wereldspeler in diverse sectoren mede dankzij een bloeiend, modern en innovatief mkb. We willen deze koppositie blijven houden. We versterken het bedrijfsleven met behulp van een beter geschoolde beroepsbevolking, investeringen in infrastructuur, een eenvoudig belastingstelsel dat werken lonend maakt, een evenwichtige arbeidsmarkt, goede handelsverdragen en internationale contacten en handelsmissies. De overheid wordt een competente partner van het bedrijfsleven en geen bureaucratisch struikelblok.
We bouwen op de lessen van de coronacrisis en versnellen besluitvormingsprocedures van de overheid zonder dat dit ten koste van duurzaamheid en kwaliteit gaat. Bijvoorbeeld bij het verlenen van vergunningen of aanbestedingen. Minder mensen aan tafel, meer expertise. Bedrijven kunnen daardoor sneller aan de slag.
Er komt nog meer focus op publiek-private samenwerkingen, bijvoorbeeld op het gebied van infrastructuur, waarbij de overheid doelen zet en bedrijven zorgen voor de juiste uitvoering.
We zetten stimuleringsfondsen effectiever in. Er komt meer geld, bijvoorbeeld van InvestNL, voor gerichte innovatie en digitalisering. Ook venture capital, start-ups, scale-ups en innovatief mkb krijgen makkelijker toegang tot deze fondsen.
We investeren in een goed vestigingsklimaat voor bedrijven. Niet door al maar lagere belastingen voor bedrijven, maar via goede opleidingen, een prettig land om te wonen en

---
pdf_page: 95
---

werken, goede infrastructuur en een overheid die over de grenzen kan kijken. We stimuleren de ontwikkeling van regionale ecosystemen, zoals bijvoorbeeld het high-tech cluster rond Eindhoven, de food valley in Wageningen, greenport West Holland (glastuinbouwcluster) in Westland en de energy valley in Groningen, Friesland en Drenthe. Plaatsen waar grote bedrijven, mkb, start-ups, universiteiten, financiers en overheid elkaar inspireren en versterken.
Toerisme krijgt een volwaardige plaats binnen het economisch beleid. Om problemen met massatoerisme in stadscentra en kustplaatsen te verhelpen, moet toerisme meer over Nederland worden gespreid. Een landelijke aanpak is nodig omdat gemeenten en provincies beperkte middelen hebben om hierop te sturen.


# Duidelijke afspraken voor maatschappelijk ondernemen 

We weten steeds beter hoe, door wie, waar en waarvan de spijkerbroek in de winkel gemaakt is. Veel bedrijven willen meer verantwoordelijkheid nemen, maar bedrijven die hun verantwoordelijkheid ontlopen, komen er nog te makkelijk vanaf. Daarvoor is het belangrijk dat bedrijven, werknemers, maatschappelijke organisaties en overheid gezamenlijk afspraken kunnen maken. En dat er één kader is waarbinnen zij elkaar aan die afspraken houden.
We zetten in op één duidelijke kader voor (internationaal) maatschappelijk verantwoord ondernemen, zoveel mogelijk op Europees niveau. Daarmee scheppen we helderheid in de waaier aan nationale, Europese en internationale richtlijnen, gedragscodes, convenanten en standaarden. In eerste instantie spreken we bedrijven aan op hun eigen verantwoordelijkheid. Waar bedrijven in gebreke blijven, volgt wetgeving.
Bedrijven hebben als kernonderdeel van dit kader voortaan een zorgplicht. Ze blijven alert op hun milieuschade en mensenrechtenschendingen. We zetten in op Europese regelgeving die due diligence verplicht stelt op basis van bestaande VN en OESO richtlijnen.
We nemen internationale standaarden als uitgangspunt. We vragen alle in Nederland actieve bedrijven met internationale aanvoerketens uiterlijk in 2025 de OESO-richtlijnen voor internationale ondernemingen, waarin de richtlijnen voor goed maatschappelijk ondernemen zijn vastgelegd, te implementeren.
Maatschappelijke organisaties hebben een essentiële rol. We ondersteunen ze om de naleving van afspraken te controleren en hier melding van te maken. De overheid blijft de scheidsrechter en besluit over eventuele sancties.
Het bestuur van bedrijven (corporate governance) wordt, bij voorkeur op Europees niveau, verder aangescherpt zodat op een evenwichtige wijze rekening wordt gehouden met bredere economische en maatschappelijke belangen. Excessen, bijvoorbeeld op het gebied van

---
pdf_page: 96
---

beloning, worden ingeperkt. Bestuurders krijgen expliciet de verantwoordelijkheid de belangen van alle stakeholders tegen elkaar af te wegen, zo nodig wordt dit wettelijk vastgelegd. Daarbij wordt ook naar niet-beursgenoteerde bedrijven, zoals bijvoorbeeld private equityinvesteerders, gekeken.
Waar mogelijk moeten bedrijven met internationale aanvoerketens, die in aanmerking willen komen voor overheidssteun of publieke aanbestedingen, voldoen aan de OESO-richtlijnen voor internationale ondernemingen.


# Meer transparantie: één compleet jaarverslag, één bijsluiter 

Transparantie is de hoeksteen van een eerlijke economie. Op dit moment is er een heel scala aan rapportagemethoden over maatschappelijke effecten. We willen dat toezichthouders, investeerders en klanten bedrijven ook op dit gebied makkelijker kunnen vergelijken.
We werken toe naar eisen waar het jaarverslag van een bedrijf tenminste aan moet voldoen. Bedrijven blijven vrij om een eigen methode te kiezen. Over de gevolgen voor klimaat, milieu, biodiversiteit en de samenleving verwachten we dat ze zich allemaal op dezelfde manier verantwoorden. Ook hier wordt de link naar de duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN gelegd.
D66 is voorstander van heldere en eenduidige (Europese) afspraken over een zogenaamde 'groene' én 'bruine taxonomie.' Zo spreekt iedereen dezelfde taal over welke investeringen goed zijn voor het klimaat en biodiversiteit, en welke schade aanbrengen.
We breiden de rapportageplicht over maatschappelijke effecten net als Frankrijk, Duitsland en Denemarken uit. Er komt beter toezicht op niet-financiële informatie. We onderzoeken de mogelijkheden om ook niet-beursgenoteerde grote bedrijven transparanter te laten rapporteren over hun maatschappelijke impact.
Er moet betere en verplichte rapportage van duurzaamheidsrisico's door financiële instellingen komen. Klanten moeten immers op basis van deze rapportages kunnen besluiten om (bepaalde) financiële producten of diensten niet meer af te nemen bij een bank of verzekeraar.
We werken toe naar een digitaal impactregister voor (gewone) producten met begrijpelijke, geharmoniseerde informatie over de economische, sociale en ecologische impact van een product (watergebruik, CO2-uitstoot), zodat de consument in één oogopslag de maatschappelijke effecten kan zien en niet meer verdwaald raakt in het woud aan keurmerken en logo's.

---
pdf_page: 97
---

# (H)erkenning voor sociale ondernemingen 

Steeds meer bedrijven streven actief naar maatschappelijk meerwaarde. Het zijn niet alleen de 'ouderwetse' bedrijven die naast winst hun maatschappelijke impact willen verbeteren, maar ook nieuwe sociale ondernemingen die primair streven naar waarde voor de samenleving. Het is nu lastig om als sociale onderneming aan de slag te gaan. Daarom wil D66 wil ze een duidelijke plek in de wet geven.
We willen een duidelijke erkenning van sociale ondernemingen in de wet, bijvoorbeeld als maatschappelijke BV (BVm). Dat biedt sociaal ondernemers en de samenleving helderheid en zekerheid.
Sociaal ondernemers moeten makkelijk mee kunnen doen aan aanbestedingen. Maatschappelijke meerwaarde krijgt een prominentere rol in de Aanbestedingswet.
We stimuleren sociaal ondernemerschap in de samenleving, bijvoorbeeld door een landelijk publiek-privaat programma met aandacht voor impactmeting. We bundelen en delen kennis zodat bijvoorbeeld gemeenten niet opnieuw het wiel hoeven uit te vinden.

---
pdf_page: 98
---

# Moderne marktmeesters en realistische prijzen 

De markt is een geweldig middel voor het creëren van een bloeiende en dynamische economie. Bedrijven concurreren er om de gunst van klanten. Dat brengt ons welvaart, werkgelegenheid, keuzevrijheid en vooruitgang. Maar de markt raakt steeds meer op drift. Té vrije marktwerking heeft geleid tot ongelijkheid, machtsconcentraties en maatschappelijke kosten die niet worden meegerekend. Een essentieel onderdeel van progressief kapitalisme zijn markten die werken voor iedereen. De overheid is er om rechtvaardige kaders te stellen en deze te bewaken. Daarbij horen nieuwe mededingingsregels en een overheid die optreedt als stevige marktmeester. Bij een progressief kapitalisme horen sterke markten en stevige kaders. Zo zorgen we dat onze markteconomie de resultaten levert die we willen.

## Een update van het mededingingsrecht

De economie is in de afgelopen decennia in rap tempo veranderd. Een boekenwinkel concurreert nu niet alleen met de winkels verderop, maar ook met grote digitale bedrijven zoals Bol.com en Amazon. Tegelijkertijd vraagt verduurzaming nieuwe vormen van samenwerking tussen bedrijven. We bewaken een eerlijk speelveld voor alle ondernemers en geven meer ruimte aan verantwoorde samenwerking. Daarom brengen we de spelregels van het mededingingsrecht weer bij de tijd.
We maken van de mededingingsautoriteiten moderne waakhonden in plaats van papieren tijgers. We geven ze meer mogelijkheden om flexibel regels te stellen, onderzoek te doen en in te grijpen. Bijvoorbeeld de bevoegdheid om te grote bedrijven op te breken of het verlagen van de bewijslast bij machtsmisbruik door marktleiders. Ook komt er ruimte om machtsmisbruik bij gratis diensten of data aan te pakken. Naast afzetmarkten wordt er ook naar scheve machtsverhoudingen in toeleveringsmarkten en arbeidsmarkten gekeken.
Mededingingsautoriteiten werken Europees en internationaal nauw samen. Door het bundelen van slagkracht kunnen zij monopolies betwisten.
Gedupeerde gebruikers van ondernemingen die de mededingingsregels hebben overtreden krijgen meer juridische mogelijkheden. We breiden de mogelijkheden voor een class-action suit uit.
We versterken de democratische controle op de kwaliteit van het toezicht. We verwachten van toezichthouders van markten dat ze zich vaker openbaar verantwoorden. Dat stimuleert het debat over de gewenste rol van deze toezichthouders.
Er is speciale aandacht voor de macht van Big Tech en Big Pharma. Dat kan ook gelden voor andere grote ondernemingen waarbij fundamentele waarden als democratie of de volksgezondheid in het geding zijn. Wij steunen daarom het Europese initiatief tot een nieuwe bevoegdheid om te interveniëren tegen structureel marktfalen, ook wanneer daar geen kartel of misbruik van machtspositie aan ten grondslag ligt (de 'New Competition Tool').

---
pdf_page: 99
---

We verkennen bovendien of die bevoegdheid ook nationaal aan de ACM kan worden verleend.
Aan de andere kant krijgen bedrijven meer ruimte om in samenwerking de maatschappelijke lat hoger te leggen. Bijvoorbeeld als het welzijn van dieren verbetert of als gezamenlijk transport minder schade aan het milieu toebrengt.


# Een weerbare financiële sector voor een sterkere economie 

D66 staat voor een degelijke, dienstbare, duurzame en weerbare financiële sector. Niet de omvang van de financiële sector is van belang, het gaat om de gezondheid ervan. Om een sterke reële economie mogelijk te maken, is het belangrijk dat financiële instellingen hun (maatschappelijke) rol goed kunnen vervullen. Tijdens de financiële crisis hebben we gezien hoe de hele economie en samenleving eronder lijden als het mis gaat bij banken. Gelukkig is deze sector sindsdien veel gezonder geworden. Toch moet hier nog veel gebeuren. Bovendien vormen klimaatverandering en verlies van biodiversiteit nieuwe bedreigingen voor de stabiliteit van de financiële sector.
Wij willen de diversiteit van de financiële sector vergroten. Meer concurrentie is een belangrijk middel om dit te bereiken. Hiervoor moeten klanten meer macht krijgen, bijvoorbeeld door te zorgen dat zij eenvoudig met behoud van hun rekeningnummer over kunnen stappen naar een andere bank en de invoering van goed vergelijkbare standaardproducten voor niet adviesgevoelige productgroepen. Ook moeten nieuwe aanbieders, zoals 'fintechs' bedrijven die technologie inzetten om financiële dienstverlening te verbeteren - of start-up banken, makkelijk kunnen toetreden en doorgroeien door actievere ondersteuning en meer te experimenteren met proportioneel toezicht.
Bij de keuze over de toekomst van de Volksbank willen wij dat het maatschappelijk profiel van deze bank blijft bestaan. Dit past bij de rol die de bancaire sector in onze ogen moet innemen. Ook bij andere privatiseringen of acquisities in de financiële sector (van met name Private Equity partijen) dient de toezichthouder meer middelen te krijgen om het belang van de polishouder/klant te borgen.
Wij zijn positief over het creëren van een publiek verankerd alternatief voor het aanhouden van een rekening bij een commerciële bank, zoals digitaal centralebankgeld, en we steunen de onderzoeken naar de meest geschikte vormgeving hiervan.
D66 is voorstander van de verdere verhoging van kapitaalbuffers in de financiële sector, en om die in een crisis meer te kunnen gebruiken om de rest van de economie te ondersteunen.
Financiële instellingen moeten hun investeringen en leningen in lijn brengen met de afspraken uit het Klimaatakkoord van Parijs. Risico's als gevolg van klimaatverandering moeten beter

---
pdf_page: 100
---

worden meegewogen voor de buffers die banken moeten aanhouden. Naast de economie moet ook klimaat een onderdeel van de stresstesten voor extreme scenario's worden.

# Eerlijke prijzen in een eerlijke economie 

Een economie die werkt voor iedereen heeft eerlijke prijzen. Voor vlees, vliegtickets en andere producten of diensten betalen we nu vaak niet de volledige prijs. Dat lokt de uitbuiting van mensen, dieren en natuur uit. Een eerlijke prijs houdt ook rekening met de maatschappelijke kosten. We staan pal voor de keuzevrijheid van mensen, maar wel binnen de spelregels van een eerlijke en duurzame economie en 'echte' marktwerking op basis van alle relevante kosten.
Het invoeren van eerlijke prijzen is het effectiefst als dit op Europees niveau gebeurt. We zullen ons hier in de EU met volle kracht hard voor maken en desnoods met een groep gelijkgezinde landen het voortouw nemen.
We sporen verborgen kosten en subsidies op die schade toebrengen aan milieu, klimaat en gezondheid, in samenwerking met maatschappelijke organisaties. De overheid neemt hier een coördinerende rol op zich. Eerlijke prijzen dwingen we desnoods via een minimumprijs of belasting af. Dat past binnen de verandering van belasting op arbeid naar belasting op vervuiling. De inkomsten hieruit laten we transparant terugvloeien naar de maatschappij om die schade te herstellen.
We zetten in op Europese samenwerking en groene handelsakkoorden. We steunen de invoering van een CO2-tarief aan de Europese grens, zodat bedrijven van buiten de EU op dezelfde klimaatvoorwaarden concurreren op de Europese markt.
De overheid werkt actief aan een 'ware prijs'-scan voor haar eigen beleid. De overheid gaat groen begroten waarbij de volledige maatschappelijke kosten en de impact van de begroting op de brede welvaart transparant worden gemaakt. Zij let bij inkoop en aanbesteding beter op beschikbare ware prijzen die ook rekening houden met de maatschappelijke effecten.
Er komt een directie of agentschap Externe Effecten dat de bevoegdheid krijgt eerlijke prijsberekeningen te verlangen en dat grote sectorbrede hervormingen initieert en begeleidt.


## Een goede balans tussen markt en algemeen belang

Voor D66 is de markt een effectief middel om vrijheid en ondernemerschap te stimuleren. Maar de vrije markt is niet overal het ideale model. Bij producten en diensten die belangrijk zijn voor ons allemaal, zoals gezondheidszorg, elektriciteit, openbaar vervoer en financiële diensten, moeten we een goede balans vinden tussen de kracht van het private initiatief en het waarborgen van het algemeen maatschappelijk belang.

---
pdf_page: 101
---

De overheid stelt heldere eisen aan deze sectoren voor wat betreft de kwaliteit en robuustheid van hun maatschappelijke dienstverlening en het vermijden van excessieve winsten en beloningen.
Het nut van concurrentie en aanbestedingen wordt zorgvuldig afgewogen tegen de mogelijke kosten- en kwaliteitsvoordelen van een dienst door één partij te laten uitvoeren.
Als de maatschappij een dienst wil maar de markt de eerste investeringen niet wil of kan dragen, zoals bij betaalbare huurwoningen of duurzaam voedsel, onderzoekt de overheid of en hoe zij moet ingrijpen in de markt.

---
pdf_page: 102
---

# Wij maken werk van missiegedreven innovatie 

In deze kabinetsperiode is het D66 gelukt om het innovatiebeleid flink te hervormen. In het nieuwe 'missiegerichte' innovatiebeleid staan maatschappelijke uitdagingen centraal en worden de krachten gebundeld. In de komende periode willen we dit beleid handen en voeten geven. We zorgen ervoor dat we een grote stap verder komen in het oplossen van de uitdagende vraagstukken waar we voor staan.

## Gericht investeren in innovatie

De Deltawerken worden internationaal als een van de zeven moderne wereldwonderen gezien. De watersnoodramp bracht kennis en kunde bij elkaar. Alleen zo kon een volgende watersnoodramp voorkomen worden. De beperkte pot innovatiegeld is nu versnipperd. Er is een lange lijst aan breed geformuleerde missies. Bij 25 breed geformuleerde innovatiemissies en de daarbij behorende lange lijst sleuteltechnologieën zijn de mogelijkheden geld uit te geven schier eindeloos. Wij zorgen dat er een keuze wordt gemaakt. We nodigen iedereen uit om mee te werken en zorgen voor een goed, snel en transparant proces om de beste voorstellen te honoreren. Zo plukken we ook met zijn allen de vruchten van publieke investeringen.
We steken extra geld in onderzoek en innovatie. Zo werken we toe naar de Lissabondoelstelling om 3 procent van ons nationaal inkomen aan onderzoek en innovatie te besteden, bijvoorbeeld met betrekking tot het klimaat. We moedigen het bedrijfsleven aan om mee te investeren.
We stimuleren onderzoekers, start-ups en bedrijven met de maatschappelijke missies aan de slag te gaan. Dat doen we niet alleen door meerjarig te investeren. Maar bijvoorbeeld ook door bij gebrek aan marktfinanciering als durfinvesteerder in te stappen. Of als klant aanbieders uit te dagen om te vernieuwen.
We kiezen ook de sleuteltechnologieën waar we ons op richten. De technologieën zijn het fundament voor nieuwe toepassingen. Zo leiden doorbraken in fotonica tot efficiëntere zonnepanelen en nieuwe meetsystemen voor de landbouw. Door gericht te investeren, blijven we in de top meedoen.
De keuze voor de missies en sleuteltechnologieën gebeurt door meer onafhankelijke experts een plek aan tafel te geven.
Geld voor belastingmaatregelen zoals de innovatiebox komt vooral de grote winstgevende bedrijven ten goede. We gaan dat geld effectiever voor het stimuleren van innovatie inzetten zodat juist het innovatieve mkb, start-ups en scale-ups hiervan profiteren.

---
pdf_page: 103
---

# Europees en internationaal optrekken 

We moeten realistisch zijn in de keuze waar we als Nederland koploper willen zijn en waar we aanhaken op innovaties uit het buitenland en vooral Europa.
We doen actief mee in Europese innovatieprogramma's. We sluiten de Nederlandse missies daarom goed aan op de missies die we in de Europese Unie hebben afgesproken. De belangrijke projecten van gemeenschappelijk Europees belang krijgen een hoge prioriteit.
Als Europa stellen we ons de ambitie concurrerend te zijn met de VS en China op het gebied van nieuwe technologieën, zoals 5G en kwantumtechnologie.
We zoeken actief internationale samenwerking op het gebied van onderzoek en innovatie op. We zetten de ambassades in om op de gekozen missies en sleuteltechnologieën internationale partners op te zoeken, waarbij we natuurlijk zorgvuldig rekening houden met spionageactiviteiten en cyberaanvallen.


## Extra aandacht voor start-ups en scale-ups

We hebben respect voor mensen die het aandurven om een eigen onderneming te beginnen. Start-ups en scale-ups zitten in een bijzondere situatie. Vanwege de snelle groei die ze doormaken, willen ze flexibel werknemers inzetten en investeringen kunnen doen. D66 wil dat de overheid creatieve ondernemers helpt hun ideeën te realiseren. Zodat ondernemers het aandurven fouten te maken, daar- van leren en door kunnen groeien.
We maken investeringen in start-ups en scale-ups aantrekkelijker. Particulieren moeten verliezen na risicovolle investeringen in jonge bedrijven van hun belasting af kunnen trekken. Dit gebeurt al in het Verenigd Koninkrijk.
Start-ups spelen een essentiële rol in innovatieve ecosystemen. Ze dagen de gevestigde bedrijven met nieuwe ideeën en technieken uit. We stimuleren daarom de samenwerking tussen universiteiten, hogescholen, incubatoren en fieldlabs.
We maken het voor start-ups en scale-ups makkelijker om toptalent aan te trekken en te behouden. We maken het aantrekkelijk om loon deels in aandelen en opties uit te betalen. Internationale talenten krijgen de mogelijkheid om in de eerste vier jaar het gespaard pensioen en AOW uit te laten betalen. Voor schaarse talenten versoepelen we de criteria om een werkvergunning te krijgen. We zorgen voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat met internationale scholen en Engelstalige voorzieningen.
We willen ondernemers de vrijheid geven om op kleine schaal nieuwe ideeën te testen. Dat wordt ook wel het sandbox model genoemd. Pas bij opschaling hoeven de bedrijven aan een striktere invulling van de regels te voldoen. Dat geeft de overheid ook de kans om onnodig belemmerende regels op te ruimen.

---
pdf_page: 104
---

# Nederland als koploper in de digitale transformatie 


#### Abstract

Digitalisering zal meer dan ooit onze samenleving gaan bepalen. Door digitalisering kunnen we vrijer zijn in hoe we leven en werken. De digitale transformatie is onmisbaar om klimaatverandering aan te pakken en zorg betaalbaar te houden. Ook is een snelle digitale transformatie van het bedrijfsleven een absolute voorwaarde voor een slagvaardige en wendbare economie. In het onderwijs en op de werkvloer moeten we digitale vaardigheden gaan opbouwen op een toegankelijk manier. Tegelijkertijd moeten we de schaduwkanten van digitalisering beteugelen. De rol van grote internationale bedrijven moet worden beperkt en het democratisch bestuur van de digitale samenleving versterkt. Wij willen volle kracht vooruit, op beide fronten. Nederland moet koploper zijn in digitale transformatie en leidend zijn in het zekerstellen dat de technologie in dienst staat van mensen.


## Systematisch opbouwen van digitale vaardigheden

We willen dat iedereen kan meedoen in de digitale samenleving. De komende jaren zullen veel banen verdwijnen. Daar komen andere banen voor in de plaats die andere vaardigheden vragen. Het omgaan met data, data-analyse en programmeren zijn steeds minder een vak apart en horen thuis in het hele curriculum. Daarom investeren we in digitale vaardigheden voor iedereen.
Alle scholen krijgen binnen vijf jaar een snelle internetverbinding. We stimuleren de ontwikkeling van open leerplatformen zodat scholen niet afhankelijk zijn van één of twee commerciële aanbieders. Het gebruiken en ontwerpen van digitale leermiddelen krijgt een plek in de lerarenopleidingen.
We vergroten de opleidingscapaciteit voor studenten in de techniek, ict en kunstmatige intelligentie in het hele vervolgonderwijs. We streven naar 1000 afgestudeerden in kunstmatige intelligentie en informatica per jaar vanaf 2022. Er komen fors meer investeringen in onderzoek op het gebied van digitale techniek, zoals kunstmatige intelligentie, cyber security, quantum computing en fotonica.
Elke burger heeft toegang tot 'digitale inburgering'; bijscholing die alle burgers helpt bij hun deelname aan de digitale wereld.
Werknemers en werkzoekenden kunnen zich continu bijscholen in digitale vaardigheden. Het scholingsaanbod bereidt mensen voor op de nieuwe banen in de digitale economie.
Politici, bestuurders en ambtenaren worden geschoold in digitale vaardigheden. Voor politici is er een expertisetoegangscentrum ter advisering over de digitalisering in de samenleving en bijbehorende technologie.
We helpen het midden- en kleinbedrijf met de digitale transformatie. We maken gebruik van eerdere succesvolle instrumenten zoals de 'landbouwconsulenten' van de jaren vijftig.

---
pdf_page: 105
---

We versterken de vaardigheden en slagkracht van toezichthouders op het gebied van persoonsbescherming, mededinging, cybersecurity, gelijke behandeling en media.


# Naar een gezonde digitale samenleving 

Nederland heeft een zeer hoge digitaliseringsgraad. Echter, de digitale wereld wordt steeds meer beheerst door de VS en China. Het is de hoogste tijd dat wij met Europa een vuist maken en ervoor zorgen dat we de spelregels mede bepalen. De Europese agenda om regulering op de juiste manier vorm te geven wordt versterkt. We zorgen daarbij voor versterking van onze digitale autonomie door Nederlandse digitale ondernemers te helpen bij hun expansie op de Europese en mondiale markt. Behalve het verder ontwikkelen van de Europa-brede digitale interne markt hebben het behoud van publieke waarden en het beschermen van fundamentele rechten online de prioriteit.
We investeren in een robuuste digitale infrastructuur. Nederland bouwt haar positie als internetknooppunt verder uit. Goede toegang tot het internet is een basisbehoefte. We zorgen er daarom voor dat elke consument of organisatie toegang heeft tot betaalbaar vast en mobiel internet van voldoende kwaliteit en snelheid, op elke locatie waar dat nodig is. Dat betekent een snelle uitrol van 5G en glasvezel. En we ondersteunen de komst van klimaatneutrale datacenters. Zo kunnen mensen en bedrijven rekenen op een snelle en stabiele verbinding.
We willen volle kracht vooruit naar een sterke, uniforme Europese digitale markt. Er staan veel belangrijke Europese initiatieven in de stijgers. We jagen de ontwikkeling van deze plannen aan. Europa speelt een belangrijke rol in het zetten van nieuwe mondiale digitale standaarden op basis van fundamentele mensenrechten.
We zorgen voor weerbaarheid en autonomie van onze digitale netwerken. We zien er op toe dat de bedrijven die ze beheren zich voldoende inspannen om invloeden en bedreigingen van statelijke actoren of cybercriminelen af te wenden. De overheid moet ze hierbij helpen door beschikbare informatie over cyberrisico's ook met hen te delen. Het Digital Trust Center moet daartoe worden versterkt.
Onze vrije en open toegang tot het internet is niet vanzelfsprekend. We staan daarom niet toe dat websites en diensten door buitenlandse overheden worden geblokkeerd. Ook beschermen we de netneutraliteit, waardoor internetaanbieders geen onderscheid mogen maken in internetverkeer uit commerciële overwegingen.
We zorgen voor één aanpak van de Rijksoverheid voor de digitale transitie. Een integrale aanpak is nodig om democratisch bestuur in het digitale domein te versterken, de dienstverlening door de overheid te verbeteren en de macht van markten en lobbyisten te beperken. Er is voortaan één minister verantwoordelijkheid voor zowel digitalisering van de overheid zelf als digitalisering in de samenleving en economie, inclusief de veiligheid,

---
pdf_page: 106
---

privacy en ethische aspecten. In de Tweede Kamer dringen we aan op een vaste commissie Digitale Zaken.

# Beperk de macht van de techgiganten 

Grote techbedrijven zijn in korte tijd gigantisch machtig geworden. Ze bezitten enorme hoeveelheden data van mensen. Ze kunnen als poortwachter bepalen welke informatie of producten van ondernemers mensen wel of niet te zien krijgen. Dat heeft verstrekkende consequenties voor het dagelijks leven van mensen en voor gewone ondernemers. We willen tegenmacht bieden. We dwingen af dat techgiganten hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen. Bij voorkeur gebeurt dit op Europees niveau, waar nodig zullen wij samen met andere Europese koploperlanden het voortouw nemen.
Techbedrijven betalen een eerlijke belasting in alle Europese landen waar ze ondernemen, bij voorkeur op Europees niveau en binnen het kader van de OESO-afspraken.
Techbedrijven die selecteren en prioriteren wat mensen zien, moeten daarover verantwoording afleggen. Ze krijgen de aanmerking 'vitaal maatschappelijk bedrijf': we verwachten dat ze een onafhankelijke redactie instellen en openbaar en transparant uitleggen welke keuzes hun algoritmen maken en hoe.
We updaten het mededingingsrecht om misbruik van economische macht te voorkomen. We pleiten voor spelregels die passen bij de digitale economie, zoals aandacht voor de marktmacht van data en netwerkeffecten. Ook de maatschappelijke en democratische schade van machtsmisbruik van bedrijven die bepalen welke informatie wij zien, wordt in het mededingingsrecht betrokken. Er komen mogelijkheden techbedrijven net zoals telecombedrijven vooraf te reguleren of eventueel op te splitsen. We pleiten ervoor techgiganten voortaan te kunnen verplichten om data te delen. Kleine ondernemers moeten kunnen aanhaken zonder achtergesteld te worden. Overnames van veelbelovende Europese start ups of scale-ups door techbedrijven worden kritisch getoetst en zonodig passen we de fusiecontroleregels aan om te zorgen dat dit ook effectief kan gebeuren.
De bescherming van auteursrechten online mag niet leiden tot rechtvaardiging van massale surveillance van gebruikers van sociale-mediaplatforms.
We pleiten voor een sterke, onafhankelijke Europese toezichthouder. Die krijgt de bevoegdheid om onder de motorkap van grote digitale bedrijven te kijken. De toezichthouder kan bij machtsmisbruik boetes opleggen. Toezichthouders op techbedrijven krijgen meer middelen om hun werk te doen.

---
pdf_page: 107
---

# Nederland circulair in 2050 

Wereldwijd zijn er steeds minder grondstoffen te verdelen en groeit de hoeveelheid afval. Dat is een model dat niet vol te houden is. Een toekomstbestendige economie is een circulaire economie. Bijna de helft van onze CO2-uitstoot is gelinkt aan de productie van voedsel en goederen. We stappen af van produceren, gebruiken en wegwerpen en we werken toe naar slim ontwerpen, hergebruiken en recyclen. Dat is niet alleen noodzaak maar biedt ook enorme kansen. We zorgen dat ondernemers deze opgave en kansen met beide handen aan kunnen pakken.

## Concrete doelen voor 2025 en 2050

Nederland heeft ambitieuze doelen gesteld. Op papier hebben we in 2050 een volledig circulaire economie. De opgave is om dat ook werkelijkheid te maken.
We scherpen de tussentijdse doelstellingen aan. In 2025 willen we al 30 procent minder nieuwe grondstoffen gebruiken. Nu ligt het tussentijdse doel pas op 2030. Zo voorkomen we dat we, net zoals bij hernieuwbare energie, te laat stappen zetten.
We sturen ook op hergebruik van producten. Op dit moment gaan de wetten en convenanten vooral over recycling bij het einde van het product. We pleiten om bij het ontwerpen van het product al aandacht te besteden aan hoe het hergebruikt kan worden.
Sommige sectoren, zoals de bouw, gebruiken veel materialen. Voor deze sectoren stellen we aparte sectordoelen.
We voeren een harde doelstelling in voor de reductie van milieueffecten, gerelateerd aan het delven, transporteren en verwerken van grondstoffen voor de Nederlandse markt. Voor CO2 zal deze doelstelling gelijk lopen met de doelstellingen uit het klimaatakkoord.
Er is meer aandacht en beleid nodig voor circulariteit van kritieke grondstoffen zoals zeldzame metalen. Om onze doelen op het gebied van circulaire economie te halen, moet grondstoffenwinning, -import, -export en -gebruik meer worden gemonitord.


## Stimuleren van circulair ondernemerschap

We hebben in Nederland al een sterke traditie van recyclen. En voor bijvoorbeeld auto's vinden we onderhoud en reparaties de normaalste zaak van de wereld. Er kan echter veel meer om onze economie sterker en schoner maken. Door effectief hergebruik van materialen te stimuleren. Door circulair ontwerpen de norm te maken. En door circulaire verdienmodellen te omarmen.
In een circulaire economie wordt afval een grondstof. De afvalheffing gaat omhoog voor bedrijven die veel afval produceren. We gebruiken de inkomsten om meer afval te hergebruiken en minder te verbranden.

---
pdf_page: 108
---

We voeren naast statiegeld op flesjes ook statiegeld in op blikjes en versterken de aanpak van zwerfafval.
We pleiten in Europa voor een vast aandeel gerecycled materiaal, om de markt hiervoor te ontwikkelen.
We verlengen de garantietermijnen van producten om een langere levensduur te faciliteren. Ook willen we een recht op reparatie. Makers van producten hebben zo de plicht apparaten repareerbaar te maken en reserve-onderdelen aan te bieden.
We steunen het realiseren van marktplaatsen voor materialen en restproducten. Hierdoor worden aanbieders en afnemers aan elkaar gekoppeld en ontstaat er een economische prikkel om herbruikbaar te werk te gaan.
We willen een materialenpaspoort voor elk gebouw en steunen het grondstoffenkadaster. De bouw is alleen al verantwoordelijk voor 40 procent van het afval in Nederland. We zorgen dat gebouwen 'materialenbanken' worden van onderdelen die ontworpen zijn om te worden hergebruikt.
We maken financiering voor circulaire projecten makkelijker. We missen nu kansen omdat initiatiefnemers lastig aan risicodragende financiering kunnen komen. InvestNL moet bijvoorbeeld ook in circulaire projecten kunnen investeren.
Binnen de Europese Unie dringen we aan op het aanpassen van de accountancyregels. Zo moet dubbele btw op hergebruik van materialen voorkomen worden en afschrijvingstermijnen verlengd. Structurele aandacht voor ware prijzen is hier een belangrijke steunpilaar.
We schalen lokale circulaire initiatieven op. We zorgen dat bedrijven elkaar op regionaal niveau vinden, kennis delen en dat circulaire initiatiefnemers bij regionale investeringsfondsen terecht kunnen. Klachten over regels die in de praktijk in de weg zitten, moeten makkelijk hun weg naar de overheid vinden om onnodige belemmeringen weg te kunnen nemen.
Het Versnellingshuis wordt hét kennisknooppunt over circulaire economie. Het Versnellingshuis heeft nu vooral de taak om bedrijven bij elkaar te brengen. Het kan ook als vraagbaak voor initiatiefnemers en bedrijven dienen.
We gebruiken de inkoopmacht van de overheid om circulaire innovatie te stimuleren. Enkele organisaties, zoals Rijkswaterstaat, hebben daar al goede ervaringen mee. We willen dat gemeenten en hun deelnemingen, provincies, waterschappen en het Rijk structureel circulaire principes toe gaan passen in alle aanbestedingen van fysieke producten. Daarbij passen

---
pdf_page: 109
---

we de Aanbestedingswet aan om sterker te sturen op het realiseren van maatschappelijke doelstellingen bij het uitgeven van publiek geld.
Om verspilling van producten en onnodig transport te verminderen, treden we in overleg met de sector om de hoeveelheid retourzendingen naar webwinkels te verminderen.


# De impact van producten zichtbaar maken 

Consumenten, bedrijven, investeerders en overheden willen groene keuzes maken. Het is alleen vaak lastig om te weten welke keuze het best is. We willen dat het effect van een product inzichtelijk is. Zodat iedereen een bewuste keuze kan maken.
We maken het consumenten en gebruikers gemakkelijk te recyclen door te verplichten op (de verpakking van) producten aan te geven waar het weggegooid moet worden.
Elk product krijgt een digitaal productpaspoort dat de hele levenscyclus meegaat. Dat vermeldt de materialen, onderdelen, herkomst van materialen, hoe het product kan worden gedemonteerd, welke onderdelen hergebruikt of gerepareerd kunnen worden en hoe het product het beste gerecycled kan worden. Dit is onderdeel van het impactregister: de digitale bijsluiter van elk product met basale informatie over de impact op de maatschappij en het milieu.
We pleiten ook voor product-tracking. We willen dat tijdens productiestappen traceerbaar is welk materiaal er in een product of halffabricaat zit. Zo weten we precies welke materialen er in een productenkringloop terecht komen.
In het jaarverslag van bedrijven verlangen we ook informatie over circulaire prestaties. We stellen voor alle publieke inkopen van fysieke producten informatie-eisen rondom milieuimpact en materiaalsamenstelling. Daar waar nodig moet het aantal producten dat valt onder de zogenaamde uitgebreide producentenverantwoordelijkheid worden uitgebreid.
We maken een post-me-niet-register zodat organisaties geen brieven op naam kunnen versturen als je dat als consument niet wilt.

---
pdf_page: 110
---

# Bouwen aan een weerbare rechtsstaat, een sterke overheid en een vitale democratie.

---
pdf_page: 111
---

# Bouwen aan een weerbare rechtsstaat, een sterke overheid en een vitale democratie 

## D66 wil een vrij leven voor iedereen. Een sterke democratische rechtsstaat is voor dat streven onmisbaar. Over de grens blijkt dat die democratische rechtsstaat geen rustig bezit is. In talloze landen staat ze onder druk.

Dat is hier gelukkig niet aan de hand. Maar we zijn wel ongerust. Of mensen met een lager inkomen nog wel naar de rechter stappen, als ze steeds meer moeten betalen. Of sociaal advocaten nog wel kunnen rondkomen, als ze net wat meer tijd in de schrijnende zaak van een cliënt investeren. Of de uitvoeringsorganisaties van de overheid de basis goed op orde hebben. Of onze rechten wel goed beschermd zijn, nu een steeds groter deel van ons leven zich online afspeelt. Of in de schaduwkanten van de samenleving de misdaad niet om zich heen grijpt. Daarom maken we fors meer geld vrij voor de rechtspraak, het OM, gerechtstolken, de reclassering, het gevangeniswezen, de forensische psychiatrie en psychologie en de sociale advocatuur. D66 wil investeren in onze veiligheid: in politiemensen, inlichtingen- en veiligheidsdiensten en in terrorismebestrijding. Om nieuwe ontwikkelingen het hoofd te bieden, zoals digitale misdaad of het misbruiken van onze data, moeten we de rechtsstaat ook online tanden geven.

We willen dat onze overheid naast mensen komt te staan in plaats van tegenover hen. Een pijnlijk voorbeeld is de toeslagenaffaire, waar duizenden ouders hebben moeten vechten tegen de starre houding van de belastingdienst en door de Tweede Kamer afgedwongen hardvochtige wetgeving. Zeker weten dat je beschermd wordt tegen zulke fouten, ook dát is de rechtsstaat. En daar heeft onze rechtsstaat mensen hopeloos in de steek gelaten. Zoiets mag nooit meer gebeuren. Daar moeten we van leren. De basis moet op orde zijn: goede dienstverlening, transparante verantwoording en begrijpelijke communicatie. Dit vergt investeringen in onze uitvoeringsorganisaties zoals de Belastingdienst, het UWV en het CBR. Dit gaat niet van vandaag op morgen. De organisaties moeten ook de tijd krijgen om deze verbeteringen te kunnen realiseren.

Vanaf het allereerste begin is D66 gericht op het versterken van onze democratie. Dat is onverminderd actueel. Nog steeds voelen te veel mensen zich niet betrokken bij onze democratie. Dat willen we verhelpen, van lokaal tot Europees niveau. Met plannen als een gekozen ministerpresident, een nieuw kiesstelsel, een bindend correctief referendum en meer. Zo hebben mensen meer te zeggen. Maar het vraagt ook iets van ons als politiek: een democratische houding en meer dualisme. Onze verkiezingen worden aangemerkt als vitale infrastructuur, zodat ze worden beschermd tegen manipulatie en beïnvloeding. Daarbij hoort ook een onafhankelijke pers en een sterk parlement, dat de overheid kan controleren.Zo wil D66 bouwen aan een sterke, moderne democratische rechtsstaat zodat we ook in de toekomst in vrijheid kunnen leven.

---
pdf_page: 112
---

# Recht voor allen 

Een sterke, moderne democratische rechtsstaat is onmisbaar voor onze vrijheid. De kostbare instituties van de rechtsstaat beschermen ons tegen willekeur van macht, discriminatie en het recht van de sterkste. Het zorgt ervoor dat de overheid zich aan zijn eigen regels moet houden en dat misdadigers hun straf niet kunnen ontlopen. Voor een sterke rechtsstaat is een goed uitgeruste rechtspraak een onmisbare steunpilaar. Maar we zijn ongerust. De kerninstituties van onze rechtsprekende macht staan onder druk. D66 wil verder bouwen aan een rechtspraak die toegankelijk en sociaal is.

## Investeren in het recht

Voor adequate rechtspraak zijn voldoende middelen nodig. De afgelopen jaren heeft onze rechtspraak echter te kampen gehad met onvoldoende geld om haar taken 'stressbestendig' uit te voeren. Daardoor zijn er grote achterstanden in het afhandelen van zaken en is er een tekort aan personeel in de hele strafrechtketen. D66 wil investeren in onze rechtspraak en rechtsstaat.
We maken meer geld vrij voor de rechtspraak, het Openbaar Ministerie (OM), gerechtstolken, de reclassering, het gevangeniswezen, de forensische psychiatrie en psychologie en de sociale advocatuur.
We willen een bekostigings- en begrotingsmethodiek die past bij een onafhankelijke rechtspraak, maar ook recht doet aan transparantie van en democratische controle over het besteden van belastinggeld.


## Toegankelijke rechtspraak

De inhoud van je portemonnee mag geen belemmering zijn om je recht te halen. Sociaal advocaten moeten kunnen rondkomen, ook als ze net wat meer tijd in de schrijnende zaak van een cliënt investeren. Rechterlijke procedures moeten bovendien begrijpelijk zijn voor iedereen. Mensen moeten zich gehoord voelen en goede hulpverlening krijgen. Rechtsbijstand is heel belangrijk om de toegang tot het recht te behouden voor iedereen.
We willen de griffierechten flink verlagen, zodat ook in kleine juridische conflicten en voor mensen met een lager inkomen de financiële drempel laag ligt.
Mensen met een kleine beurs krijgen rechtsbijstand door sociaal advocaten. Hier mag niet op worden bezuinigd. De vergoedingen van sociaal advocaten worden verhoogd, zodat zij een netto jaarinkomen van het maximum van schaal 12 voor Rijksambtenaren kunnen verdienen.
Voor mensen met een middeninkomen die geen advocaat kunnen betalen en niet in aanmerking komen voor gesubsidieerde rechtshulp willen we een oplossing via (private) rechtsbijstandsverzekeringen.

---
pdf_page: 113
---

Het Juridisch Loket wordt een multidisciplinaire instelling naar voorbeeld van de zorgcentra. Net als een huisarts kan dat loket je doorverwijzen naar specialistische juridische hulp, maar heeft het ook door wanneer er een ander, niet-juridisch probleem speelt waar je hulp bij nodig hebt.
Alternatieve (online) vormen van geschilbeslechting zoals mediation en experimenten binnen en buiten de rechtspraak kunnen effectiever zijn dan de gang naar de rechter. We staan positief tegenover alternatieven, zolang een mogelijkheid bestaat om zich tot de rechter te wenden. Toegang tot het recht blijft zo voor iedereen bereikbaar.
We zorgen dat er meer procedures bij de kantonrechter terechtkunnen, zodat ook andere rechtshulpverleners dan advocaten - met een lager tarief - rechtsbijstand kunnen verlenen.


# Moderne rechtspraak 

De rechtspraak moet mee kunnen met de uitdagingen van nu. D66 wil een rechtspraak die bij de tijd is en die een betere afspiegeling van de diverse samenleving is. Zowel technologische innovaties als diversiteit dragen in onze ogen bij aan een modernisering van de rechtspraak.
De internationale trend om te experimenteren met kunstmatige intelligentie (KI) in de rechtspraak moet worden gereguleerd. De inzet van KI bij het snel doorzoeken van jurisprudentie kan de rechtspraak helpen om efficiënter te werken, maar rechterlijke uitspraken moeten altijd worden genomen door een mens van vlees en bloed. Rechtenopleidingen moeten meer aandacht besteden aan het lezen en wegen van ondersteunend bewijs op basis van KI.
We willen meer ruimte voor rechters die zich specialiseren op het rechtsgebied waarover zij oordelen, bijvoorbeeld door rechters niet langer verplicht periodiek van rechtsgebied te laten wisselen.
We gaan in gesprek met de Raad van de Rechtspraak om het Charter Diversiteit te ondertekenen. De Rechtspraak vervult een voorbeeldfunctie in de maatschappij en moet voorop lopen in het bevorderen van de diversiteit op de werkvloer.
We passen de wet aan zodat ministeriële invloed op benoemingen, schorsingen en ontslagen bij de Raad voor de Rechtspraak is uitgesloten.
D66 staat voor een transparante rechtspraak. Meer bestuursrechtelijke uitspraken van de rechter worden digitaal toegankelijk gemaakt.

---
pdf_page: 114
---

# Zonder veiligheid zijn we niet echt vrij 

Veiligheid is een absolute voorwaarde voor een vrije samenleving. Om veiligheid na te kunnen streven in een snel veranderende wereld moeten alle middelen die de rechtsstaat ons biedt, slim worden ingezet. Middelen die door diezelfde rechtsstaat begrensd worden. Soms vraagt dat om repressie en de effectieve inzet van ons strafrecht. Vaak ook om preventie, om misdaad zoveel mogelijk te voorkomen. D66 wil investeren in onze politiemensen, inlichtingen- en veiligheidsdiensten en in terrorismebestrijding. We willen onze rechtsstaat bovendien uitrusten met middelen om nieuwe ontwikkelingen het hoofd te bieden, zoals cybercriminaliteit.

## Effectieve inzet van strafrecht

In het streven naar een sterke rechtsstaat en een veilige samenleving wil D66 het strafrecht zo selectief en effectief mogelijk inzetten. Het strafrecht is geen wondermiddel, waarmee gedeelde waarden kunnen worden afgedwongen. Er hoort ook altijd preventie en re-socialisering bij. Duurzame veiligheid kent vele kanten. Cybercriminaliteit en financiële misdaad verdienen prioriteit. We benadrukken tegelijkertijd het belang van een lokale aanpak van criminaliteit.
We willen meer capaciteit voor financiële opsporing bij de politie, het Openbaar Ministerie (OM) en de Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst. We onderzoeken de mogelijkheid tot het creëren van een financiële politie. We onderzoeken ook de mogelijkheid voor de rechter om crimineel vermogen te confisqueren wanneer veroordeling niet mogelijk is (non conviction based confiscation).
Het gebruiken van DNA-profielen uit publieke (commerciële) databanken vraagt om zeer strenge regels. DNA dat mensen om een bepaalde reden hebben afgestaan mag niet voor een ander doel worden benut.
We kiezen voor meer capaciteit voor de rechterlijke macht om overbelasting van de rechtspraak na de fase van opsporing van verdachten tegen te gaan.
De laatste jaren is veel geïnvesteerd in de versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces. Het is nu zaak om te zorgen dat deze rechten in de praktijk kunnen worden uitgeoefend. D66 wil geen verdere uitbreiding van slachtofferrechten om de balans in het strafproces niet te verstoren.
We investeren het extra geld dat we beschikbaar stellen voor de politie en het OM in de aanpak van nieuwe vormen van criminaliteit, zoals cybercriminaliteit, en in effectieve bestrijding van ambtelijke corruptie.
Cyberveiligheid en informatieveiligheid zijn in deze snel digitaliserende wereld belangrijker dan ooit. Ondernemers hebben de primaire verantwoordelijkheid om dit op orde te hebben, maar de overheid kan en moet hier actief in ondersteunen. Bijvoorbeeld door het Digital

---
pdf_page: 115
---

Trust Center te versterken als eerste aanspreekpunt bij cybercalamiteiten. Zo hebben bedrijven en branches een vaste en betrouwbare plek waar ze terecht kunnen met hun online veiligheidsproblemen en vraagstukken bij calamiteiten.
Milieucriminaliteit kost de samenleving jaarlijks vier miljard euro. Toezicht en opsporing moeten beter samenwerken en de capaciteit bij zowel opsporing als het OM moeten worden uitgebreid. Naast het bestuursrecht moet ook het strafrecht kunnen worden ingezet.
We willen de wetgeving om de positie van de rechter in het proces van gratie bij een (levenslange) gevangenisstraf versterken en de rol van de Minister van Justitie en de koning beperken. Daarmee wordt het besluit van gratie een minder politiek beladen besluit.
We zetten in op de mogelijkheid om bij veroordeelden die een gevangenisstraf en tbs hebben gekregen, eerder te beginnen met de tbs-behandeling.
De rechter behoudt de vrijheid over op te leggen straffen. Minimumstraffen passen hier niet bij.
Korte gevangenisstraffen zijn weinig effectief. We straffen effectiever met werkstraffen en (elektronisch gecontroleerde) voorwaardelijke straffen en nemen de 'vervangende taakstraf' op in de wet.
De bevoegdheid van de minister van Justitie om zich met strafzaken te bemoeien door het OM een opdracht te geven, beperkt de onafhankelijkheid van het OM. Daarom willen wij dat deze komt te vervallen.
Opsporing en criminaliteitsbestrijding zijn primair een taak van politie en OM. De laatste jaren zijn gemeentes zich, vanuit hun bestuursrechtelijke taken, meer met criminaliteitsbestrijding gaan bezighouden. D66 wil deze ontwikkeling afremmen. Het bestuursrecht, bijvoorbeeld bij het sluiten van een pand of het intrekken van een vergunning, waar een rechterlijke toets vooraf ontbreekt, mag slechts worden ingezet waar dat absoluut noodzakelijk is voor openbare orde en veiligheid. Het mag niet worden gezien als alternatief voor het strafrecht.
De modernisering van het strafrecht is gebaat bij een voortvarende implementatie van het nieuwe wetboek van strafvordering. Hiermee kan de hele strafrechtketen worden gemoderniseerd en gedigitaliseerd en doelmatiger te werk gaan. D66 houdt hierbij een scherp oog op privacy- waarborgen.

---
pdf_page: 116
---

# Investeren in kwaliteit en diversiteit politie 

De politie heeft de komende tijd meer mensen nodig. De besteding van het geld moet doelmatiger en transparanter worden. Het is belangrijk dat de politie met sociale instanties en gemeenten samenwerkt aan het versterken van positieve veiligheid, bijvoorbeeld op het gebied van leefbaarheid. Hierbij moet vroegtijdige preventie van criminaliteit en radicalisering de kerntaak zijn. Bovendien willen we dat diversiteit in de politieorganisatie wordt bevorderd.
De wijkagent blijft centraal staan in de politieorganisatie. D66 is voorstander van de inzet van (extra) jeugdwijkagenten. D66 zorgt voor voldoende capaciteit in de basisteams zodat wijkagenten weer de tijd krijgen om hun rol als aanspreekpunt in de wijk te vervullen.
De samenwerking tussen BOA's en de politie moet worden verbeterd, bijvoorbeeld door de BOA's een noodknop te geven met directe toegang tot de meldkamer van de politie. Er worden geen BOA's ingezet als verkapte politieagenten. Het geweldsmonopolie blijft bij de politie.
Samenwerking op informatie-uitwisseling en operationeel optreden is hard nodig voor het tegengaan van georganiseerde criminaliteit, bijvoorbeeld rond de productie van synthetische drugs. Binnen Nederland én binnen Europa. D66 steunt daarom de versterking van Europol, Eurojust, en het Europees Openbaar Ministerie.
D66 wil dat de diversiteit prioriteit wordt in alle lagen van de politieorganisatie. De cultuurverandering behoeft de volledige steun en inzet van de korpsleiding. Er moet gewerkt worden aan veilige teams waarbij er gericht tijd en aandacht wordt vrijgemaakt voor sociale veiligheid en omgangsvormen binnen teams.


## Jongeren verdienen een tweede kans

Veiligheid en preventie zijn twee kanten van dezelfde medaille. D66 wil voorkomen dat de kansarme jongeren van nu de zware misdadigers van later worden. Dat vraagt om het bieden van perspectief en voldoende kansen om iets van het leven te maken. D66 ziet de bestaande aanpak in bijvoorbeeld Rotterdam en Amsterdam als belangrijke lessen.
We geven met name die gemeenten waar de problematiek het grootst is voldoende geld en instrumenten om jongeren een uitweg uit (drugs)criminaliteit te bieden door het volgen van een opleiding of begeleiding bij het vinden van werk.
We moeten beter inzicht krijgen in de omvang van seksueel geweld onder jongeren. Meer expertise is nodig om deze problemen aan te pakken. Hierbij is een goede aansluiting met jeugdzorg nodig, voor opvang en slachtofferhulp.

---
pdf_page: 117
---

Vanaf dag één in detentie moet worden gewerkt aan een goede terugkeer in de samenleving. Veroordeelden die een gevangenisstraf en tbs hebben gekregen, moeten eerder kunnen beginnen met de tbs-behandeling.


# Bestrijding van terrorisme en extremisme door Europese samenwerking 

Bestrijding van terrorisme en extremisme moet zoveel mogelijk in Europees verband plaatsvinden. Alleen door gezamenlijke opsporing en het delen van inlichtingen tussen diensten van EUIidstaten kan terrorisme en extremisme effectief worden aangepakt. Preventie is voor D66 het vertrekpunt bij de bestrijding van terreur. Daarbij mogen uitbreiding van het strafrecht en bevoegdheden onze verworven vrijheden niet onnodig inperken. We dringen aan op goede privacybescherming en democratische waarborgen in het veiligheidsbeleid. Massasurveillance hoort daar zeker niet bij.
Preventie en vertrouwen zijn voor D66 de basis om radicalisering een halt toe te roepen. Samen met gemeenten, wijkagenten, jongerenwerkers, docenten en hulpverleners willen we radicalisering vroegtijdig signaleren en de negatieve gevolgen voor het individu en de samenleving tot een minimum beperken.
We trekken een absolute grens wanneer individuen haatzaaien of oproepen tot geweld, net zoals bij het aanwakkeren van antisemitisme, islamofobie en homohaat. Dat geldt voor alle vormen: terrorisme, rechts-extremisme, links-extremisme, islamitisch extremisme en overige ideologieën die het gebruik van geweld legitimeren.
Er is geen plaats voor ongewenste buitenlandse beïnvloeding die tot ondermijning van onze democratische rechtsstaat, vrijheden en open samenleving leiden. Religieuze en andere maatschappelijke instellingen worden daarom verplicht om transparant te zijn over buitenlandse geldstromen en ontvangsten in natura, waaronder het ontvangen van (buitenlandse) haatzaaiende sprekers. D66 gaat ook onderzoeken welk handelingsperspectief landelijk geboden kan worden aan (lokale) uitvoeringsinstanties om daadwerkelijk te kunnen interveniëren.
Nederlandse kinderen van IS-strijders in Syrische kampen worden naar Nederland gehaald om verdere radicalisering te voorkomen. Voorop staat dat IS-strijders, zowel mannen als vrouwen, worden berecht voor de misdaden die zij hebben begaan. Bij voorkeur gebeurt dit voor een internationaal tribunaal.
Er komt een volwaardige Europese Inlichtingen- en Veiligheidsdienst. Vanzelfsprekend gaat dit samen met democratische waarborgen, respect voor fundamentele rechten, toezicht en parlementaire controle.

---
pdf_page: 118
---

Bij terrorismebestrijding hoort ook de strenge, Europese aanpak van terrorismefinanciering. Dit betekent een Europese toezichthouder die toezicht houdt op terrorismefinanciering, witwassen en andere dubieuze geldstromen. Dat verhoogt effectiviteit en zorgt bovendien voor een gelijk speelveld voor financiële instellingen.
Het afgelopen decennium is er veel ingrijpende Europese antiterrorismewetgeving ingevoerd waarvan noodzaak, proportionaliteit en effectiviteit niet voldoende bewezen zijn. D66 wil dat de Nederlandse regering pleit voor een uitvoerige evaluatie van de huidige Europese maatregelen tegen terrorisme.

---
pdf_page: 119
---

# Vrij zijn in de digitale wereld 

Digitalisering heeft de manier waarop wij leven de afgelopen decennia radicaal veranderd. Het geeft ongekende mogelijkheden, maar ook nieuwe risico's. Onze vrijheid staat onder druk als gevolg van de enorme hoeveelheden data die we delen, zoals zeer persoonlijke data over elk aspect van ons leven. Dit zorgt voor een verschuiving van macht; weg van individuen en naar bedrijven en overheden. Met als gevolg dat we minder vrij zijn om onszelf te zijn en vrij informatie te zoeken. We leven in een informatiesamenleving, maar doen te weinig om persoonlijke data te beschermen, data veilig in te zetten en betrouwbaarheid van data te waarborgen. Een aantal grote technologiebedrijven heeft enorme macht, terwijl de controle op die macht achterblijft. Het is essentieel dat Nederland ambitieus vorm geeft aan de Europese strategieën op het gebied van data, kunstmatige intelligentie en gegevensbescherming.

## Een digitale data-strategie

Een data-strategie moet onze individuele grondrechten beschermen. In de kern betekent dit dat mensen eigenaar zijn van hun persoonlijke data en dat geautomatiseerde besluitvorming door algo- ritmes bij ethisch gevoelige beslissingen altijd een menselijke component behoudt, voor zover de overheid hierover verantwoordelijk is. Daarom moet duidelijk zijn hoe de overheid omgaat met data, hoe mensen de regie kunnen houden over hun eigen data, en hoe de betrouwbaarheid van data en door de overheid ingezette methodieken wordt gegarandeerd.
Er komt meer controle op dataverzameling en -gebruik in de (lokale) openbare ruimte, zoals smart city-projecten waarbij gemeenten met bedrijven in zee gaan. Deze data moeten publiek eigendom blijven.
Data is open, inzichtelijk en gedeeld, ténzij wet- en regelgeving, privacy, veiligheidsrisico's of beschikkingsrechten op de data dit beperken. Overheidsdiensten gebruiken open standaarden en open source software.
De digitale infrastructuur voor openbare dataverzameling en -(her)gebruik is voor iedereen goed beschikbaar en toegankelijk. Er moet een compleet, openbaar, landelijk register van dataverzameling in de openbare ruimte worden gepubliceerd. Hierin moeten duidelijk het doel, de aard en de omvang van deze dataverzameling vindbaar zijn en de verantwoordelijke verzamelende partij(en). De Autoriteit Persoonsgegevens kan de beheerder van dit register zijn.


## Betrouwbare dienstverlening van de digitale overheid

Contact met de overheid verloopt steeds vaker digitaal. Data wordt bovendien steeds meer ingezet voor beleidsontwikkeling en dienstverlening.
De versnipperde beleidsaanpak over de ministeries van Economische Zaken, Justitie, Defensie en Binnenlandse Zaken komt onder verantwoordelijkheid te staan van één minister, met een

---
pdf_page: 120
---

eigen budget en beleid overstijgende taken. Hiermee krijgt de overheid meer grip op het totaalpakket van digitaal beleid.
Deze minister maakt een helder en transparant ontwerp voor de omgang met data, datadeling en datasturing. Hierbij kan aangesloten worden bij Europese ontwikkelingen.
Transparantie en uitlegbaarheid worden verplicht bij het gebruik van IT-systemen door de overheid. In het ontwerp van systemen staan behoeften en verwachtingen van burgers centraal. Het Bureau ICT-toetsing (BIT) ziet hierop toe. We willen dat het BIT een sterkere positie krijgt, met een mandaat voor vijf jaar. Bijvoorbeeld door het een zelfstandig bestuursorgaan te maken.
ICT-contracten worden opgeknipt in kleine stukken, waardoor ook kleine aanbieders mee kunnen bouwen aan de digitale overheid.
De overheid zorgt voor voldoende interne kennis en kunde om op een veilige en effectieve manier met data en technologie om te gaan.
De overheid zorgt dat mensen die moeite hebben met digitaal contact, altijd bij een fysiek servicepunt terecht kunnen of thuis hulp krijgen.


# Reguleren van digitale toepassingen 

De overheid verzamelt, koppelt en analyseert steeds meer data, waarbij zij de uitvoering uitbesteedt aan bedrijven. Denk aan camera's boven snelwegen, geluidssensoren, camera's in binnensteden, scanauto's voor parkeercontroles en bodycams. Dit verschuift macht van burger naar overheid. We hebben daarom een zorgvuldige balans nodig tussen het recht op privacy, de openbare veiligheid en het economisch welzijn van het land. Zonder regelgeving wordt data van onschuldige mensen gebruikt en gecombineerd om analyses te maken die niet meer uitlegbaar zijn door de overheid. We hebben een kader nodig voor de inzet van digitale technologie, anders blijven we achter de feiten aan lopen.
Er moet een evaluatie komen van databases met persoonsgegevens die de overheid heeft opgesteld, welke databases door welke overheidsorganisaties worden gekoppeld en op welke manier en met welk doeleinde er analyses worden uitgevoerd.
De digitale surveillancepraktijk moet altijd wettelijk in lijn zijn met onze grondrechten. Het koppelen en analyseren van persoonsgegevens kan alleen als er een duidelijk en belangrijk doel aan ten grondslag ligt, zoals uiteengezet in artikel 8 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Bovendien moet het met weldoordachte en controleerbare methodes gebeuren, die de privacy van onschuldige mensen zo min mogelijk raken. Alle toepassingen van algoritmes die door databases met data van onschuldige mensen spitten moeten wettelijk worden begrensd zodat de Tweede Kamer controle kan behouden. Zonder wettelijk kader

---
pdf_page: 121
---

worden experimenten en toepassingen stilgelegd. Hiervoor moet het auteursrecht van data die de overheid gebruikt zo veel mogelijk bij de overheid komen te liggen.
We pleiten voor een verbod op het gebruik van camera's met gezichtsherkenning zolang er geen wettelijk kader is. Ook binnen de EU.
Waar gebruikt wordt gemaakt van 'predictive policing', een techniek om criminaliteit op te sporen waarbij voorspellende analyses voor de politie worden gemaakt met gebruik van zelflerende systemen, mag dit nooit leiden tot discriminatie of ongelijke kansen. Alleen wanneer het correct wordt toegepast, kan deze techniek bijdragen aan een veiligere samenleving.
Overheden en verwante instellingen zijn transparant over apparatuur en technologie in de openbare ruimte en de wijze waarop ze omgaan met verkregen data. De toepassing van sensortechnologie moet verplicht worden gemeld bij de minister voor Rechtsbescherming. De Autoriteit Persoonsgevens wordt uitgebreid met een algoritmewaakhond, die het gebruik van algoritmes kan controleren op discriminatie of uitsluiting en dit kan terugdraaien.
Het budget van de Autoriteit Persoonsgegevens moet flink omhoog om de AVG goed te kunnen handhaven. Zo kan het zorgen dat onze persoonsgegevens bij bedrijven en overheden goed beschermd zijn en blijven.


# Centrale aanpak cyberveiligheid 

We leunen enorm op de beschikbaarheid en veiligheid van netwerken. Nederland behoort tot de digi- tale top van Europa dankzij onze digitale mainport, snelle internetverbindingen en open economie. Het is daarom van vitaal belang dat de digitale infrastructuur goed wordt beveiligd. Toch is Nederland on- voldoende voorbereid volgens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Nederland kan van dit risico een kans maken en in Europa een leiderschapsrol pakken.
Om deze rol te kunnen uitbouwen, hebben we echt één duidelijke aanpak nodig. Om cybercriminaliteit en internationale cyberconflicten te kunnen bestrijden, moet investeren in onze digitale veiligheid een gewoonte worden.
Er komt een jaarlijks cyberafhankelijkheidsbeeld, dat inzichtelijk maakt van welke partijen, digitale processen en diensten het functioneren van vitale processen de Nederlandse samenleving afhankelijk is.
Het Nationale Cyber Security Centrum (NCSC) mag ook relevante beveiligingsinformatie van niet- vitale sectoren gaan delen met Computer Emergency Response Teams.

---
pdf_page: 122
---

Nederland was een van de eerste landen die samenwerking met ethische hackers stimuleerde door middel van een responsible disclosure richtlijn. Het is nu tijd om de volgende stap te zetten en de inzet van ethische hackers verder te professionaliseren door middel van actieve bug bounty programma's door de overheid en het stimuleren van responsible disclosure beleid bij bedrijven. Ook ondersteunen we initiatieven om jonge hackers op het rechte pad te houden.
Ons verkiezingsapparaat moet worden aangemerkt als vitale infrastructuur, waarvan de beveiliging een plicht van de Staat is. De Kiesraad heeft daartoe maatregelen gedefinieerd. De raad moet ook in mandaat en middelen voldoende gefaciliteerd worden om op de uitvoering ervan toe te kunnen zien.
Nederland pleit voor een internationale standaard of regelgeving voor de aanpak van cybercriminelen, trollen, en nepnieuwsverspreiders die op grote schaal opereren met het doel de samenleving te ondermijnen.


# Treed op tegen internetpesten 

Het voorkomen en aanpakken van (seksueel) overschrijdend gedrag op internet vereist een aanpak op meerdere gebieden. In de huidige online wereld wordt alles vastgelegd en gedeeld. De aanwezigheid van webcams zorgt voor inherente onveiligheid. Wij moeten werken aan blijvende bewustwording, online omgangsvormen, nieuwe regels en een hogere prioritering bij scholen, gemeenten en politie.
De aanpak van internetpesten krijgt meer prioriteit bij de politie. Bij strafbare feiten als online bedreigingen, sextortion en grooming moet de drempel voor aangifte bij de politie omlaag worden gebracht. Bijvoorbeeld door (online) publiekscampagnes, het ondersteunen van hands-on initiatieven in de samenleving en het verbeteren van kennis en kunde omtrent cybercriminaliteit bij de aangiftebalie van de politie.
We hebben Europese regels nodig voor de veiligheid van digitale apparaten, zodat wordt voorkomen dat deze gehackt en misbruikt kunnen worden om mensen te chanteren. Leveranciers van webcams krijgen striktere regels opgelegd voor het veilige gebruik van de camera. Camera's op consumentenapparatuur moeten fysiek afgedekt kunnen worden. Microfoons en GPS-sensoren moeten hardwarematig uitgeschakeld kunnen worden.
Er moet een procedure voor supersnelrecht komen om online content zo snel mogelijk eventueel tijdelijk - van het internet te verwijderen indien er mogelijk sprake is van een strafrechtelijke overtreding. Slachtoffers van cybercrime zijn gebaat bij snel handelen. Platforms moeten worden verplicht om content te verwijderen indien nodig.

---
pdf_page: 123
---

# Voor sterke en onafhankelijke media 

Voor een goed functionerende democratische rechtsstaat is een onafhankelijke, pluriforme pers essentieel. Zowel nationaal, regionaal als lokaal. Journalisten moeten een fatsoenlijk inkomen kunnen verdienen. Zij vervullen als waakhond van de democratie immers een belangrijke controletaak.

## Een toekomstbestendige publieke omroep

In tijden van nepnieuws en desinformatie is de noodzaak van gedegen (onderzoeks)journalistiek, waarin feit van fictie wordt gescheiden, enorm hoog. Een objectief, onafhankelijk en betrouwbaar geluid is essentieel. D66 wil dat de publieke omroep zich daarom richt op de kerntaken informatie, cultuur en educatie. De inhoud moet leidend zijn.
D66 staat voor een sterke rol van de NPO in de samenwerking met de omroepen, zodat de pluriformiteit van de samenleving wordt geborgd en minder goed bereikbare doelgroepen in de maatschappij goed worden bediend.
D66 is voorstander van een reclamevrije publieke omroep. Dit geeft bovendien meer kansen voor kranten. Ter compensatie krijgt de publieke omroep extra staatsinkomsten en tevens wordt naar andere inkomstenbronnen via de omroepen gezocht.
Omroepen mogen zelf kiezen in welke vorm zij hun producties aanbieden. NPO-content wordt breder beschikbaar voor andere mediapartijen, ook commercieel. D66 wil dat de publieke omroep met commerciële omroepen samenwerkt aan NLZiet: één volwaardig platform voor alle Nederlandse programma's, documentaires en speelfilms.
D66 pleit voor een pluriforme publieke omroep, met ruimte voor buitenproducenten. Om hier daadwerkelijk ruimte toe te bieden, zouden de verantwoordingscriteria voor omroepen niet op ledenaantallen moeten worden gebaseerd, maar op moderne criteria. Wanneer deze criteria niet worden gehaald, verliezen omroepen hun plek in het bestel. De toegang voor buitenproducenten wordt vergemakkelijkt en verruimd.
We willen structureel, en meer dan nu het geval is, blijven investeren in lokale en regionale omroepen. Dit geld moet landelijk worden verdeeld, zodat omroepen niet afhankelijk zijn van financiering van de lokale instituties die zij kritisch controleren.
Naast de noodzaak van extra financiering, stimuleren we regionale en lokale omroepen ook naar elkaar toe te groeien en indien mogelijk op termijn te integreren. Streekomroepen worden hier ook bij betrokken.

---
pdf_page: 124
---

# Een sterke en onafhankelijke pers 

Sterke onafhankelijke media staan onder druk. Op lokaal niveau staat het voortbestaan van kwalitatief hoogstaande journalistiek op het spel. In het digitale tijdperk vraagt waarheidsvinding om meer journalistiek onderzoek. D66 wil investeren in sterke en onafhankelijke media om de weerbaarheid van onze democratische rechtsstaat te garanderen.
Wij verhogen de bijdrage aan fondsen voor onderzoeksjournalistiek en lokale berichtgeving, uiteraard zonder inhoudelijke bemoeienis van de overheid.
We ondersteunen Europese regelgeving die afdwingt dat techgiganten journalistieke organisaties eerlijk betalen voor het gebruik van hun inhoud.


## Betrouwbare informatie in digitale tijden

Digitalisering raast voort en beïnvloedt het publieke debat. We zien in alle landen politici die onwaar- heden verspreiden en hun pijlen richten op de journalistiek, rechtspraak en wetenschap. Dat gaat steeds vaker samen met de manipulatie van beeld en geluid, waarmee neptoespraken van politici kun- nen worden verspreid. Voor een weerbare democratie is het belangrijk op digitalisering te anticiperen. De overheid moet het goede voorbeeld geven, door actiever informatie beschikbaar te stellen, zodat burgers haar kritisch kunnen volgen.
We willen dat de overheid kritisch burgerschap stimuleert, bijvoorbeeld via het bijbrengen van media-, digitale- en democratische vaardigheden in het burgerschapsonderwijs.
D66 wil dat de overheid bedrijven aanmoedigt om burgerinspraak mee te nemen bij het ontwerpen van platforms. Bij de grote rol die deze platforms spelen in onze samenleving hoort het nemen van maatschappelijke verantwoordelijkheid.
Overheden worden gestimuleerd te experimenteren met nieuwe, toegankelijke vormen van online burgerinspraak.
Het organiseren van tegenmacht tegen de toenemende macht van de grote tech bedrijven is cruciaal. De overheid moet het voor burgers mogelijk maken om zich collectief tegen bedrijven te organiseren. We scherpen Europese mededingingswetgeving aan en dwingen transparantie af over sturende algoritmes. We werken Europees samen om onwenselijke invloeden van buitenlandse machten tegen te gaan.
Er moet een Europees steunfonds komen voor onafhankelijke onderzoeksjournalistiek en het waarborgen van een breed medialandschap in elk Europees land.
Sociale netwerkbedrijven moeten een openbare doorzoekbare database creëren van betaalde, doelgroepgerichte online politieke wervingsadvertenties. De database bevat alle varianten van de advertenties en de profielen van de doelgroepen waaraan ze vertoond zijn.

---
pdf_page: 125
---

# De burger bij het bestuur 

'De burger bij het bestuur!'. Het stond vijftig jaar geleden al op onze posters. Tegen de klippen van onwelwillendheid en behoudzucht op vecht D66 al sinds haar oprichting voor vernieuwing van de democratie. We willen dat mensen de macht beter kunnen controleren. We willen dat meer mensen betrokken raken bij de politieke macht, die nu nog is voorbehouden aan een té kleine groep. We willen dat mensen meer te zeggen krijgen. Niet alleen over wie er in het kabinet of in de Tweede Kamer komen te zitten, maar ook over hele concrete zaken waarover nu vaak zonder hen wordt besloten. Over de zorg die je krijgt, het huis waarin je woont, het pensioen dat je opbouwt, het werk dat je doet en met wie je samenleeft.

## Vernieuw de parlementaire democratie

Veel kiezers hebben niet het gevoel vertegenwoordigd te worden in onze Tweede Kamer. Veel mensen hebben bovendien niet het idee dat ze echt invloed kunnen uitoefenen op de macht in Den Haag. D66 wil de band tussen kiezer en gekozene versterken en mensen meer invloed geven op de politieke besluitvorming.
D66 wil een nieuw kiesstelsel met kieslijsten waarbij de kiezer kan kiezen tussen stemmen op een partij of op een individuele kandidaat, zoals het Burgerforum Kiesstelsel adviseerde en door het huidige kabinet is aangekondigd. Zo hebben meer Kamerleden een eigen mandaat en hebben kiezers meer keuze in het stemhokje.
D66 wil het recht op amendement invoeren, zodat burgers ook tussentijds invloed kunnen uitoefenen op besluitvorming. Het recht op amendement geeft iedereen de kans om steun te verzamelen en zo een voorstel tot verbetering in te dienen op een bestaand wetsvoorstel.
D66 wil een gekozen premier. Zo krijgen kiezers een stem op de macht en een stem op de controle van de macht. Dit geeft mensen meer invloed op de kabinetsformatie en de Tweede Kamer meer vrijheid om haar controlerende taak te vervullen.
D66 is voorstander van een bindend correctief referendum als noodrem, zonder ruimte voor interpretatie over de consequenties van de uitslag.
D66 wil meer aandacht voor het perspectief van jongeren. Het instellen van een jongerenparlement en invoeren van een generatietoets voor beleid zijn stappen in de goede richting, maar niet voldoende. Daarom verlagen we de stemgerechtigde leeftijd naar 16 jaar.
D66 wil de democratische controle moderniseren. Rechters moeten de bevoegdheid krijgen om wetten te toetsen aan de Grondwet, zodat de controle op de macht beter gespreid is en individuele rechten beter beschermd zijn. Vervolgens kan de indirect gekozen Eerste Kamer worden afgeschaft.

---
pdf_page: 126
---

Tot die tijd wordt de Eerste Kamer verder op afstand van de dagelijkse politiek geplaatst, door elke drie jaar de helft van de Eerste Kamer te vervangen en senators voor zes jaar te verkiezen. Ook krijgt de Senaat het recht om wetsvoorstellen met commentaar terug te sturen naar de Tweede Kamer die vervolgens het laatste woord heeft, en worden Grondwetsherzieningen in de tweede lezing voortaan door de Verenigde Vergadering behandeld, zoals de Staatscommissie Parlementair Stelsel adviseerde.
Kandidaten voor belangrijke posities in onze democratie en openbaar bestuur, zoals ministers en directeuren van bestuursorganen, moeten in het openbaar worden gehoord door de Tweede Kamer.
We versterken de democratie door burgers via digitale middelen bij te laten dragen aan nieuw beleid. Via zowel brede consultaties als het vragen naar meningen op specifieke punten, versterken we de legitimiteit en effectiviteit van beleid met het vroegtijdig en doelgericht ophalen van input.Burgers uit andere EU-lidstaten die langer dan vijf jaar in Nederland woonachtig zijn, krijgen stemrecht in de nationale en provinciale verkiezingen.


# Lokale zeggenschap voor mensen 

De gemeente heeft er steeds meer taken bij gekregen en heeft daarmee een steeds grotere rol in het dagelijks leven van mensen. D66 wil dat de lokale democratie recht doet aan de groeiende verantwoordelijkheid van gemeenten. Uiteindelijk heeft de gemeenteraad het laatste woord, maar nieuwe democratische instrumenten zijn een waardevolle toevoeging.
Op landelijk niveau nemen we beperkende regels voor lokale democratische experimenten zo veel mogelijk weg. Ook op lokaal en regionaal niveau wordt het bindend correctief referendum mogelijk.
Participatietrajecten zoals het 'right to bid,' het 'right to challenge' en het 'right to cooperate' geven de ruimte aan initiatieven vanuit de gemeenschap zelf en verdienen onze steun. Hierbij is het belangrijk dat de deelnemers weten waar ze aan toe zijn. Communicatie vanuit de overheid moet helder zijn en gewekte verwachtingen moeten worden waargemaakt.
Wij willen dat mensen hun burgemeester direct kunnen kiezen. Zo vergroten we de legitimiteit van het ambt. Daar hebben zowel burgemeester als inwoners uiteindelijk baat bij.
Bij de Waterschappen hebben boeren, bedrijven en natuurorganisaties 'geborgde zetels.' Dit is ouderwets en ondemocratisch. Kandidaten voor het waterschapsbestuur moeten worden verkozen via de gangbare democratische weg.

---
pdf_page: 127
---

# Voor een modern koningschap 

D66 wil de ceremoniële waarde van het koningschap behouden, maar ziet geen waarde in de politieke rol die de koning nog steeds bij wet vervult. Daarnaast zou het voor het draagvlak voor het koningshuis goed zijn als het inkomen van de koning wordt bijgesteld en de koning, net als andere Nederlanders, belasting en sociale premies betaalt.
De koning hoort geen onderdeel te zijn van de regering noch van de Raad van State. Ondertekening van wetten en 'Koninklijke' besluiten zijn overbodig. Kamerleden hoeven geen trouw meer aan de koning te zweren om beëdigd te worden. Bewindspersonen worden niet langer op een paleis beëdigd, maar in het parlement.
De koning wordt niet anders behandeld dan andere Nederlanders. De koninklijke inkomens moeten aan de normering van topinkomens voldoen. De koning hoort gewoon belasting en sociale premies te betalen. Ook de overige vergoedingen op grond van de Wet financieel statuut koninklijk huis moeten opnieuw tegen het licht worden gehouden. De totale kosten van het koningshuis moeten transparant zijn. Het nauwelijks gebruikte Paleis op de Dam krijgt een publieke functie.

---
pdf_page: 128
---

# Wij willen een open en eerlijke overheid 


#### Abstract

De afgelopen tien jaar zijn we de overheid gaan zien als strenge politieagent. De toeslagenaffaire werd symbool voor de doorgeslagen jacht op mogelijke fraudeurs. Nietsvermoedende ouders werden het slachtoffer van onterechte verdachtmakingen en willekeurige boetes. Dat mag nooit meer gebeuren. Als mensen niet worden beschermd tegen willekeur en misbruik van de macht faalt de rechtsstaat. D66 wil dat de overheid weer de belangen van mensen gaat dienen. We leren van de fouten in de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. De basis moet op orde zijn: goede dienstverlening, transparante verantwoording en begrijpelijke communicatie.


## Voor openbaarheid

De overheid is er voor mensen, niet andersom. Kabinetsleden en besturen van provincies, gemeenten en waterschappen dienen de inwoners van Nederland. Daarom moet de overheid transparant zijn richting bevolking en parlement over de keuzes die zij maakt en op basis van welke informatie dit gebeurt. De Wet Open Overheid gaat uit van actieve openbaarmaking van overheidsinformatie. Dat is een goede stap naar een nieuwe politieke cultuur.

Om de financiering van politieke partijen transparanter te maken en beter te kunnen controleren, komt er een onafhankelijke autoriteit met de bevoegdheid om sancties op te leggen wanneer zaken niet of onjuist gerapporteerd worden. Aan geldstromen via lokale afdelingen en anonieme financiering via stichtingen worden extra voorwaarden en rapportageverplichtingen opgelegd.

## Meebeslissen in publiek domein

Voor veel mensen is het huis waarin ze wonen, de zorg die ze krijgen of het pensioen waarvan ze (gaan) genieten een basisbehoefte. Maar meebeslissen daarover is nog niet altijd vanzelfsprekend. Tegenmacht en zeggenschap moeten in het publieke domein gegarandeerd zijn.
Voor D66 is de 'horizontale verantwoordingsplicht' leidend. Dit betekent dat bestuurders niet alleen verantwoording af moeten leggen aan een inspecteur of raad van toezicht, maar ook aan de gebruikers van de dienst die ze aanbieden. Bestaande 'raden' worden versterkt.
Scholen moeten hun beleid verantwoorden aan studenten en ouders: ouderraden, studentenen leerlingenraden krijgen een sterkere rol.
Woningcorporaties verantwoorden zich aan de mensen die wonen in hun huizen.
Pensioenfondsen verantwoorden hun beleid aan degenen wiens pensioen ze beheren. Pensioendeelnemers mogen meer meebeslissen over hun eigen pensioen en hoe dat geld geïnvesteerd wordt.

---
pdf_page: 129
---

# Optimaal lokaal bestuur 

Van nationaal tot lokaal: elke bestuurslaag heeft eigen taken, maar voor een optimale uitvoering moet veel worden samengewerkt. Dat geldt van de zorg tot de fysieke leefomgeving en veiligheid. Gemeenten en provincies moeten hierbij weten waar ze aan toe zijn. Zij hebben behoefte aan meer stabiliteit en voorspelbaarheid van de landelijke overheid.
We zien steeds vaker dat gemeenten gebruik maken van gemeenschappelijke regelingen, zoals Veilig Thuis, GGD en Omgevingsdiensten. Dat is begrijpelijk, want het maakt het makkelijker om lokale taken goed op te pakken. De democratische controle vanuit gemeenteraden op deze samenwerkingsverbanden is vaak minder goed geregeld en dat is een groot probleem. Er is meer geld nodig voor politieke en ambtelijke ondersteuning van raadsleden.
Wanneer kleine gemeenten te afhankelijk worden van gemeenschappelijke regelingen, moeten zij fuseren tot een omvang die wél aansluit bij hun takenpakket. Dit verbetert de democratische legitimiteit van verkozen vertegenwoordigers en levert betere dienstverlening op voor inwoners.
Gemeenten hebben steeds meer taken. Dat betekent dat zij ook meer ruimte moeten krijgen om zelf belasting te kunnen heffen. Dit verbetert de lokale democratie: bestuurders moeten zich verantwoorden over de inning en besteding van belastinggeld waar zij zelf over besluiten. De gemeentelijke begroting wordt hiermee onafhankelijker van het Rijk. Ook stabielere inkomsten uit het Gemeentefonds dragen hieraan bij.
We werken toe naar een model van grotere gemeenten. Op termijn zullen deze grotere gemeenten de provinciebestuurslaag overbodig maken.
Bij gemeentelijke herindelingen krijgen gemeenten de ruimte om fusiepartners te kiezen en mogen bewoners van oorspronkelijke gemeenten zich uitspreken over voorkeurspartners. D66 vindt het bovendien belangrijk dat ook na gemeentelijke herindelingen de lokale overheid zichtbaar en aanspreekbaar blijft voor bewoners: in de wijk, de dorpskern en de gemeente.


## Een menselijke overheid

De menselijke maat moet terug in het contact tussen overheid en burger. Mensen moeten kunnen vertrouwen op een overheid die er voor hen is.
Bezuinigingen op uitvoeringsorganisaties kosten op den duur alleen maar geld en maatschappelijk leed. Er is meer aandacht nodig voor een effectieve uitvoering, met aandacht voor gebruiksvriendelijke digitalisering.
D66 wil in de overheidsdienstverlening meer ruimte voor contact tussen de burgers en de uitvoeringsorganisaties als de Belastingdienst en het UWV. De medewerkers van deze organisaties moeten meer ruimte krijgen voor het uitoefenen van hun vakmanschap. Ook moet

---
pdf_page: 130
---

de komende jaren worden geïnvesteerd in de verbetering van de ICT en worden ingezet op het verminderen van complexiteit in wet- en regelgeving.
D66 wil de verplichte roulatie van topambtenaren verlengen van vijf naar tien jaar. Daarmee behouden we stabiliteit en kennis op ministeries, maar voorkomen we dat ze te lang blijven zitten.

---
pdf_page: 131
---

# Verbonden binnen het Koninkrijk 

In ons Koninkrijk der Nederlanden delen we een verleden én een toekomst. Solidariteit staat daarbij voorop. Als een ramp als orkaan Irma een eiland verwoest, of als de crisis in Venezuela ook de eilanden treft, wordt het hele Koninkrijk geraakt. Talloze Nederlanders hebben banden met zowel Europees Nederland als de eilanden. En met een voet op twee continenten is ons Koninkrijk een factor van belang in Europa en Amerika. D66 staat daarom voor samenwerking en onderlinge versterking.

## Gelijkwaardigheid in democratie en bestuur

Een bloeiende democratie en sterke rechtsstaat zijn cruciaal voor de toekomst. Bij het beleid voor Caribisch Nederland streven we naar gelijkwaardigheid met Nederland.
De Rijksministerraad stelt samen met de autonome landen een meerjarenprogramma op. Dit programma bevat speerpunten als goed onderwijs, veiligheid, duurzaamheid en versterking van de democratische rechtsorde.
Er komt een bijzondere vertegenwoordiger of gemeenschappelijke adviescommissie die de samenwerking versterkt op het gebied van klimaat, economie en sociale en culturele betrekkingen.
De autonome landen verdienen een sterkere positie in de wereld. Dit bereiken we door Curaçao, Sint Maarten en Aruba een grotere rol te geven in diplomatie en handelsbeleid voor alle landen in het Koninkrijk.
De registratieverplichting voor het stemmen bij Europese Kamerverkiezingen moet komen te vervallen voor de inwoners van Curaçao, Aruba en Sint Maarten. Een stem uitbrengen moet net als in Nederland - kunnen bij stemlokalen op elk eiland. Zo krijgen inwoners van alle vier de landen gelijke kans om gebruik te maken van hun stemrecht.
Rijkswetten gelden voor het hele Koninkrijk, maar alleen inwoners van Nederland kiezen nu de volksvertegenwoordiging die over rijkswetgeving besluit. Dat moet anders. Bij de behandeling van die rijkswetgeving krijgt een select aantal gedelegeerden van de Staten van Curaçao, Aruba en Sint Maarten ook stemrecht in de Tweede Kamer.
Europees en Caribisch Nederland kunnen elkaar inspireren door samen te leren, werken en creëren. Daarom willen we investeren in onderwijs, cultuur en werk. Dat is goed voor onze landen én voor het toerisme.
Door meer te investeren in cultuur in het Caribisch deel van het Koninkrijk, kan de gemeenschappelijke cultuur in het Caribisch gebied internationaal sterker worden uitgedragen.

---
pdf_page: 132
---

Er komt een cultureel erfgoedfonds en een stimuleringsregeling voor samenwerking en creatieve vernieuwing tussen kunstenaars en de creatieve industrie.
We maken extra geld vrij voor programma's, tentoonstellingen en cultuurhistorische plekken die het verhaal van het slavernijverleden vertellen.
We investeren in de kwaliteit van onderwijs. We willen uitval in het onderwijs voorkomen en de toegang tot Erasmus+ verbeteren. Daarnaast verruimen we de mogelijkheden voor zomerprogramma's en minors van hogescholen, vergroten we kansen met Europese programma's en gaan we door met de program calls voor samenwerking in wetenschappelijk onderzoek.
De aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt moet beter. Bijvoorbeeld door het aanbieden van opleidingen in de landbouw, visserij, biodiversiteit, de dienstensector, duurzame energie en de ICT. Om kansen op de arbeidsmarkt te verbeteren, is het tijd om digitale kennis en vaardigheden extra aandacht te geven.


# Naar een groene en schone economie 

De Caribische delen van ons Koninkrijk hebben een unieke economische positie. Er liggen kansen voor innovatie in de landbouw, visserij, digitalisering, duurzame energie, schoon vervoer, circulaire economie en natuurbehoud, zoals de zeldzame koraalriffen. Wij willen samenwerken om deze kansen te verzilveren.
Duurzame en natuurvriendelijke initiatieven in de toerismesector worden gesteund ten gunste van kleine ondernemers en vakonderwijs.
We zorgen voor een betere toegang tot het Europees Sociaal Fonds en andere Europese fondsen, ter ondersteuning van werkgelegenheid voor met name jongeren en kwetsbare groepen. Hier ligt een ondersteunende en faciliterende rol voor de Nederlandse overheid.
Nederland stelt vanuit het buitenlandbeleid kennis en capaciteit beschikbaar voor het ontwikkelen van ondernemerschap en exploiteren van exportproducten.


## Tegengaan van klimaatverandering, behoud van de natuur

Het grootste natuurgebied van ons Koninkrijk ligt in het Caribisch deel. Haar flora en fauna zijn fenomenaal. Maar tegelijk lopen de inwoners het risico hard getroffen te worden door klimaatverandering. Hiervoor moet aandacht zijn in het klimaat- en natuurbeleid dat Nederland voert.
We starten een koninkrijksbreed Klimaatfonds, zodat de eilanden beter op klimaatverandering kunnen anticiperen. Met investeringen in hernieuwbare energie kunnen deze eilanden

---
pdf_page: 133
---

zelfvoorzienend worden. Ook investeringen in behoud en verbetering van biodiversiteit hebben prioriteit.
Het investeringsfonds Invest-NL kan ingezet worden voor investeringen in duurzaamheid en innovatie op Curaçao, Aruba, Sint Maarten en de BES-eilanden, zodat ze minder afhankelijk zijn van de petrochemische industrie.
Investeren in landbouw, visserij en onderzoek naar duurzame landbouw draagt bij aan een economie die beter bestendig is tegen schommelingen in marktprijzen.
De lozing van afvalwater op zee is een bedreiging voor de koraalriffen. Daarom moet voor 2025 een riolering- en afvalwaterzuiveringssysteem worden aangelegd op de eilanden. Er komt strenger toezicht op het illegaal dumpen van afval. Ook willen we betere kustbescherming en minder kustbebouwing.


# Stabiliteit in de regio 

We steunen het Caribisch deel van het Koninkrijk om hun economische positie in de regio te behouden en de stabiliteit te bevorderen. De regio mag niet het slachtoffer worden van de Venezuela-crisis en andere geopolitieke ontwikkelingen.
De wederopbouw van Sint Maarten na de verwoestende orkaan Irma loopt te traag. De huidige vorm van hulp via de Wereldbank heeft niet tot gewenste resultaten geleid. Nederland moet in actie komen en wegen zoeken om het geld sneller in te zetten.
Ook het Caribische deel van het Koninkrijk is geraakt door de coronacrisis. Wij willen een ruimhartig beleid met voorwaarden die proportioneel zijn en oog hebben voor de feitelijke situatie op de eilanden.
We zetten een taskforce op die het Caribisch deel van het Koninkrijk ondersteunt bij menselijk migratie- en asielbeleid. We ondersteunen ook de lokale sociale advocatuur.

---
pdf_page: 134
---

# Werk maken van gelijkwaardigheid.

---
pdf_page: 135
---

# Werk maken van gelijkwaardigheid 

Voor onze Grondwet is iedereen gelijk. Maar dat principe wordt pas waarheid als we er naar leven, als we gelijke kansen met en voor elkaar organiseren, elke dag weer. Thuis, op straat, op school en op het werk. Door grenzen te stellen en ons uit te spreken. Door barrières weg te nemen en springplanken te bieden. Naar een open, vrije samenleving met échte kansen voor iedereen. Want onze vrijheden en veiligheid zijn er voor iedereen die in Nederland woont.

Met de tragische dood van George Floyd laaide in 2020 wereldwijd de woede over alledaags racisme op. Ook in Nederland is er institutioneel racisme. Veel Nederlanders beginnen elke dag met een 0-1 achterstand, wanneer ze door hun achternaam of huidskleur niet worden uitgenodigd voor een sollicitatie, afgewezen worden voor een huis of wéér door de politie staande worden gehouden. En het gaat ook om andere vormen van discriminatie. Vanwege gender, seksuele voorkeur, beperkingen, leeftijd of opleiding lopen velen tegen een muur. De open, vrije samenleving die wij nastreven, zit voor te veel mensen nog altijd op slot.

D66 zet de strijd voor gelijkwaardigheid voort, in een hogere versnelling: we gaan racisme en discriminatie concreet bestrijden. We willen een krachtige nationale autoriteit voor discriminatiebestrijding en structureel meer aandacht in de Tweede Kamer. We moeten lessen trekken uit ons verleden. Daarom komt er een slavernij-instituut en houden we in 2023 een bijzonder gedenkjaar van 150 jaar formele afschaffing van de slavernij.

We verbouwen de arbeidsmarkt tot deze geen kleur en gender meer ziet en open staat voor ieders talent. We doorbreken het glazen plafond met quota voor topfuncties bij overheden en in het bedrijfsleven - net zolang als nodig is. Met gratis kinderopvang en een langer partnerverlof stellen we alle ouders in staat om werk en zorgtaken te combineren. We verankeren de rechten van LHBTI+ personen in de wet. En we investeren in de integratie van nieuwe landgenoten, zodat zij zich vanaf dag één thuis voelen en mee doen aan onze samenleving. We accepteren daarbij geen ongewenste (buitenlandse) beïnvloeding, zoals intimidatie van nieuwkomers uit het land van oorsprong, culturele onderdrukking en eergerelateerd geweld.

Dit vraagt óók om een andere overheid: een overheid die kritisch in de spiegel kijkt en bovenal zelf het goede voorbeeld geeft. Door een afspiegeling te zijn van de Nederlandse samenleving en discriminatie binnen de eigen gelederen uit te bannen. Een overheid waarop je kan bouwen en vertrouwen.

---
pdf_page: 136
---

# Het is tijd om een eind te maken aan discriminatie en racisme 

Artikel 1 van de Grondwet garandeert iedereen die zich in Nederland bevindt het recht op gelijke behandeling. Maar hoe pijnlijk ook, voor te veel mensen is dit grondwettelijk recht in de praktijk een papieren werkelijkheid. Er is nog steeds racisme, het verwerpelijke idee dat mensen anders behandeld mogen worden op basis van 'ras'. Er is nog steeds discriminatie, het anders behandelen van mensen op basis van kenmerken zoals afkomst, geslacht, geloof of handicap.

Wij blijven strijd voeren om de muren die ons verdelen af te breken. Bij racisme en bewuste discriminatie vraagt dat onder andere om harde straffen. Bij onbewuste discriminatie om bewustwording, dialoog en zelfreflectie. Niet alleen bij de overheid, maar ook bij D66 als politieke vereniging. Wij doen recht aan dit belangrijke onderwerp door het nog actiever op te pakken.Want één ding is zeker: in het Nederland van de toekomst is geen plek voor racisme en discriminatie. In het Nederland van de toekomst is iedereen gelijk. Zoals artikel 1 van de Grondwet ons garandeert.

## Eerlijke instituties

De overheid heeft de verantwoordelijkheid om racisme en discriminatie tegen te gaan. Zowel bij overheidsorganisaties als binnen het onderwijs en het bedrijfsleven sijpelen vooroordelen en stereotypen door in hoe mensen worden behandeld en de kansen die zij krijgen. D66 wil dat de overheid zelf het goede voorbeeld gaat geven.
D66 wil in de strijd tegen racisme en discriminatie een Nationaal Coördinator Discriminatiebestrijding aanstellen met mandaat en voldoende middelen.
Om racisme en discriminatie hoog op de agenda te zetten moet de overheid in haar communicatie duidelijk en expliciet verwijzen naar het College voor de rechten van de mens (CvdRvdM), antidiscriminatiebureaus, discriminatie meldpunten en de relevante ombudsman. Deze organisaties moeten meer geld en middelen ter beschikking hebben om effectief op te treden. De meldingen bij antidiscriminatiebureaus worden structureel voorgelegd aan het CvdRvdM.
D66 wil dat antidiscriminatiebureaus, toezichthouders en andere relevante partijen met regelmaat in de Tweede Kamer worden uitgenodigd om volksvertegenwoordigers bij te praten.
De overheid werkt niet samen met dienstverleners of bemiddelaars die discrimineren.
De overheid organiseert doorlopend campagnes om de impact van (al dan niet bewust) discriminerend gedrag aan de orde te stellen.

---
pdf_page: 137
---

Voor de erkenning van een gedeeld verleden moet de Nederlandse staat excuses aanbieden voor haar rol in de wereldwijde slavenhandel en slavernij..
D66 wil van het jaar 2023 een bijzonder gedenkjaar maken, dan is de slavernij 150 jaar ten einde. Daarnaast wil D66 dat Keti Koti een nationale feestdag wordt.


# De overheid als afspiegeling van Nederland 

D66 wil een overheid die eruitziet als Nederland. Dat geldt voor de politie, het leger en andere overheidsorganisaties. De basis daarvoor zijn diverse teams, op alle niveaus. D66 maakt zich sterk voor het formuleren van concreet beleid en specifieke doelen die inzetten op de werving, instroom en doorstroom van vrouwen, mensen met een biculturele achtergrond en mensen met een arbeidsbeperking. Dat maakt de overheid herkenbaar voor verschillende groepen mensen en zorgt voor een inclusieve samenleving.
Alle overheidsorganisaties, in het bijzonder de politie en de Belastingdienst, maken diversiteitsbeleid tot prioriteit in alle lagen van de organisatie. Er moet gewerkt worden aan veilige teams, met tijd en aandacht voor sociale veiligheid en omgangsvormen.
Om discriminatie beter te kunnen aanpakken, moeten er meer aangiftes worden gedaan. Die bereidheid is nu laag, bijvoorbeeld door angst voor de gevolgen. Met de inzet van gespecialiseerde discriminatierechercheurs is de kans groter dat bij aangifte discriminatie wordt herkend. Zo stijgt de kans dat daders veroordeeld worden.
Beleid tegen risicoprofielen binnen de overheid werkt niet effectief genoeg. Daarom gaan we etnisch geladen risicoprofielen actief bestrijden.
D66 staat pal voor de vrijheid om te geloven wat je wil en zal altijd opstaan tegen discriminatie. Geloof is iets persoonlijks en de manier waarop je je geloof belijdt hoort een eigen keuze te zijn. Daarbij hoort de overheid niet te bepalen wat iemand om religieuze redenen draagt, ook niet in publieke ruimtes.
D66 verwelkomt een snelle ontwikkeling naar een Sinterklaasfeest voor iedereen. De Rijksoverheid werkt alleen nog mee aan een modern Sinterklaasfeest.


## Gelijke kansen op werk en wonen

De arbeidsmarkt en woningmarkt zijn niet kleurloos. Nederlanders met een biculturele achtergrond hebben minder kans op een sollicitatiegesprek dan Nederlanders zonder biculturele achtergrond. Als uitzendbureaus of makelaars de vraag krijgen Nederlanders van kleur buiten de deur te houden, wordt nog vaak aan dat verzoek voldaan. Een jongere met een biculturele achtergrond moet vaak eindeloos solliciteren voor een stage. Deze discriminatie ligt aan de basis voor een leven lang ongelijke kansen. D66 wil daarom een harde aanpak.

---
pdf_page: 138
---

We voeren een boete in oplopend tot $€ 10.000$ voor bedrijven die in hun werving en selectie discrimineren. Werkgevers en uitzendbureaus die bij controles door de inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid worden betrapt op duidelijke discriminatie en geen maatregelen hebben getroffen om dit te voorkomen krijgen eveneens een boete.
De overheid werkt niet met bedrijven die discrimineren. Als uitzendbureaus of mogelijke opdrachtnemers zich schuldig hebben gemaakt aan discriminatie zal de overheid deze bedrijven geen opdrachten verlenen totdat zij waarborgen hebben ingebouwd. Hier moet toezicht op zijn.
Voor discriminerende verzoeken aan makelaars, verhuurders en vastgoedbemiddelaars komt een meldplicht.
We gaan de discriminerende werking tegen die algoritmes kunnen hebben bij werving en selectie.
We voeren een meldplicht in voor discriminerende werkgevers en uitzendbureaus en zetten vaker mystery guests in.


# Gelijke kansen voor mensen met een handicap 

D66 ondersteunt en onderschrijft het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap. Nederlanders met een beperking hebben nu minder toegang tot werk of een woning. Voor hen en voor iedereen in Nederland moet toegankelijkheid de norm worden.
D66 toetst relevante nieuwe wet- en regelgeving altijd aan het VN-verdrag Handicap. D66 is bovendien voor ratificatie van het Facultatief Protocol van het VN-verdrag Handicap. Hiermee kunnen mensen naar de rechter stappen wanneer overheden in strijd met het VN-verdrag Handicap handelen.
D66 werkt aan het opnemen van een verbod op discriminatie op grond van een beperking in artikel 1 van de Grondwet. Dit wordt ook toegepast in de praktijk, zoals in het openbaar vervoer, op websites van de overheid en op straat. Openbare gebouwen moeten altijd toegankelijk zijn voor mensen met een beperking. En de assistentiehond, die voor veel mensen van grote waarde is om zelfstandig te kunnen leven, mag nooit worden geweigerd.
D66 wil dat de overheid mensen met een beperking actief betrekt bij het ontwikkelen van beleid. Mensen met een beperking en hun vertegenwoordigende organisaties moeten in staat worden gesteld mee te denken en te beslissen over beleid.

---
pdf_page: 139
---

# Je hoort erbij vanaf dag één 

Mensen die naar Nederland komen en hier blijven, moeten zo snel mogelijk integreren. Dit vraagt inspanning van zowel de nieuwkomer als van de Nederlandse samenleving. De overheid dient hier een proactieve, stimulerende en faciliterende rol in te vervullen. Het leren van de taal en het opbouwen van een Nederlands sociaal netwerk zijn hierin belangrijke eerste stappen. Op deze manier kunnen mensen zo snel mogelijk meedoen. Onderdeel van integreren is het inburgeren. Ook dit kunnen nieuwkomers niet alleen. Met hulp van de overheid en van betrokken burgers gaan zij daarom vanaf het eerste moment aan de slag met een eigen inburgeringsplan. Samen werken we aan het vergroten van draagvlak en de succesvolle inburgering van nieuwkomers.

Bij alle keuzes die met of voor inburgeraars worden gemaakt is hun kans op werk of school leidend. D66 wil ook dat Nederland zich ervoor inzet dat dit wordt vastgelegd in EU-wetgeving, zodat overal in Europa nieuwkomers kunnen meedoen.

## Integratie vanaf het begin

In de afgelopen kabinetsperiode is op initiatief van D66 het oude inburgeringsstelsel op de schop gegaan. Fraude en misstanden worden hiermee voorkomen. Nieuwkomers starten hun leven in Nederland niet meer met een hoge schuld. Gemeenten zijn er nu voor verantwoordelijk dat nieuwkomers de Nederlandse taal leren en op hun eigen niveau zo snel mogelijk naar school of aan het werk gaan.
Nieuwkomers krijgen een persoonlijk inburgeringsplan. Vanaf het eerste moment gaan zij hiermee aan de slag. In dit plan wordt vastgelegd welke cursussen door de nieuwkomer gevolgd worden om te integreren en welke begeleiding daarbij geboden wordt.
We zorgen dat nieuwkomers medezeggenschap krijgen over lokaal beleid en uitvoering van de inburgeringswet in gemeenten, zoals dat ook gebruikelijk is bij bijvoorbeeld de doelgroep van de Participatiewet. Zo kunnen nieuwkomers volwaardig meepraten over beleid dat hen aangaat en doen zij ervaring op met medezeggenschap.
Nieuwkomers die het hoogste taalniveau niet halen, krijgen meer aandacht. We sturen daarbij zoveel mogelijk op het zelfstandig kunnen leven, en het leren van de taal. Om de kwaliteit van het taalonderwijs te garanderen, worden de controles voortaan gedaan door de Inspectie van het Onderwijs.
Wanneer nieuwkomers geplaatst worden in een bepaalde gemeente, wordt voortaan maximaal rekening gehouden met hun kans op geschikte opleiding en werk. Een jongere die een technische studie wil doen komt in de buurt van Delft, Eindhoven of Enschede. Wie ervaring als havenwerker heeft komt eerder in Rotterdam dan in Venlo terecht. Gemeenten organiseren

---
pdf_page: 140
---

sponsorprogramma's bij werkgevers of sectoren die nieuwkomers kansen bieden op leren en werken bij een werkgever als onderdeel van hun inburgering.
D66 wil dat Nederlanders, waaronder eerdere generaties nieuwkomers, meer ruimte krijgen om bij te dragen aan snelle integratie. Maatschappelijke initiatieven hiertoe worden meer ondersteund.


# Vrij zijn van ongewenste invloeden 

Nieuwkomers in Nederland krijgen dezelfde rechten als alle Nederlanders, maar kunnen die vrijheid soms niet benutten door zware druk van familie of het land van oorsprong. Dat moet worden tegengegaan: onze vrijheden en onze veiligheid zijn er voor iedereen die in Nederland woont. Geen enkele buitenlandse regering mag bepalen hoe mensen die in Nederland wonen leven.Vrouwen en (ook) mannen met een migratieachtergrond die door druk van familie of vrienden niet zichzelf kunnen zijn en onderdrukt worden, verdienen onze bescherming. Dit geldt evengoed voor Nederlanders zonder migratieachtergrond in - bijvoorbeeld - strengreligieuze gemeenschappen.
We willen niet dat door buitenlandse overheden gefinancierd onderwijs - zoals het programma voor weekendscholen van de Turkse regering - indruist tegen de waarden van de Nederlandse rechtsstaat. Lesmaterialen moeten openbaar zijn.
Nederland beschermt nieuwkomers die te maken hebben met intimidatie vanuit hun land van oorsprong. Zo nodig krijgen zij hulp om ervoor te zorgen dat andere overheden hen niet meer kunnen benaderen of over persoonlijke gegevens beschikken.
We gaan (culturele) onderdrukking en eergerelateerd geweld tegen. Met name vrouwen die niet inburgeringsplichtig zijn én geen uitkering hebben, blijven nu vaak onder de radar. Zij moeten structureel benaderd worden om hen kennis te laten maken met de kansen die ze in Nederland hebben. Wie om culturele of religieuze redenen wil breken met de familie krijgt extra bescherming. Gezinnen waarin onderdrukking voorkomt worden sneller onder toezicht gesteld.


## Vrije keuze in nationaliteit

D66 vindt dat iedereen in Nederland vrij moet zijn om een band te houden met het land van eigen oor- sprong of die van de ouders. Dat betekent voor D66 ook dat mensen vrij moeten zijn in hun keuze voor nationaliteit. Identiteit is immers niet vanzelfsprekend aan een land gebonden. Je voelt je Nederlander, Fries, Rotterdammer, Europeaan - of alles tegelijk. We maken het mogelijk meerdere nationaliteiten van verschillende landen te bezitten. Net zoals de vrije keuze om een (tweede) nationaliteit op te geven.

---
pdf_page: 141
---

Niemand die in Nederland komt wonen, hoeft de oorspronkelijke nationaliteit op te geven. Andersom behouden Nederlanders in het buitenland hun Nederlandse nationaliteit als zij de nationaliteit van het land waar zij wonen aannemen.
We versoepelen de voorwaarden waarop mensen hun Nederlandse nationaliteit terug kunnen krijgen, wanneer ze die zijn kwijtgeraakt.
Sommige Nederlanders hebben een tweede nationaliteit die zij niet vrijwillig kunnen opgeven, bijvoorbeeld de Marokkaanse, Syrische of Griekse. Dit kan leiden tot grote problemen. D66 stelt daarom een Nederlands Register Ongewenste Nationaliteit voor, waarin mensen kunnen aangeven afstand te willen doen van hun tweede nationaliteit. Nederland behandelt iedereen die van een tweede nationaliteit af wil alsof zij alleen Nederlander zijn.

---
pdf_page: 142
---

# Emancipatie begint bij de vrijheid om jezelf te zijn 

In Nederland heeft iedereen het recht om zichtbaar zichzelf te zijn. We zijn een divers land. Niet voor niets was Nederland het eerste land waar het huwelijk werd opengesteld voor mensen van hetzelfde geslacht. Maar deze tolerantie staat onder druk. Homo's die hand in hand over straat lopen, zijn niet overal veilig. Vrouwen die abortus willen plegen worden geïntimideerd bij de kliniek. En nog steeds bepaalt je geslacht of identiteit een flink deel van de kansen die je krijgt op je werk. Voor D66 is dit onacceptabel. Wat je geslacht, geaardheid, overtuiging of huidskleur ook is; niemand heeft het recht de ander op basis van deze kenmerken in de vrijheid te beperken. Vrijheid is een universeel recht. D66 streeft daarom in wereldwijd verband naar dezelfde rechten voor iedereen.

## Gelijkwaardigheid op de werkvloer

Nog altijd hebben je geslacht, gender, leeftijd en je achtergrond invloed op je kansen op de werkvloer. Dat kan gaan om vertegenwoordiging van vrouwen in topposities, maar ook om gelijke kansen voor mensen met een biculturele achtergrond bij het zoeken naar een baan. We nemen daarom maatregelen die deze verschillen opheffen. De overheid moet daarbij het goede voorbeeld geven.
Sollicitatiecommissies bij overheden, publieke en semipublieke instellingen hebben een gevarieerde samenstelling wat betreft gender, leeftijd en achtergrond.
Wij geloven in de kracht van diversiteit. D66 is voor een tijdelijk quotum (van vijf jaar) van zowel 30 procent vrouwen als mannen in bestuurs- en toezichtfuncties binnen en buiten de overheid.
Grotere bedrijven worden verplicht in hun jaarverslag te rapporteren over loonverschillen tussen mannen en vrouwen.
Naar het voorbeeld van IJsland verplichten we werkgevers met 25 werknemers of meer om zich te certificeren voor gelijk loon voor gelijk werk.
Met sociale partners werken we aan cao's met bredere vormen van verlof, bijvoorbeeld voor mantelzorg of een sabbatical.
We willen dat werknemers het recht krijgen om thuis te werken, tenzij een zwaarwegend bedrijfsbelang zich hiertegen verzet.
We stimuleren dat diensten als het gemeenteloket of de huisarts vaker 's avonds geopend zijn, zodat mensen daar buiten werktijd gemakkelijk naartoe kunnen.
D66 verlengt het partnerverlof bij geboorte van zes naar tien weken, tegen 70 procent

---
pdf_page: 143
---

loondoorbetaling. Om verlof ook toegankelijk te maken voor mensen met een laag inkomen, wordt tenminste 100 procent van het minimumloon doorbetaald. Dit wordt betaald door het UWV en komt ook beschikbaar voor zelfstandig ondernemers.
Zwangerschapsdiscriminatie is verboden. Toch komt discriminatie van vrouwen die in verwachting zijn of terugkeren op de werkvloer na hun verlof, nog steeds veel voor. Daar moet strenger op worden gehandhaafd. Ook krijgen zwangeren informatie over hun rechten met betrekking tot werk.
We zorgen dat ouders vrij zijn om naast het opvoeden van hun kinderen te kunnen werken. Elk kind krijgt daarom recht op vier dagen gratis kinderopvang. Bovendien worden de tijden van kinderopvang verruimd. Zie hiervoor ook "Een rijke schooldag voor ieder kind".


# Oog voor de positie van de vrouw 

Mede dankzij \#MeToo is de afgelopen jaren het bewustzijn over seksuele intimidatie van vrouwen vergroot. Er is meer aandacht gekomen voor vrouwen die vaker in kwetsbare posities verkeren ten opzichte van mannen. De discussie heeft bijgedragen aan verdere emancipatie van de vrouw, maar we zijn er nog niet. De coronacrisis liet zien dat geweld achter de voordeur is toegenomen. D66 wil dit bestrijden. De gelijke positie van vrouwen is niet onderhandelbaar.
We investeren in de aanpak van geweld achter de voordeur. Via Veilig Thuis, maar ook met voldoende opvangplekken voor vrouwen en kinderen die niet veilig thuis kunnen wonen. Codewoorden waarmee geweld achter de voordeur gemeld kan worden bij bijvoorbeeld apotheken worden gemeengoed. Ook investeren we in de zedenpolitie, waarbij we inzetten op een veilige(re) omgeving voor slachtoffers om zedenmisdrijven te melden.
Zelfstandigheid van de vrouw begint met financiële onafhankelijkheid. Nog altijd zijn veel minder vrouwen dan mannen economisch zelfstandig. Daarom stimuleren we deze economische zelfstandigheid, met name bij alleenstaande moeders, laagopgeleide vrouwen en vrouwen met een biculturele achtergrond.
Wij willen dat iedereen passende zorg krijgt. Vrouwen kunnen andere ziekteverschijnselen hebben dan mannen. Vaak worden deze niet herkend of omschreven als 'afwijkend.' Daardoor hebben vrouwen meer kans op een verkeerde diagnose, behandeling of bijwerkingen van medicijnen. Wij willen meer onderzoek naar genderspecifieke zorg en pleiten daarbij voor een Europese aanpak.
Er moet meer aandacht komen voor de behoeften van cliënten met een migratieachtergrond.
Vooroordelen en gebrek aan kennis over achtergronden van patiënten kunnen soms leiden tot verkeerde diagnoses. Daarom willen we dat er onderzoek komt naar hoe de zorg zowel preventief als curatief beter kan inspelen op een diverse samenleving.

---
pdf_page: 144
---

We treden op tegen religieuze praktijken die de vrijheid van vrouwen en meisjes ernstig beperken, zoals gedwongen huwelijken, eerwraak en tegen haar wil achterlating in het buitenland of ontvoering naar het buitenland. We treden op tegen genitale verminking en zetten preventieprogramma's op tegen genitale verminking van meisjes en vrouwen.


# Rechten voor sekswerkers 

D66 erkent sekswerk als werk. Sekswerkers moeten in alle vrijheid voor hun beroep kunnen kiezen.
Individuele sekswerkers dienen gelijke toegang te hebben tot het arbeidsrecht als andere werkenden. Zij verdienen de vrijheid om als zzp'er te werken, en mogen niet uitgesloten worden van verzekeringen en andere financiële dienstverlening.
Binnen de seksindustrie moeten we financiële uitbuiting, dwang en geweld voorkomen en bestrijden. Met heldere nationale wetgeving willen we de toegang tot hulpverlening en het rechtssysteem voor kwetsbaar gemaakte personen binnen dit werkgebied garanderen.
D66 verzet zich tegen verdere criminalisering en stigmatisering van de sector, zoals de strafbaarstelling van dienstverlening aan sekswerkers (pooierverbod) of van de klant.
Wij zijn tegen een registratieplicht voor sekswerkers.


## Anticonceptie voor iedereen toegankelijk

In Nederland moet de gewenste vorm van anticonceptie voor iedereen beschikbaar zijn. Seksuele gezondheid is een groot goed. Bij gezinsvorming en zwangerschap moet zelfbeschikking voorop staan. We hechten veel waarde aan de toegankelijkheid van anticonceptie. D66 wil daarom dat de overheid anticonceptie vergoedt.
Iedereen krijgt de anticonceptie aan de toonbank gratis mee. De apotheker declareert vervolgens de kosten bij de overheid.
We onderzoeken de mogelijkheden voor de vergoeding van IVF bij draagmoederschap.
We stimuleren onderzoek naar vernieuwende vormen van anticonceptie, zoals de mannenpil, en niet-hormonale anticonceptie voor vrouwen.

---
pdf_page: 145
---

# Verbeter de abortuswet 

De abortuswet is een belangrijke verworvenheid die vrouwen in staat stelt om te kiezen voor de afbreking van hun zwangerschap in een ziekenhuis of een abortuskliniek. Toch zijn er belangrijke verbeteringen nodig in deze wet.
De abortuspil wordt bij de huisarts beschikbaar.
Abortus hoort niet in het strafrecht. Abortusartsen, maar zeker ook de vrouwen komen hierdoor in een kwaad daglicht te staan.
D66 wil af van de wettelijk verplichte minimale beraadtermijn bij het afbreken van een zwangerschap. In plaats daarvan wil D66 dat er voor elke vrouw een zodanige beraadtermijn geldt als nodig is om, gegeven de omstandigheden, tot een weloverwogen besluit te komen.
Een abortus moet voor elke vrouw vergoed blijven. Dat geldt ook voor prenatale screening (NIPT), waarmee aankomende ouders de informatie krijgen waarmee zij een keuze kunnen maken over het al dan niet afbreken van een zwangerschap.
Intimidatie van bezoekers van abortusklinieken moet verder aan banden worden gelegd.


## Bescherm de rechten van LHBTI+

D66 strijdt voor de bescherming van LHBTI+ personen tegen discriminatie en geweld. De ruimte voor conservatieve denkbeelden groeit en dit bedreigt de gelijke rechten voor en gelijke behandeling van LHBTI+ personen. Vrijheid en gelijkheid zijn nog niet vanzelfsprekend. Het hoge percentage zelfmoord onder LHBTI+ jongeren laat zien dat zij zich nog altijd een kwetsbare positie bevinden. Stigmatisering en discriminatie van LHBTI+ personen moeten worden aangepakt. Zodat iedereen vrij is om daadwerkelijk zichtbaar zichzelf te kunnen zijn.
We leggen de rechten van LHBTI+ personen wettelijk vast. Handicap en seksuele gerichtheid worden als verboden grond van discriminatie expliciet toegevoegd aan artikel 1 van de Grondwet.
We schaffen onnodige verplichte geslachtsregistratie af.
Homogenezingstherapie wordt verboden.
De aangiftebereidheid bij discriminatie van en geweld tegen LHBTI+ personen moet omhoog. Daarom komen er gespecialiseerde discriminatierechercheurs. Zo wordt aangifte van geweld of discriminatie beter erkend en herkend en vergroten we de pakkans.
D66 is tegen de benadering van transgenders als zieken in de zorg. Transgender-zijn is geen

---
pdf_page: 146
---

psychische afwijking. D66 wil zich blijvend inzetten voor de aanpak van de wachtlijsten voor transgenderzorg.
Jonge intersekse kinderen moeten beschermd worden tegen niet-noodzakelijke medische behandelingen.
Op alle scholen wordt seksuele diversiteit onderwezen. LHBTI+ discriminatie op scholen wordt aangepakt. We helpen docenten met vaardigheden om LHBTI+ acceptatie te bevorderen. Dit is onmisbaar voor een veilige omgeving voor alle kinderen op school. Seksuele voorlichting gaat verder dan biologische mechanismen en het voorkomen van zwangerschap en SOA's. De voorlichting schenkt ook aandacht aan consent, seksuele weerbaarheid, en aan een brede definitie van 'seks'.
Met behulp van preventieprogramma's en voorlichting gaan we homofobie in de sportwereld tegen.
D66 wil meer aandacht voor de jeugdhulp en opvang van dak- en thuisloze LHBTI+ personen.
Suïcidepreventieprogramma's gericht op LHBTI+ personen worden voortgezet.
In de asielprocedure is extra aandacht voor asielaanvragen door LHBTI+ personen. In veel landen worden LHBTI+'ers vervolgd of zelfs met de dood bedreigd. In Nederland kunnen deze mensen terecht met een beschermde status. Ook wil D66 aparte veilige opvang voor LHBTI+'ers binnen azc's, conform een aangenomen motie van D66.
Nederland zet zich binnen de EU in voor de invoering van de horizontale anti-discriminatiewet, die ook LHBTI+ rechten beschermt. We ondersteunen internationale organisaties die strijden voor gelijke rechten voor LHBTI+ personen elders in de wereld. Ook zal Nederland zich inzetten voor de Europabrede erkenning van de rechten van regenbooggezinnen en werk maken van strafrechtelijke sancties op ernstige vormen van homohaat.


# Modern familierecht 

Ons familierecht moet worden gemoderniseerd. Ons hele rechtsstelsel is gebaseerd op twee ouders, maar dat is al lang niet meer de realiteit. In de afgelopen jaren hebben we ons ingezet voor een regeling voor draagmoederschap, meerouderschap en -gezag. Nog steeds is er een hoop werk te verrichten. Voor D66 staat bij elke hervorming het belang van het kind voorop.
Als ouders uit elkaar gaan is het belangrijk dat zij samen tot een goed ouderschapsplan komen. D66 wil dat de belangen van beide ouders hierin in gelijke mate worden meegewogen. Bovenaan staat uiteraard het belang van het kind. Dat betekent onder andere dat ouders in eerste instantie beiden bij de opvoeding betrokken blijven.

---
pdf_page: 147
---

Er moet zo snel mogelijk een wettelijke regeling komen die een dubbele achternaam mogelijk maakt. Dit biedt beide ouders de kans om de band met hun kind te bevestigen.
We blijven pleiten voor een wettelijke regeling voor meerouderschap en -gezag. Een derde of vierde ouder zou ook juridisch gezien ouder van het kind moeten kunnen worden en het wettelijke gezag moeten kunnen krijgen.
D66 is er voorstander van dat de ongehuwde partner van de moeder die zijn of haar kind heeft erkend, automatisch het gezamenlijk gezag krijgt. Daarmee sluit het familierecht op dit punt beter aan op de behoefte van de veranderde samenleving en doet het meer recht aan het belang van kinderen van ongehuwde ouders.
Omgangsregelingen bij 'vechtscheidingen' moeten beter worden gehandhaafd. Bij omgangsproblemen moet eerder worden ingegrepen zodat een ouder de kinderen niet ongestraft kan weghouden bij de andere ouder. Het is belangrijk dat de politie meer kennis en ervaring opbouwt met deze complexe materie. Daarnaast is preventie van belang. Vechtscheidingen leiden tot een onevenredig beslag op de jeugdzorg. Er moet een grondige evaluatie komen van de effectiviteit van deze jeugdzorg-interventies.
D66 is voorstander van eenvoudige adoptie van pleegkinderen, zoals voorgesteld door de Staatscommissie herijking ouderschap. Het kind wordt hiermee optimaal beschermd. Er is sprake van een familierechtelijke betrekking met de persoon of personen die het kind verzorgen en opvoeden, terwijl het kind ook een juridische band houdt met zijn oorspronkelijke ouder(s) en verdere familie.
Interlandelijke adoptie is toegestaan, mits onder goede én strikte voorwaarden. Adoptie moet een veilige mogelijkheid zijn en dient op zeer zorgvuldige en integere wijze plaats te vinden. De veiligheid en bescherming van het kind staat voorop.

---
pdf_page: 148
---

# Hoe vrij zijn wij, als gezondheid je kansen beperkt?

---
pdf_page: 149
---

# Hoe vrij zijn wij, als gezondheid je kansen beperkt? 

Iedereen verdient de kans een gezond leven te leiden. Toch zijn er grote verschillen tussen mensen: mensen met een hoger onderwijs diploma leven maar liefst vijftien jaar langer in goede gezondheid dan mensen met maximaal een mbo-1 diploma. Deze gezondheidsongelijkheid willen wij terugdringen. De politieke discussie over de zorg gaat vaak over premies, pakket, eigen risico en het stelsel. Wij willen meer aandacht voor gezondheid. Temeer omdat steeds meer Nederlanders een chronische ziekte hebben. Zo hebben meer dan een miljoen mensen diabetes. En jaarlijks sterven 35.000 Nederlanders aan overgewicht, roken en problematisch alcoholgebruik. Hiervoor kijken wij niet alleen naar gezondheidszorg, maar ook naar andere factoren die van invloed zijn op ons welbevinden: goed onderwijs, een goed inkomen, voldoende werk, goede arbeidsomstandigheden, een gezonde leefomgeving en gezond gedrag. Preventie van chronische ziekten, depressies en overgewicht verdient meer prioriteit dan symptoombestrijding met medicijnen.

Als je tóch ziek wordt, heb je recht op goede hulp en zorg. In Nederland is de kwaliteit en toegankelijkheid van de medische zorg gelukkig goed. We hebben daarmee een goede basis voor de zorg. De coronacrisis toonde de kracht van onze zorgmedewerkers en de robuustheid van ons zorgsysteem. Deskundigheid, coördinatie, samenwerking en inzet zijn er in overvloed. Maar de crisis legt ook de kwetsbaarheden van ons zorgstelsel bloot. We waren op sommige gebieden te weinig voorbereid.

Kijkend naar de impact van de coronacrisis, liggen er lessen voor de organisatie van onze zorg. Meer samenwerking maakt de zorg beter. We moeten vaker vertrouwen geven aan de eigen afwegingen van zorgprofessionals. En de patiënt moet het uitgangspunt zijn. Het moet niet draaien om een zo hoog mogelijke productie, maar om het verlenen van de best passende zorg. Daarom moeten vergoedingen gebaseerd zijn op de toegevoegde waarde voor de patiënt, niet op het aantal verstrekte behandelingen. We passen het systeem hierop aan.

Professionals krijgen de ruimte om hun werk zo goed mogelijk te doen, zonder onnodige regels of protocollen. Samen met de patiënt beslissen zij over de gewenste behandeling, waarbij de kwaliteit van leven centraal staat. We zorgen voor passende zorg, zo veel mogelijk dichtbij huis. Zo verbeteren we ons stelsel van zorg en welzijn.

Nederland heeft zeer toegankelijke zorg, dat willen we behouden. De uitgaven aan zorg stijgen echter ieder jaar ten opzichte van andere collectieve uitgaven. Als dit zo door gaat is er onvoldoende ruimte voor andere uitgaven die ons gezond of gelukkig maken naast de zorguitgaven, zoals aan onderwijs en een schone leefomgeving. Daarom moeten we kijken naar manieren om de zorguitgaven in toom te houden, zodat de zorg in de toekomst ook toegankelijk en betaalbaar is. Juist om te garanderen dat we kunnen blijven investeren in zaken die ook bijdragen aan gezondheid. We selecteren op zinnige zorg en zorgen voor eerlijke eigen betalingen. Ook pleiten we voor scherp publiek toezicht op de geneesmiddelenmarkt.

---
pdf_page: 150
---

# Gezondheid is meer dan goede zorg 

Je gezondheid heeft grote invloed op je kansen in het leven. Maar steeds meer Nederlanders kampen met een chronische ziekte. Vaak heeft die te maken met hun omgeving of leefstijl, zoals bij diabetes, de chronische longziekte COPD, obesitas en hartfalen. Slechte luchtkwaliteit en een sociaal-economische achterstand hebben daar grote invloed op. Ook roken, alcoholgebruik, te weinig beweging en ongezonde voeding spelen een rol. Met medicatie kunnen we de symptomen van deze ziekten aanpakken, maar is dat het slimste om te doen? Het is beter om de ziektes te voorkomen en ze waar mogelijk te behandelen met leefstijlverandering. Dat is wetenschappelijk bewezen.

De grote verschillen in (gezonde) levensjaren tussen Nederlanders per opleidingsniveau en inkomen zijn schokkend. Van gelijke kansen is geen sprake. Daarom wil D66 breed investeren in gezondheid: van maatregelen voor een schonere lucht tot gelijke kansen op fatsoenlijk betaald werk en een goede opleiding. Ook willen we een gezonde leefstijl laagdrempelig maken, met zoveel mogelijk oog voor ieders individuele vrijheid. We richten ons daarom in de eerste plaats op een gezonde start voor ieder kind.

## De eerste 1.000 dagen

Goede gezondheid begint al ver voor de geboorte. Uit onderzoek blijkt dat de eerste 1000 dagen vanaf de zwangerschap bepalend zijn voor de gezondheid en het welzijn van iemand op latere leeftijd, zowel psychisch als fysiek.
Geboorte- en kraamzorg moet voor iedereen van hoge kwaliteit zijn. Aankomende moeders bepalen zelf waar zij bevallen. Als om medische redenen of afstand gekozen wordt voor het ziekenhuis, staat hier geen eigen bijdrage tegenover. Een ziekenhuisbevalling zonder indicatie moet voor iedereen betaalbaar zijn.
Preconceptiezorg moet laagdrempeliger worden. Dit is in het belang van (toekomstige) ouders en nieuwgeborenen.
De verloskundige- en jeugdgezondheidszorg zijn de aangewezen partijen om problemen te signaleren bij kwetsbare gezinnen. Betere vroegtijdige ondersteuning en hulp in kwetsbare gezinssituaties tijdens de eerste 1000 dagen vergroten de kansen van ouders en kinderen.
We stimuleren een gezonde leefstijl onder (aankomende) ouders en gezonde baby- en kinderproducten.


## Vrij om te kiezen voor een gezonde leefstijl

De beste kans op een gezond leven bestaat uit goed eten, voldoende bewegen, niet roken en geen alcohol. Dat is de basis. Maar op dit moment is onze samenleving zo ingericht, dat ongezonde keuzes vaak aantrekkelijk zijn. Daar ligt de basis voor veel chronische ziekten. Nog

---
pdf_page: 151
---

altijd stoppen fabrikanten te veel suiker in hun producten en nog altijd zijn gezonde keuzes moeilijker voorhanden of duurder dan ongezonde alternatieven. D66 wil dat mensen zelf kunnen kiezen hoe ze leven. Tegelijkertijd willen wij de gezonde keuze de gemakkelijke keuze maken. Daarom gaan we door met het preventie-akkoord, pakken wij fabrikanten aan die hun producten bewust ongezond of verslavend maken en verlagen we de drempels om gezonder te leven.
We verhogen de belasting op suikerhoudende dranken naar Brits voorbeeld en onderzoeken een algemene suikerbelasting. Het effect is dat fabrikanten frisdrank met minder suiker maken.
We zetten in op onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek naar de relatie tussen bodemkwaliteit, voedingswaarde en gezondheid.
We stimuleren een voedselomgeving die het makkelijk en aantrekkelijk maakt om gezonde en duurzame voeding te kopen.
We maken afspraken met producenten over de maximale hoeveelheid zout, suiker en vet in producten. Als deze afspraken onvoldoende resultaat hebben, leggen we hier verplichtingen op.
We steunen de accijnsverhoging op tabak. Voor de verkoop van tabak en rookwaren wordt een vergunning verplicht. Deze vergunning kan alleen worden verleend aan tabaksspeciaalzaken. Daarmee willen we werken aan een rookvrije generatie.
Voor e-sigaretten gaan dezelfde regels gelden als voor gewone sigaretten en we voeren een verbruiksbelasting in op e-sigaretten.
In Nederland overlijden jaarlijks 2.000 à 3.000 mensen door meeroken. Om gezondheidsschade door meeroken tegen te gaan, kunnen rookverboden worden ingesteld in de openbare ruimte, waaronder ook bij sportparken, speelplekken, stadions en rond de ingang van ziekenhuizen en verpleeghuizen.


# Samenwerken aan betere gezondheid 

Voor een bredere blik op gezondheid moeten financiering en samenwerking ook anders. Er bestaan nu weinig prikkels om in preventie te investeren, omdat degene die de investering moet doen nu niet profiteert van minder zorg. Door de financiering te verbeteren, kunnen we sociale en medische problemen vroeger signaleren en in samenhang aanpakken. Een lager inkomen mag bovendien geen belemmering zijn voor een gezonde leefstijl.
Om de volksgezondheid beter te borgen en gezondheidsverschillen slagvaardig aan te pakken, moet het stelsel van publieke gezondheidszorg worden versterkt. We onderzoeken hoe het stelsel van publieke gezondheidszorg fors verstevigd kan worden door ruimere financiering

---
pdf_page: 152
---

en een robuustere organisatie om de uitdagingen van de volksgezondheid de komende jaren beter aan te kunnen.
De wettelijke taak van gemeenten om te werken aan de gezondheid van hun inwoners wordt versterkt. Gemeenten kunnen samen met GGD, zorgverzekeraars en welzijnsorganisaties sociale en medische problemen in samenhang aanpakken.
D66 wil werken aan gezondheid door te investeren in het schimmelvrij maken van te vochtige huizen - dit zorgt nu voor veel gezondheidsklachten - , door belastingen te heffen en subsidies te verstrekken voor betere luchtkwaliteit, door te zorgen voor goed openbaar vervoer en door steden voetganger- en fietsvriendelijk te maken.
Medische preventie wordt volledig vergoed vanuit het Zorgverzekeringsfonds. Dit kan grote gezondheidswinst opleveren bij bijvoorbeeld mensen met diabetes type II. Voor verzekeraars worden de kosten voor gecombineerde leefstijlinterventies achteraf vergoed, zodat zij zich niet geremd voelen te investeren.
Ook bij behandeling en herstel van ziekten zetten we in op gezondheid in brede zin. Bijvoorbeeld in de kankerzorg. In 2020 leven 800.000 mensen met en na kanker. Zij verdienen vanaf het begin van de behandeling ook hulp bij zaken zoals algemeen welzijn, werk en inkomen.
Het hiv-preventiemiddel PrEP wordt sinds enkele jaren vergoed voor mannen met een hoog risico op een hiv-besmetting. Wij willen dat dit zo blijft en dat het voor risicogroepen eenvoudiger wordt dit middel bij de GGD te verkrijgen. Daarnaast zet D66 zich in voor de maatschappelijke acceptatie van personen met hiv.

---
pdf_page: 153
---

# Zorg voor elkaar 

Wij zijn trots op de mensen die in Nederland elke dag opnieuw hard aan het werk zijn voor een ander. Of dat nu gebeurt in de reguliere zorg, de mantelzorg, de jeugdzorg of de zorg voor mensen met een beperking. De overheid heeft een belangrijke taak om deze mensen te ondersteunen, in plaats van hen tegen te werken met overbodige regels.

## De zorg als betekenisvolle plek om te werken

Werken in de zorg is een waardevol beroep. Je betekent veel voor je medemens. Maar van waardering alleen kunnen mensen in de zorg niet rondkomen. Daarom maken we het werken in de zorg aantrekkelijker.
Er zijn grote personeelstekorten in de zorg. Daarom kampt het personeel met hoge werkdruk. We moeten de hardwerkende mensen voor de zorg behouden en extra mensen aantrekken. Daar waar acute tekorten zijn, bijvoorbeeld in de opvang en opvolging van een huisarts in achterstandswijken of krimpgebieden, moeten zorgaanbieders en de overheid werken aan betere werkomstandigheden en ondersteuning van zorgprofessionals.
Wij willen meer geld voor mensen in de verpleging en verzorging. Ook werkgevers en werknemers moeten met elkaar kijken naar de cao's en functiewaardering in de zorg. De ruimte voor loonstijging in de zorg is gekoppeld aan de loonstijging in de marktsector. Wij garanderen dat dit zo blijft.
Goed werkgeverschap is van groot belang. We willen meer oog voor de zorgmedewerker. Dit voorkomt de uitstroom en vergroot het werkplezier. De overheid stimuleert werkgevers om mensen inspraak te geven in het werkrooster, opleidingen aan te bieden en meer variatie in vaste contracten mogelijk te maken. Ook is een goede personeelsvertegenwoordiging bij de besluitvorming binnen zorginstellingen onmisbaar.
We willen de administratieve lasten inperken. Bij de bestrijding van de coronacrisis is het vertrouwen gegeven aan de professional. Dit moeten we vasthouden. Het werkplezier van zorgprofessionals is gebaat bij meer vertrouwen op hun professionaliteit en motivatie.
De gezondheidszorg wordt complexer, meer digitaal en steeds meer ondersteund door technologie en het gebruik van data. Dit vraagt om nieuwe opleidingen op het snijvlak van zorg, geneeskunde en (informatie)technologie. Gedeelten van verschillende opleidingen, van dokter tot verpleegkundige, kunnen samen worden gevolgd.
Deze nieuwe opleidingen kunnen ook aantrekkingskracht hebben op een bredere groep jonge mensen. Tegelijkertijd kan technologie ook een belangrijke rol spelen bij het minder arbeidsintensief maken van de zorg, zodat de menselijke aandacht naar die gedeelten van de zorg kan blijven gaan waar deze het meest nodig is.

---
pdf_page: 154
---

# Patiënt en behandelaar beslissen samen 

D66 pleit voor meer tijd, ruimte en vertrouwen voor professionals en patiënten om samen tot oplossin- gen te komen. Samen beslissen heeft vele voordelen: mensen in de zorg voelen meer waardering en de patiënt krijgt meer keuzevrijheid en is tevredener.
Dit vraagt om een herwaardering van het gesprek tussen patiënt en arts. Een behandeling hoort niet het enige doel te zijn. Ook als een arts alleen met een patiënt spreekt hoort daar een passende beloning tegenover te staan. Daarom herintroduceren we 'kijk- en luistergeld' dat voldoende dekkend is.
De vergoeding van zorg moet daarnaast meer gebaseerd worden op de toegevoegde waarde voor de patiënt en niet op het aantal behandelingen.
Samen beslissen gaat verder dan de spreekkamer. Patiënten moeten via hun vertegenwoordigende organisaties mede vorm kunnen geven aan hoe de zorg is ingericht. We versterken daarom de formele positie van patiëntenorganisaties, zodat zij een gelijkwaardiger partij kunnen zijn ten opzichte van zorgaanbieders, zorgverzekeraars en overheid. Financiering voor patiëntenorganisaties en hun koepels wordt gehandhaafd en indien mogelijk uitgebreid.


## Zorg voor mensen met een beperking

Mensen met een beperking verdienen dezelfde kansen als ieder ander om mee te doen aan de samenleving. Daar moeten we onze samenleving op inrichten. Net als in de medische zorg wordt de gehandicaptenzorg steeds gespecialiseerder. Dat is voor veel mensen met een beperking een goede uitkomst, als zij inderdaad de zorg krijgen die voor hen op maat is. Maar iedereen met een beperking is geholpen met sterk gespecialiseerde zorg. Als met gespecialiseerde zorg sociale structuren belemmerd worden kan dat meer afstand scheppen tot naaste familie. Dat is niet altijd wenselijk. Het kan beter zijn om de zorg zoveel als mogelijk in de vertrouwde thuissituatie te verlenen en het gezin daarbij goed te ondersteunen.
Gezinnen met een kind met ernstige verstandelijke en meervoudige beperking kunnen een hulpverlener krijgen om hen als vast aanspreekpunt bij te staan.
Er is meer onderzoek nodig naar mensen met ernstige gedragsproblematiek. Er is behoefte aan plaatsen voor observatie, voor behandeling en voor wonen met zorg.
De groep gehandicapten die intensieve zorg nodig heeft, vergrijst ook. De toename van medische problemen bij deze groep blijft vaak onderbelicht. Ook wordt de zorg voor de mantelzorger vaak te zwaar. Zij moeten meer ondersteuning krijgen en zorginstellingen moeten tijdig het gesprek aangaan om eventuele toekomstige problemen op te vangen.

---
pdf_page: 155
---

# Wmo: regie bij zorgverlener en zorgbehoevende 

Sinds 2015 zijn meer zorgtaken bij de gemeenten terechtgekomen via de Wet maatschappelijke 3200 ondersteuning (Wmo). Als gemeenten financiële verantwoordelijkheid dragen, moeten zij ook de daarbij 3201 passende vrijheid hebben om beleid te maken. D66 vindt dat gemeenten voldoende geld moeten hebben om de Wmo goed te kunnen regelen.
Voor wie de nood het hoogst is, moet de gemeente als eerste klaar staan. Een eenzame oudere zonder financiële reserves moet dus bovenaan het lijstje staan voor hulp. Voor mensen met een hoger inkomen kan Wmo-zorg ook een oplossing zijn, maar dan is het vanzelfsprekend dat zij een redelijke bijdrage betalen. Daarom komt er een inkomensafhankelijke component in de eigen bijdrage voor Wmo-zorg.
Om gemeenten beleidsvrijheid te geven, moet er ook toezicht zijn in de Wmo. Een onafhankelijke toezichthouder is bij veel gemeenten nog niet geregeld. Die toezichthouders moeten er wel komen.
Veel mensen komen in aanraking met de Wmo na een ingrijpende gebeurtenis zoals een operatie. Zij moeten dan snel de juiste ondersteuning thuis krijgen. Verder kan de transferverpleegkundige vanuit de Zvw helpen bij het vinden van passende zorg.
Vaak zien we dat aanbestedingen van gemeentelijke zorg vooral administratieve lasten opleveren en weinig toegevoegde waarde hebben. In die gevallen wil D66 dat gemeenten niet hoeven aan te besteden. Dit vraagt eventueel aanpassing van Europese regels.


## Een helpende hand voor mantelzorgers en vrijwilligers

Nederland telt veel mantelzorgers en vrijwilligers die onmisbare taken vervullen voor hun medemens. Zij zijn onmisbaar, maar veel mantelzorgers en vrijwilligers zijn overbelast. Zij verdienen meer ondersteuning.
D66 wil een mantelzorgakkoord tussen mantelzorgorganisaties, gemeenten, Rijk, zorgverzekeraars en werkgevers waarin elke partij de taak krijgt om overbelasting bij mantelzorgers te signaleren en te voorkomen.
Gemeenten moeten bij het verlenen van vergunningen geen onnodige obstakels opwerpen voor mantelzorgwoningen waar kinderen dichtbij hun hulpbehoevende ouders wonen. We moedigen sociale partners aan om in cao's afspraken te maken over mantelzorg en verlof.
D66 heeft in de afgelopen jaren gepleit voor een pilot voor logeerzorg als tussenvorm tussen thuis en het verpleeghuis. Op die manier wordt de mantelzorger even ontzien. Deze pilot kan landelijk worden uitgebreid. Gemeenten moeten hier meer ruimte voor bieden.

---
pdf_page: 156
---

Als steun in de rug voor huishoudens waarin iemand langdurige, intensieve zorg nodig heeft en mantelzorg krijgt, willen we een pilot voor automatische inkomenssteun zonder verdere verantwoording. Denk aan een ouder die de zorg heeft voor een zeer ernstig en meervoudig gehandicapt kind. Hier behoeft het geen verdere controle dat het gezin intensieve mantelzorg verleent of zorg inkoopt en dus kan de steun automatisch geleverd worden in plaats van het pgb.
Vrijwilligerswerk is een belangrijk onderdeel van de samenleving. Om vrijwilligerswerk te ondersteunen moeten onnodige obstakels worden weggenomen. De overheid moet waar mogelijk de VOG voor vrijwilligers gratis maken en geen belasting heffen als de vrijwilliger een bescheiden vergoeding ontvangt voor het werk.


# Ruimte voor het Persoonsgebonden Budget 

D66 vindt het belangrijk dat mensen zelf regie hebben op hun leven. Ook als zij zorg nodig hebben. Helaas zit het persoonsgebonden budget nu in de knel. Enerzijds door sturing op zorg in natura door verzekeraars en gemeenten. Anderzijds door de enorme administratieve lasten. D66 wil dat het vertrouwen in de pgb-houder weer voorop staat, zonder daarbij naïef te zijn.
De keuze voor zorg in natura of een pgb mag nooit worden opgedrongen door een verzekeraar, gemeente of zorgaanbieder. De inzet van een onafhankelijke cliëntondersteuner moet hierbij helpen. Nieuwe pgb-houders kunnen via een introductie kennismaken met het pgb-houderschap.
We maken de overgang naar een systeem gebaseerd op de gedachte dat het zorgplan gelijk is aan de planning en de realisatie. Op basis van de facturen kan gemakkelijk gedeclareerd worden. Dit scheelt de pgb-houder veel administratieve handelingen.
Tegenover deze versoepeling staan maatregelen om hard op te treden in het geval van fraude. Fraude via pgb's door dubieuze bemiddelingskantoren en zorgaanbieders moet sterk verminderen. De opsporing van fraude moet zich richten op de bemiddelingsbureaus en zorgaanbieders in plaats van op de budgethouders zelf.
Voor ouders van kinderen met een intensieve zorgvraag sluit zorg in natura niet altijd aan bij de flexibele zorg die nodig is. Dan is het zelf regelen via een pgb een goede oplossing. Of een initiatief waarbij de ouders zelf zorg op maat regelen in een passende woonvoorziening. D66 wil ruimte en ondersteuning bieden om dit soort initiatieven op te zetten. Lokaal, regionaal en landelijk.


## Bescherming van het kind

Kinderen verdienen gelijke kansen op een goede start. Maar in sommige gezinnen is extra hulp bij het opvoeden hard nodig. Bijvoorbeeld bij opvoedvragen, een trauma of een scheiding van de ouders. Sommige kinderen worden geboren met een (psychische) aandoening of krijgen er een in hun jeugd. Al deze kinderen vallen onder de Jeugdwet en de zorg van hun gemeente. Helaas

---
pdf_page: 157
---

lopen veel kinderen, jongeren en ouders vast als zij gespecialiseerde hulp nodig hebben. Vanuit het oogpunt van kansengelijkheid is dat onverteerbaar.
Goed opgeleide en samenwerkende wijkteams zijn van groot belang bij de inzet van specialistische jeugdzorg en de inzet van verschillende vormen van jeugdzorg.
Gemeenten moeten gezinnen ondersteunen bij het opstellen van het familiegroepsplan. Hiermee wordt de regie en de betrokkenheid van het gezin zo veel mogelijk behouden. Uithuisplaatsing gebeurt alleen wanneer het niet anders kan.
We willen jeugdzorg tot 21 jaar, die geleidelijk wordt afgebouwd vanaf 18 jaar. Zo voorkomen we een abrupt stoppen van de begeleiding als iemand 18 wordt. We investeren ook structureel om jongvolwassenen met psychische klachten mee te laten doen in de samenleving.
D66 vindt dat gemeenten voldoende geld moeten hebben om de jeugdzorg goed te kunnen regelen. De resultaten van lopend onderzoek moeten uitwijzen hoeveel gemeenten structureel extra nodig hebben. Vanwege het belang van voorkomen van ernstiger problematiek, willen we investeren in onderzoek en behandeling in de kinder- en jeugdpsychiatrie.
D66 wil een alternatief verrekenmodel in de bijdrage aan gemeenten vanuit het Rijk. Hierin moet meer aandacht zijn voor de specifieke uitdagingen van de gemeente en het aantal doorverwijzingen naar specialistische zorg.
Als specialistische jeugdzorg nodig is moet de zorg goed geregeld zijn. D66 maakt hier onderscheid tussen weinig voorkomende en veel voorkomende jeugdzorg. Bij weinig voorkomende zorg wil D66 dat op landelijk niveau wordt gezorgd voor een landelijk dekkend aanbod. Bijvoorbeeld bij gespecialiseerde hulp na misbruik, een trauma, loverboyproblematiek of verslavingszorg bij jeugdigen. De kennis, schaal en slagkracht die nodig is bij deze complexe en vaak dure jeugdzorg is op gemeentelijk niveau niet altijd aanwezig.
Bij vormen van jeugdhulp die vaker voorkomen, zoals kinderbescherming, gesloten jeugdhulp en pleegzorg of gezinshuizen is het van belang dat gemeenten binnen een regio goed samenwerken. Daarvoor is vereenvoudiging nodig van alle verschillende regio-indelingen. De samenwerking tussen regio's moet door de VNG worden gecoördineerd.
D66 wil dat de jeugd-ggz wordt bekostigd via de Zorgverzekeringswet. Op die manier zijn afzonderlijke gemeenten niet meer hoofdverantwoordelijk voor deze complexe groep jongeren en sluit de zorg beter aan bij de ggz voor volwassenen. Net als bij de ggz voor volwassenen hebben gemeenten nog steeds de belangrijke taak om nazorg te bieden voor het gezin.

---
pdf_page: 158
---

Gemeenten houden de regie over de ambulante jeugdhulp, de jeugdbescherming en de jeugdreclassering. Ze zijn de spil in de aanpak van kindermishandeling, preventie, opvoedingsondersteuning en voorlichting.
In Nederland worden jaarlijks 119.000 kinderen slachtoffer van mishandeling. Het is belangrijk dat de overheid leert van succesvol beleid in het buitenland. Hulp aan slachtoffers van huiselijk geweld, seksueel geweld en kindermishandeling dient op landelijk niveau te worden ingekocht als complexe jeugdhulp. Hulp is nodig voor slachtoffers, getuigen en plegers van geweld.
Forensisch onderzoek bij kindermishandeling moet plaatsvinden in centra die daarin gespecialiseerd zijn. Dit wil D66 op landelijke schaal mogelijk maken.

---
pdf_page: 159
---

# Psychische zorg is een mensenrecht 

Ruim vier op de tien Nederlanders krijgen in hun leven te maken met een of meerdere psychische aandoeningen. En wie zelf niet ooit worstelde met psychische klachten, heeft wel een vriend of familielid geraakt zien worden door een depressie, burn-out of angststoornis. Deze mensen verdienen vanaf de eerste signalen de allerbeste zorg, zonder wachtlijsten. Laten we met elkaar het taboe doorbreken en deze aandoeningen bespreekbaar maken.

## Meer zorg, minder wachtlijsten

De afgelopen jaren kampte de ggz met grote personeelstekorten en oplopende wachtlijsten. Daardoor krijgen veel patiënten niet de zorg die ze nodig hebben. Dat moet anders.
D66 wil centrale of regionale regie van de wachtlijsten door verzekeraars, zodat ggzaanbieders samen kijken waar de beste behandeling moet plaatsvinden en of mensen niet dubbel of verkeerd op wachtlijsten staan. Indien mensen door de basis GGZ doorverwezen worden naar gespecialiseerde GGZ, kunnen zij onverhoopt op een wachtlijst terechtkomen. In dat geval dient de basis GGZ de zorg voort te blijven zetten tot de zorg bij de gespecialiseerde GGZ van start gaat. Mensen met een hulpvraag mogen niet zonder hulp komen te zitten wanneer zij doorverwezen worden.
In de psychiatrie werken nu te veel mensen als zelfstandige. Daardoor zijn crisiszorg en andere diensten niet goed te vullen. De druk bij psychiaters in loondienst loopt op. Daarom wil D66 het werk in loondienst aantrekkelijker maken.
Op dit moment is het voor zorgaanbieders financieel aantrekkelijk zich vooral te richten op patiënten met minder zware problemen. Zo zijn patiënten met zwaardere klachten de dupe. D66 steunt de plannen om de bekostiging te veranderen. We moeten een manier vinden om de bekostiging van de zorg aan te sluiten bij de complexe problemen die nu eenmaal voorkomen in de ggz.
Om de capaciteit van de bedden in de GGZ zo optimaal mogelijk te gebruiken, moet er een beddenbeschikbaarheidssysteem worden ontwikkeld waarbij inzichtelijk wordt gemaakt waar opnamecapaciteit is.


## Vroeg hulp bieden bij psychische problemen

Een deel van de mensen dat in aanraking komt met de GGZ heeft maatschappelijke problemen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan schulden en eenzaamheid. De maatschappelijke problemen en de psychische aandoeningen beïnvloeden elkaar over en weer in negatieve zin. We moeten deze problemen her-, erkennen en aanpakken. Zo kunnen we vaker voorkomen dat psychische problemen uitgroeien tot ernstige, chronische aandoeningen of crisissituaties.

---
pdf_page: 160
---

Er komt een landelijk preventie-akkoord Mentale Gezondheid, met aandacht voor het vergroten van de mentale vaardigheden van jongeren door onderwijs en sport, inzet op vroege signalering van psychische problemen bij jongeren en verslavingspreventie bij risicogroepen.
We zetten in op nazorg, om te voorkomen dat iemand terugvalt na een traject in de GGZ. We willen GGZ-instellingen en zorgverzekeraars stimuleren meer te innoveren op het gebied van nazorg mogelijkheden. Nazorg kan ook plaatsvinden door begeleiding in de eerstelijnszorg, of bij een herstelacademie als laagdrempelige opvang voor mensen die intensief willen werken aan herstel.
Om de kennis in de eerstelijnszorg te vergroten, komt er een uitgebreide consultatie-functie ggz- en verslavingszorg.


# Goede zorg voor patiënten met Ernstig Psychiatrische Aandoeningen 

Binnen de GGZ is sprake van een groep patiënten met Ernstig Psychiatrische Aandoeningen (EPA), geschat op ongeveer 210 duizend personen. Herdiagnostiek, zoals bij GGNet, brengt inzichtelijk dat patiënten niet altijd de juiste zorg krijgen, vooral door verkeerde of verouderde diagnostiek. Het stimuleren van dergelijke programma's past binnen een project Zinnige Zorg en Juiste Zorg op de Juiste plek.

## Weg met het taboe

Nog altijd ervaren mensen met psychische aandoeningen vooroordelen, sociale uitsluiting of simpelweg onbegrip. Dat belemmert hun kansen, hun vrijheid om mee te doen in de samenleving.
Aandacht voor psychische aandoeningen op de werkvloer is onverminderd nodig. We willen werkgevers stimuleren aandacht te hebben voor het voorkomen van stigma en het bieden van goede hulp waar nodig.
Maatschappelijke acceptatie kan gebaat zijn bij publieke aandacht, via publiekscampagnes die informeren en agenderen.

---
pdf_page: 161
---

# Samen werken aan de beste zorg van de wereld 

Nederland verdient een zorgstelsel dat draait op kwaliteit en niet op zoveel mogelijk productie. De behandelingen die mensen krijgen moeten van het hoogste niveau zijn. Toch is een medische ingreep niet altijd in het belang van de patiënt. Veel zorg die nu in ziekenhuizen gegeven wordt, kunnen mensen ook krijgen in de huisartsenpraktijk en gezondheidscentra of via wijkverpleging en e-health. Minder onnodige gespecialiseerde zorg betekent meer ruimte voor specialisten om zich te richten op de complexere zorg.

Onze medische zorg is toegankelijk, efficiënt en van goede kwaliteit. Nederlanders geven de zorg die zij krijgen gemiddeld een acht als rapportcijfer. Mensen hebben de mogelijkheid om de zorg te kiezen die het best bij hen past. Dat goede van ons stelsel willen we behouden. Maar we zien ook dat de concurrentie tussen zorgaanbieders noodzakelijke samenwerking en veranderingen in het zorgaanbod belemmert. Wij willen het zorgstelsel verbeteren door de overheidsregie te versterken en de zorg minder productiegericht te maken. Zorgverleners krijgen meer ruimte om samen met de patiënt voor de best passende zorg te kiezen. Op die manier wil D66 met betere regulering zorgen voor een nieuwe balans tussen marktwerking en samenwerking in de zorg. Op die manier beschermen we het publieke belang van goede zorg.

## Meer samenwerking

Tijdens de coronacrisis hebben we gezien dat de overheid zorgaanbieders kan helpen om beter samen te werken. Dat zorgt voor vertrouwen en is goed voor de grote opdracht waar we met elkaar voor staan: goede zorg toegankelijk houden in een vergrijzende samenleving, met tekorten aan verplegend personeel.
Op dit moment sluiten sectoren zoals de huisartsenzorg en medisch-specialistische zorg eigen hoofdlijnenakkoorden met afspraken over de zorg die ze leveren. Wij willen één landelijk sector- overstijgend hoofdlijnenakkoord om de samenwerking te bevorderen en het hokjesdenken te doorbreken.
De regio Rotterdam vraagt een ander zorgaanbod dan in de regio Drenthe. Dit vraagt om een betere samenwerking en sturing op regioniveau. Wij willen daarom dat verzekeraars met zorgaanbieders, patiëntenorganisaties en gemeenten deze sturing vastleggen in een meerjarig Regionaal Zorgplan. Dit plan bevat de randvoorwaarden en concrete plannen over de benodigde zorg in een regio, en door wie, waar en hoe die zorg moet worden geleverd. Zo kunnen de juiste keuzes worden gemaakt om de zorg toekomstbestendig te maken, met expliciete afspraken over het voorkomen, verplaatsen en vervangen van zorg. Ook het sociaal domein moet aanhaken bij deze Regionale Zorgplannen. Schotten die samenwerking tegenhouden, zoals in de financiering, moeten worden weggenomen.
Wij willen dat de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) de regionale zorgplannen vooraf toetst aan de zorgplicht en toezicht houdt op de uitvoering. Op die manier willen we zorgen dat overal in

---
pdf_page: 162
---

Nederland goede zorg toegankelijk is in alle regio's, ook als zij dunbevolkt zijn.
Samen met de eerstelijnszorg houden regionale ziekenhuizen de basiszorg in de omgeving toegankelijk. Deze streekziekenhuizen vormen een belangrijk fundament van onze zorg, zeker voor kwetsbare ouderen die kampen met meerdere aandoeningen. Door in te zetten op meerjarige contracten en een intensievere samenwerking tussen de regionale ziekenhuizen en gespecialiseerde ziekenhuizen en universitaire medische centra, verstevigen we de positie van de regionale ziekenhuizen. De complexe zorg brengen we onder bij gespecialiseerde ziekenhuizen. Als bij een afdeling of ziekenhuis de zorgkwaliteit, financiën en beleid ondermaats zijn, kan dit betekenen dat een ziekenhuis of afdeling moet sluiten. Dit moet altijd gepaard gaan met zorgvuldige afbouw en duidelijke communicatie naar patiënten.


# Minder 'productie' 

De afgelopen jaren is te weinig gedaan om te voorkomen dat we steeds méér zorg gingen gebruiken, terwijl dit niet nodig was voor onze gezondheid. Het zorgstelsel bevat nu prikkels om zorg te verlenen, om andere redenen dan het belang van de patiënt. Daarom zetten we de patiënt op één en wordt de kwaliteit van zorg leidend in de prijs die ervoor moet worden betaald.
Zorgverleners en behandelaars moeten zich kunnen richten op de best passende zorg. Er moet meer ruimte komen voor patiënten en professionals om echt samen te beslissen over behandelingen op basis van gelijke informatie, met voldoende tijd om hierover met elkaar in gesprek te gaan.
Een financiële prikkel om veel behandelingen uit te voeren rijmt niet met het streven de best passende zorg te leveren. Daarom willen wij dat alle medisch specialisten in loondienst van hun ziekenhuis gaan werken.
Tarieven moeten minder op productie worden gericht en meer op uitkomsten en kwaliteit van de behandeling.


## Passende zorg dichtbij

Eenvoudige zorg moet zo dicht mogelijk in de buurt worden verleend. Nieuwe technologie kan daarbij helpen. De coronacrisis heeft laten zien dat een deel van onze medische zorg, zoals consulten, moni- toring en eenvoudige diagnostiek, heel goed online kan.
Patiënten moeten op een veilige manier, via apps en digitale consulten, zorg op afstand kunnen krijgen. We bevorderen dat zorgaanbieders vaker voor dezelfde (digitale) eHealthtoepassingen kiezen.
De rol van de huisarts wordt belangrijker. We streven naar kleinere praktijknormen met minder patiënten per huisarts. Huisartsen krijgen dan meer tijd per patiënt.

---
pdf_page: 163
---

Op sommige plekken in het land is een tekort aan huisartsen. Een grotere rol voor de huisarts zal gepaard moeten gaan met betere arbeidsvoorwaarden voor praktijkhouders en een beperking van de administratieve lasten. Ook willen we de huisarts ontlasten door een betere samenwerking met gemeenten te stimuleren als het gaat om sociale hulpvragen en preventie.
De NZa kan een verschuiving van de tweedelijnszorg naar de eerste lijn stimuleren door behandelingen, die beter in de huisartsenpraktijk kunnen worden verricht, alleen nog te vergoeden voor het eerstelijnstarief.


# Sterk toezicht, goede inkoop, hoge kwaliteit 

De ruimte waarin onze zorgaanbieders en zorgverleners opereren, moet eerlijk en efficiënt zijn. Bij de zorg spelen publieke belangen een grote rol. Dit vraagt daarom goede sturing vanuit de overheid om deze belangen te beschermen.
We versterken de rol van de NZa en de Autoriteit Consument en Markt (ACM). De NZa moet op tijd ingrijpen bij het niet naleven van de zorgplicht door zorgverzekeraars. Zo was het zorgaanbod in de complexe ggz de afgelopen jaren niet op orde. Ook in krimpregio's moet voldoende kwalitatief hoogwaardig zorgaanbod gegarandeerd zijn.
De NZa gaat kritischer kijken als kleine zorgaanbieders afhankelijk zijn van één dominante verzekeraar. Dan kan het bijvoorbeeld verplicht worden een contract aan te gaan. Als in een regio juist sprake is van een dominante zorgaanbieder, kunnen zorgverzekeraars niet om deze aanbieder heen. D66 wil dan met behulp van de NZa de zorgaanbieder eerlijke meerjarencontracten doen accepteren, waarin zorg dichtbij de patiënt, innovatie en samenwerking worden gestimuleerd.
Een fusie van ziekenhuizen kan passen bij meer samenwerking in de zorg, maar een fusie kan ook leiden tot minder nabijheid, kwaliteit en doelmatigheid. De ACM gaat daarom kritischer toezien op de toegevoegde waarde van ziekenhuisfusies ten opzichte van andere samenwerkingsvormen.
Naar aanleiding van de coronacrisis willen wij investeren in een grotere buffercapaciteit in de zorg. Zo krijgen we een wendbaar zorgsysteem dat sneller kan inspelen op een grotere vraag. Bijvoorbeeld met goed getrainde verpleegkundigen die flexibel kunnen worden ingezet als opschaling nodig is. Ook vinden wij het wenselijk dat er een landelijk triageprotocol voor de IC wordt vastgesteld.
Zorgverzekeraars krijgen meer financiële compensatie om mensen met hoge zorgkosten te verzekeren. Zo creëren we een gelijk speelveld en zorgen we dat verzekeraars zich beter kunnen richten op goede zorginkoop.

---
pdf_page: 164
---

# We houden de zorg betaalbaar 


#### Abstract

Elk jaar geven we miljarden euro's meer uit aan de gezondheidszorg. Dat is begrijpelijk, want steeds meer mensen worden ouder en voor steeds meer ziektes zijn goede behandelingen mogelijk. Dat kost geld. In Nederland zijn we solidair. Gezond betaalt voor ziek, jong voor oud en rijk voor arm. Maar als we de zorgkosten eindeloos laten stijgen, komt die solidariteit onder druk te staan. Sterker nog, we lopen het risico dat zorgkosten andere noodzakelijke uitgaven zoals onderwijs en andere publieke voorzieningen verdringen. Daarom moeten we de zorg betaalbaar houden.


## Selecteer op zinnige zorg

Bij het beperken van de groei van de zorguitgaven willen we ons in de eerste plaats richten op zorg die zelden effectief of zelfs bewezen niet-effectief is.
Zorgverleners gaan zelf vaker evalueren welke behandelmethoden niet of niet langer (kosten-) effectief zijn. Hiervoor komt meer aandacht in de opleidingen. Ziekenhuizen moeten bovendien gemakkelijker onderling de resultaten van hun behandelingen kunnen vergelijken.
Zorg die niet langer voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk moet niet meer worden vergoed. Zo komen we tot een beter, effectiever basispakket. Daarbij bieden we zorgverzekeraars meer mogelijkheden te sturen op zinnige zorg bij de zorginkoop vooraf en bij de vergoeding achteraf.
Richtlijnen en kwaliteitskaders moeten explicieter en actueler worden. We investeren in de onderbouwing van de toegevoegde waarde van behandelingen. Daarbij moet duidelijk worden gemaakt bij welk percentage van de patiënten een bepaalde behandeling ongeveer zin heeft. Aan de hand van data uit de praktijk en wetenschap kunnen we dit steeds beter onderbouwen. En zorg die niet meer voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk moet in een nieuwe richtlijn expliciet worden vermeld, zodat deze niet langer wordt vergoed.
Om onderzoek naar de (kosten)effectiviteit van behandelingen te verbeteren, willen we dat deze gegevens beter gestandaardiseerd worden en breder toegankelijk zijn voor onderzoekers. We breiden het Zorginstituut uit, zodat het jaarlijks meer specifieke behandelingen kan toetsen op (kosten)effectiviteit en daar transparant over is. De politiek moet die rol van het Zorginstituut bewaken en versterken.
We willen dat het programma Zorgevaluatie en Gepast Gebruik wordt uitgebreid naar de ggz, huisartsenzorg en langdurige zorg. Zodat ook daar de zorg effectiever en beter wetenschappelijk onderbouwd wordt.

---
pdf_page: 165
---

Wij willen een eenduidige landelijke toetsing van dure medische technologie. Het is lang niet altijd duidelijk of een technologische vernieuwing waarde toevoegt voor de patiënt. Het Zorginstituut zal de minister hiervoor adviseren over mogelijke toelating tot het pakket.


# Eerlijke eigen betalingen 

Mensen betalen veel geld aan de zorg. Via de verzekering, maar ook via belastingen en premies. Bovendien hebben 200.000 mensen een betalingsachterstand voor hun zorgpremie. Dat moet anders.
Als onderdeel van de hervorming van het belasting- en toeslagenstelsel (zie hoofdstuk belastingen en toeslagen) halveren we de nominale premie in de Zorgverzekeringswet. Daarmee stoppen we het rondpompen van geld via zorgtoeslag en zorgpremie. Wij verwachten dat de lagere premie zal leiden tot minder betalingsachterstanden.
Het eigen risico kan slimmer. Wie naar een ziekenhuis moet, is vaak in één keer het volledig eigen risico van $€ 385$ per jaar kwijt. Zeker voor mensen die minder te besteden hebben, is dit een hoge drempel die kan lijden tot zorgmijding. Vaak eindigen mensen dan later in een ingrijpender zorgtraject. Wij willen daarom een maximale eigen bijdrage van $€ 100$ per behandeling, voor maximaal vier behandelingen per jaar. In totaal dus hoogstens $€ 400$ per jaar. Het eigen risico voor genees- en hulpmiddelen valt ook onder dit totaalbedrag. Moet een patiënt naar het ziekenhuis, dan ontvangt deze straks een rekening van maximaal €100. Zo verlagen we de bestaande drempel van $€ 385$ fors en houden we de rekening voorspelbaar en betaalbaar. Daarmee voorkomen we dat mensen met een kleinere portemonnee het ziekenhuis mijden. Tegelijk behouden we het hele jaar een stimulans voor mensen om over een verantwoord beroep op dure ziekenhuiszorg na te denken.
We zorgen ervoor dat de eigen bijdragen in de ouderenzorg meer op elkaar gaan lijken. Zo worden deze niet leidend voor de zorg die mensen kiezen. Ook willen we tegengaan dat mensen soms voor minder zorg méér gaan betalen, de zogenoemde zorgval. D66 wil een inkomensafhankelijke eigen bijdrage vragen van mensen die wijkverpleging ontvangen, om meer aansluiting te hebben bij de Wet langdurige zorg.
De WMO stelt de zorgbehoefte expliciet centraal. D66 wil daarom dat kwetsbaren de zorg krijgen die zij nodig hebben, maar ook dat gemeenten aan die zorgbehoefte kunnen voldoen. De financiering van de WMO moet worden herbezien. Wij vinden een inkomensafhankelijk gedeelte in de eigen betaling voor de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) gerechtvaardigd. Kwetsbare ouderen met een laag inkomen willen we op deze manier zoveel mogelijk ontzien.

---
pdf_page: 166
---

# Een transparante geneesmiddelenmarkt 

Medicijnen worden steeds duurder. Jaarlijks besteden we bijna tien procent van onze collectieve zorguitgaven aan geneesmiddelen. Door de komst van nieuwe dure medicijnen en een flinke groei van het aantal patiënten, stijgen de uitgaven aan (dure) geneesmiddelen harder dan de rest van de medisch-specialistische zorg. D66 wil dat er meer publiek toezicht komt op de geneesmiddelenmarkt en meer publieke investeringen in nationale en Europese wetenschap.
De torenhoge winsten van farmaceuten zijn niet verdedigbaar. We willen inzicht hebben in de kosten die zij daadwerkelijk maken voor het onderzoek, de ontwikkeling en de productie van hun geneesmiddelen.
Wij willen in Europees verband onderhandelen met farmaceuten om lagere prijzen te bedingen. We scherpen het patentrecht aan door kritischer te toetsen of een middel wel echt 'nieuw' is en of een medicijn wel echt een weesgeneesmiddel is. Nederland moet hierop aandringen bij de verantwoordelijke Europese autoriteiten. Ook leggen we exorbitante prijsverhogingen wettelijk aan banden.
De eigen bijdrage voor medicijnen is sinds 2019 gemaximeerd op 250 euro. Wij houden dit in stand.
Onderhandelingen die gaan over patiëntbelangen moeten transparant zijn. Alleen zo kunnen we beoordelen of het prijskaartje van een duur nieuw geneesmiddel past bij de meerwaarde voor de patiënt.
We investeren vaker met publiek geld in de doorontwikkeling van geneesmiddelen. Door als overheid meer bereidheid te tonen tot financiering van langlopende trajecten, dwingen we lagere kosten af én geven we een publieke impuls aan de nationale wetenschap.
In internationaal verband gaan we meer investeren in onderzoek dat van groot belang is voor onze gezondheid, maar privaat niet wordt gedaan omdat er geen winst mee valt te maken.
We willen meer grip op de beschikbaarheid van genees- en hulpmiddelen. In de coronacrisis bleek dat we te afhankelijk zijn van landen als India en China. Voor essentiële geneesen hulpmiddelen willen we op Europees niveau toewerken naar eigen productie en een basisvoorraad. Voor hulpmiddelen ligt deze verantwoordelijkheid bij de overheid. We willen dat draaiboeken voor verschillende soorten gezondheidscrises regelmatig worden geüpdatet, waarbij ook in kaart wordt gebracht welke hulpmiddelen fundamenteel zijn.

---
pdf_page: 167
---

# Zorgeloos oud worden 


#### Abstract

Mensen moeten vrij zijn om hun leven te leiden zoals zij dat willen. Voor ouderen is er een aantal voorwaarden voor deze vrijheid: verzekerd zijn van een goed verzorgde oude dag, met betaalbare zorg van goede kwaliteit, in een veilig huis of appartement en dichtbij familie en vrienden. In de coronacrisis, toen bezoek niet meer welkom was in verpleeghuizen, hebben we gezien hoe lastig het is te moeten kiezen tussen leven en kwalitéit van leven. De ouderen van nu willen kwaliteit van leven. Daarbij willen ze midden in de samenleving staan. D66 wil dat de zorg daarop ingericht wordt.


## Fijn wonen, goede zorg

Een goede woning op de goede plek kan het verschil maken tussen met hulp langer thuis wonen of opname in het verpleeghuis.
D66 wil meer seniorenwoningen. Daarom moet iedere gemeente zorgen voor het toevoegen van seniorenwoningen als verdichting van de bestaande buurten.. Daarmee worden huizen gebouwd voor de mensen in de buurt die ouder worden en lokaal willen doorverhuizen. Gemeenten worden ondersteund in het verlagen van parkeernormen om daardoor op overbodig geworden parkeerplaatsen te bouwen voor de buurt. Naast nieuwbouw moeten bestaande woningen kunnen worden aangepast. Deze opgave ligt niet alleen bij de woningcorporaties maar ook bij gemeenten, projectontwikkelaars en investeerders. Voor ouderen (55+) moeten leeftijdsgebonden beperkingen van financieringsmogelijkheden voor de aanpassing van hun woning worden weggenomen.
D66 vindt dat alle overheden zich maximaal moeten inspannen voor meer woon/ zorgcombinaties. Wij willen dat gemeenten en het Rijk stimuleren dat woningcorporaties, zorgorganisatie en welzijnsorganisatie samenwerken. Om te voorkomen dat kleine gemeenten vanwege de aanzuigende werking afzien van de bouw van woonvoorzieningen, worden gemeenten gedwongen om regionaal eerlijke afspraken te maken over de verdeling van de bouwopgave van woonzorgcombinaties.
D66 vindt het belangrijk dat ouderen zelf regie kunnen houden over hun dagelijks leven. Daarom willen we eigen initiatieven, waarbij ouderen samen met vrijwilligers zorg en samenzijn lokaal organiseren, maximaal faciliteren. Mensen die niet meer zelfstandig thuis kunnen wonen, hoeven niet altijd naar een verpleeghuis. Hulp vanuit hun eigen netwerk kan evenals beschikbare thuiszorg helpen voorkomen dat zwaardere hulp meteen nodig is. Zo houden mensen zelf keuzevrijheid over waar zij oud worden of wie hun huisarts is. Gemeenten moeten hier ruimte voor maken, evenals voor voldoende plekken voor tijdelijke opnames in verzorgingshuizen. Samenwerking met woningcorporaties is essentieel om deze keuzevrijheid voor ouderen met een bescheiden inkomen te verzekeren.

---
pdf_page: 168
---

D66 wil dat zorg buiten het verpleeghuis de toekomst wordt. De financiering van wonen en zorg wordt daarom op de lange termijn steeds verder gescheiden. Iedereen blijft verzekerd van dezelfde kwaliteit zorg, maar in verschillende woonvormen.
We willen ruimte maken voor nieuwe financieringsmogelijkheden, waarmee de overwaarde op het huis of pensioenvermogen ingezet kan worden voor levensloopbestendige aanpassingen aan woningen.
Het verpleeghuis blijft een optie voor de groep ouderen die intensieve zorg in een zorginstelling nodig hebben. Gelukkig zijn er steeds meer nieuwe en kwalitatief goede verpleeghuizen. D66 wil een nationaal programma om verouderde verpleeghuizen te moderniseren. Deze hebben vaak lange gangen, veel verdiepingen en slechte ventilatie.


# Toekomstbestendige ouderenzorg 

Door de vergrijzing moeten steeds minder werkende mensen zorgen voor steeds meer ouderen. We moeten er alles aan doen om de zorg voor onze ouderen beter te maken. Dat doen we door nieuwe manieren te vinden die bijdragen aan de kwaliteit van leven.
Steeds meer ouderen kunnen gelukkig overweg met een tablet of een computer. Zorginstellingen moeten ruimte krijgen in hun begrotingen om te investeren in technologische hulpmiddelen. Ook moet er budget zijn voor andere vormen van innovatie en arbeidsbesparende technologie, zoals robotica en domotica. Digitale zorg moet worden vastgelegd in richtlijnen. Waar nodig helpen we ouderen met digitale zorg, thuis of in verpleeghuizen.
Wij willen dat gemeenten een financiële beloning krijgen die met goede preventieve ouderenzorg en meer acuut beschikbare thuiszorg zorgen voor minder Wet langdurige zorg-indicaties.
D66 wil de zorg thuis (extramuraal) uit de wet Langdurige Zorg (wlz) op termijn overhevelen naar de Zorgverzekeringswet. Op die manier is de stap naar intensievere zorg vanuit de wijkverpleging gemakkelijker. Zorgverzekeraars hebben dan de verantwoordelijkheid de extramurale zorg goed te regelen.

---
pdf_page: 169
---

# Regie op het leven, ook in de toekomst 

De wereld staat niet stil. Nieuwe ontwikkelingen in de zorg komen met uitdagingen. Elke nieuwe technologie roept ook ethische vragen op. Beslis ik zelf over alles wat met mijn DNA gebeurt? Hoe gaan we zorgvuldig om met vragen over het levenseinde? En wat moeten we doen om de steeds groter wordende hoeveelheid digitale medische informatie te beschermen?

D66 gaat ethische vraagstukken niet uit de weg. Ethiek moet vanaf een vroeg stadium een rol spelen in de ontwikkeling van nieuwe technologie en behandelingen. Deze discussie vindt niet alleen onder medische professionals en ethici plaats, maar ook in de samenleving. De overheid is er om individuele vrijheid te beschermen en te bevorderen dat iedereen in vrijheid keuzes kan maken. Ook wanneer dit gaat om zeer fundamentele keuzes over het begin of het einde van het leven. Uiteindelijk willen we een samenleving waarin jij beslist.

## Benut digitale kansen, bescherm persoonsgegevens in de zorg

De zorg digitaliseert snel. Dat is een goede zaak voor patiënten. Zij moeten helaas nog veel te vaak met hun dossiers onder de arm van ziekenhuis naar ziekenhuis of zelfs van afdeling naar afdeling lopen. De coronacrisis heeft laten zien dat het ook anders kan, met meer en betere digitale zorg. In de toekomst moeten zorgaanbieders op grote schaal kiezen voor dezelfde eHealth-toepassingen en resultaten en verbeteringen met elkaar delen. Het is het meer dan waard om daarnaast te investeren in het extra helpen van minder zelfredzame patiënten. Zeker in krimpregio's biedt digitalisering dan kansen om de medische zorg in sneller tempo dichterbij de patiënt te brengen.
In deze nieuwe vormen van zorg spelen data een grote rol. Patiëntgegevens moeten op een veilige manier kunnen worden uitgewisseld tussen zorginstellingen, op het moment dat dit nodig is voor de patiëntenzorg. Hierin moet de overheid een leidende rol aannemen, door te zorgen dat dit op korte termijn mogelijk is op een manier die de privacy van de patiënt waarborgt. Organisaties die toegang tot deze data hebben en gebruiken moeten buiten alle twijfel betrouwbaar zijn. Mensen moeten duidelijke informatie krijgen wat er met hun data gebeurt. Juist gezien de opkomst van apps en andere digitale hulpmiddelen is het belangrijk dat de patiënt eigenaarschap van het medisch dossier houdt. De patiënt houdt expliciet de regie over de vraag in hoeverre persoonsgegevens worden gebruikt en gedeeld.
Digitaal nalatenschap is op dit moment onvoldoende wettelijk verankerd. D66 zorgt ervoor dat personen en hun nabestaanden en liefhebbenden grip krijgen op data na de dood, zodat de digitale erfenis op een waardige manier afgehandeld kan worden.
Wij pleiten voor het wettelijk vastleggen van de zwijgplicht en het verschoningsrecht voor derden. De toegang van private partijen tot medische persoonsgegevens leggen we aan banden.

---
pdf_page: 170
---

Zogenaamde biobanken, waarin lichaamsmateriaal en medische gegevens van patiënten en proefpersonen liggen opgeslagen, zijn belangrijk voor medisch-wetenschappelijk onderzoek. D66 wil een wettelijke regeling waarin de rechten, plichten en verantwoordelijkheden voor het gebruik van lichaamsmateriaal verankerd liggen. Zo weten donoren en onderzoekers wat wel en niet mag met lichaamsmateriaal. Specifieke aandacht is nodig voor de rechten van patiënten bij DNA- analyses, zodat mensen zeggenschap houden over hun genetische informatie.
We stimuleren onderzoek naar preventie en onderzoek naar eHealth, door landelijke samenwerking in zogenaamde LivingLabs. Er zijn vele duizenden eHealth apps in omloop, maar slechts weinig zijn onderzocht op effectiviteit. Dit terwijl eHealth een grote rol kan spelen op het gebied van leefstijl en gezondheidsbevordering en tegelijkertijd meer regie bij de gebruiker legt. Toegankelijkheid is belangrijk, zodat ook laaggeletterden of mensen met beperkte digitale vaardigheden hiermee kunnen omgaan.


# Veilig gebruik van kunstmatige intelligentie 

Ook binnen de gezondheidszorg is kunstmatige intelligentie in opkomst. Dit kan de werklast van professionals verminderen en de patiënt een betere behandeling opleveren. Maar op dit moment schiet de regelgeving over de omgang met persoonlijke datatekorten. Bedrijven gaan nu al partnerschappen aan met zorginstellingen om de data van patiënten te bemachtigen. Het is hoog tijd om hier scherpe regels voor op te stellen.
D66 pleit voor een expliciete meldplicht voor zorginstellingen. Zodat aan patiënten op begrijpelijke wijze wordt uitgelegd hoe en op welke wijze hun (medische) data gebruikt wordt. Bij mogelijke datalekken moeten zij direct worden geïnformeerd.
Bij de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie wordt het patiëntenbelang verplicht in een vroegtijdig stadium meegenomen. We willen een collegiale toetsing (peer review) op deze systemen en we werken aan een verplichte accreditatie door een onafhankelijke toezichthouder (bijvoorbeeld de Autoriteit Persoonsgegevens).


## Zorgvuldige benadering van het levenseinde

Het levenseinde is een persoonlijk en gevoelig onderwerp. Zelfbeschikking en barmhartigheid zijn hierbij voor D66 leidende principes.
D66 heeft het 'Voltooid leven-wetsvoorstel' ingediend. Het moet voor ouderen mogelijk zijn hun leven te beëindigen als zij zelf hun leven voltooid achten. Zorgvuldigheid staat daarbij voorop. In deze initiatiefwet gaat het om mensen van 75 jaar en ouder, waarbij het verzoek vrijwillig, zonder enige druk van buitenaf, weloverwogen en duurzaam is. Mensen met een stervenswens moeten zich in de toekomst kunnen melden bij een speciaal opgeleide

---
pdf_page: 171
---

hulpverlener, de levenseindebegeleider. Samen kunnen zij tot een uiteindelijk besluit komen over het levenseinde.
Steeds meer Nederlanders worden ouder en zij maken een steeds groter deel uit van de bevolking. Daarom zullen vragen over het levenseinde steeds belangrijker worden. Of het nu gaat om euthanasie, palliatieve sedatie of het niet verder doorbehandelen. Dit gegeven moet terugkomen in de (bij)scholing van artsen.
Uit recent onderzoek blijkt dat ouders van ernstige zieke kinderen en artsen behoefte hebben aan verruiming van de mogelijkheid van actieve levensbeëindiging van ernstig zieke kinderen. Bij een deel van de kinderen is er ondanks toepassing van alle mogelijkheden van palliatieve zorg sprake van ondragelijk en uitzichtloos lijden. D66 is van mening dat artsen in overleg met ouders de (juridische) ruimte moeten krijgen om deze moeilijke beslissingen over het levenseinde te kunnen nemen.


# Ruimte aan wetenschappelijke ontwikkelingen 

De medische wetenschap ontwikkelt zich razendsnel. Dat is goed voor ons welzijn en dat van toekomstige generaties, maar de wetenschap moet plaatsvinden binnen duidelijke kaders. Zodat medisch-wetenschappelijk onderzoek verloopt volgens de ethische standaarden wie wij belangrijk vinden.
Het tijdelijk verbod op het kweken van embryo's moet worden opgeheven. Hierdoor zouden mensen die onvruchtbaar zijn geboren of zijn geworden door kankerbehandelingen of een erfelijke ziekte, op termijn toch kinderen kunnen krijgen.
D66 steunt onderzoek naar mogelijkheden voor ouders om ernstige genetische aandoeningen bij hun kinderen te voorkomen, onder meer door embryoselectie en mogelijk in de toekomst, onder duidelijke voorwaarden, embryomodificatie.
De tijd is rijp om meer ruimte te geven aan onderzoek en op termijn veilige toepassing van nieuwe vormen van embryo- en stamcelonderzoek. Zo kijken we of de 'veertiendagengrens' uit de huidige embryowet verruimd kan worden.
D66 wil onderzoeken of preconceptie-screening in Nederland breder en laagdrempeliger ingevoerd kan worden. Ongeveer één op iedere honderd pasgeborenen lijdt aan een genetische ziekte. Vaak zijn deze ziekten sterk invaliderend met een beperkte levensverwachting. Dat betekent een zware last voor getroffen families en vaak een lange zoektocht langs vele artsen om de juiste diagnose te vinden. Screening van het DNA van ouderparen voor een eerste conceptie kan toekomstige ouders in staat stellen zelf reproductieve keuzes te maken voor de 500 meest frequente en meest ernstige genetische ziekten. Dit voorkomt veel leed.

---
pdf_page: 172
---

In Nederland is het praktisch onmogelijk om nieuwe gentherapie of nieuwe vaccins te ontwikkelen doordat de toetsing van zogenaamde ggo-producten (genetisch gemodificeerde organismen) veel barrières voor innovatie vormen. D66 pleit voor integratie van de inhoudelijke beoordeling van de wetenschappelijke aspecten, de medische én milieurisico's van klinisch onderzoek met medische ggo-producten door één overheidsinstantie, bijvoorbeeld de CCMO.
Een van de vele politieke erfenissen van Els Borst is de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek. De toetsing van onderzoek met patiënten is complexer en bureaucratischer geworden. Dit vormt een onnodige belemmering voor wetenschappelijk onderzoek en nieuwe behandelingen. Wij willen dat deze toets zorgvuldig blijft, maar minder bureaucratisch en tijdrovend wordt.
Wij willen dat iedereen passende zorg krijgt. Vrouwen kunnen andere ziekteverschijnselen hebben dan mannen. Vaak worden deze niet herkend of omschreven als 'afwijkend ten opzichte van de norm.' Daardoor hebben vrouwen meer kans op een verkeerde diagnose, behandeling of bijwerkingen van medicijnen. Wij willen meer onderzoek naar genderspecifieke zorg.
Ouders die hun kinderen niet laten vaccineren, nemen levensgevaarlijke risico's met hun kinderen en met de kinderen van anderen. Door een hogere vaccinatiegraad, wordt de kans op uitbraken van infectieziekten kleiner. Kinderopvangcentra krijgen daarom de mogelijkheid om niet-gevaccineerde kinderen te weigeren. Als de vaccinatiegraad onder de 90 procent daalt, willen wij een vaccinatieplicht voor kinderen die gebruik maken van kinderopvang. We willen dat ouders kunnen kiezen voor verloskundigenpraktijken en kraamzorgorganisaties die uitsluitend werken met gevaccineerde medewerkers.

---
pdf_page: 173
---

# Drugs? Meer repressie lost niks op 

Mensen gebruiken drugs. Daar kun je je ogen voor sluiten, maar het gebeurt. Het huidige drugsbeleid schiet tekort. Méér bestrijding, méér drugswetten, méér repressie en méér stoere taal gaan het verschil niet maken. Sterker nog, ze leiden tot een oorlog tegen drugs die niet te winnen valt. Daarom is het streven naar een drugsvrije samenleving - de wens van veel conservatieve partijen - hopeloos naïef. Drugsgerelateerde criminaliteit zoals productie en handel moeten we hard bestrijden. Maar stap één is een realistisch drugsbeleid, met een gereguleerde markt waar dat kan. Voorlichting, preventie en testbeleid van drugs is hierbij absoluut nodig. We willen de gezondheidsrisico's van drugs minimaliseren en de veiligheid van de samenleving voorop stellen. Ook moet het voorkomen van de schade voor het milieu meer aandacht krijgen. De internationale drugsverdragen knellen om het drugsbeleid te moderniseren. Daarom is het belangrijk dat Nederland samenwerkt in een coalition of the willing.

## Coffeeshops uit de illegale sfeer

Coffeeshops zitten al decennialang in een vreemde spagaat. Softdrugs verkopen mag, softdrugs inkopen of telen mag niet. Hiermee leveren we coffeeshophouders over aan het criminele circuit. Dat kan zo niet langer. Het is een goede zaak dat gemeenten mogen gaan experimenteren met legale telers.
Het is tijd een stap verder te gaan. Alle coffeeshops in Nederland moeten legaal kunnen inkopen, leveren en verkopen, waarbij de softdrugs op kwaliteit wordt getest. Mensen in een coffeeshop moeten weten wat ze roken.
Coffeeshophouders moeten terecht kunnen bij de bank voor een zakelijke rekening. Dit is essentieel voor de legale keten.


## Méér medisch onderzoek

Mensen met psychische of lichamelijke klachten kunnen veel baat hebben bij drugs als medicijn. Zo zijn er naast de bekende effecten van cannabis ook kansrijke studies naar het behandelen van PTSS met MDMA en het behandelen van depressies met paddo's. We willen inzetten op meer onderzoek naar de medicinale en therapeutische werking van drugs.
Om de kansen die drugs kunnen bieden in onze reguliere geneeskunde ten volle te benutten, gaan we internationale samenwerking in dit onderzoek stimuleren.
Ook de negatieve medische effecten van drugs moeten beter worden onderzocht, zoals de relatie tussen cannabis en psychoses. Risicogroepen - zoals psychiatrische patiënten en jongeren - moeten worden beschermd met effectieve voorlichting.

---
pdf_page: 174
---

# Een staatscommissie voor drugs 

Het debat over welke drugs legaal en illegaal moeten zijn, duurt eindeloos. Voor ons staat voorop dat we niet alle drugs over één kam kunnen scheren.
We willen via onderzoek in kaart brengen wanneer en op welke manier regulering voor de verschillende middelen mogelijk en verstandig is en wanneer niet.
We willen een staatscommissie instellen die voorstellen doet om ons drugsbeleid te hervormen. Het uitgangspunt is dat de gezondheidsrisico's van drugs zo laag mogelijk worden gehouden en de gezondheid, veiligheid en welzijn van onze samenleving als geheel zo goed mogelijk wordt gewaarborgd.
Naar analogie van het wietexperiment, pleit D66 voor het mogelijk maken van een lokaal xtc- / mdma-experiment waarbij de productie en verkoop daarvan worden gereguleerd.

---
pdf_page: 175
---

# Naar een top sportklimaat 

Sport geeft mensen zelfvertrouwen. Het biedt kansen om mee te doen in de samenleving. Het is een belangrijke voorwaarde voor een gezond en lang leven. En niet te vergeten: miljoenen mensen in Nederland beleven ongelofelijk veel plezier aan hun sport. Wat ons betreft moeten sporten en bewegen daarom voor iedereen toegankelijk zijn: voor jong en oud, arm en rijk, met of zonder beperking, binnen of buiten verenigingsverband en ongeacht je achtergrond.

## Een leven lang bewegen

Sporten en bewegen zijn cruciaal om onze gezondheid te verbeteren en veel voorkomende ziektes en aandoeningen zoals overgewicht, hart- en vaatziektes, kanker en diabetes te voorkomen. De coronacrisis is een alarmbel: mensen met een mindere vitaliteit en weerbaarheid zijn het meest kwetsbaar. Daarom komen we nu in actie om te zorgen dat sporten en bewegen een veel belangrijkere plek krijgen in ons dagelijks leven. Overheid, onderwijs, gezondheidszorg, zorgverzekeraars, voedingsindustrie en bedrijfsleven moeten samen deze handschoen oppakken. Voorkomen moet de norm worden, niet genezen.
We steunen het initiatief van de Gezonde Generatie en willen dat de Nederlandse jeugd in 2040 de gezondste ter wereld is. Daarom willen we kinderen helpen een gezonde en actieve levensstijl te ontwikkelen, en prikkelen en verleiden om (meer) te gaan sporten en bewegen.
Zoveel mogelijk kinderen voldoen aan de beweegnorm van vijf uur bewegen per week. Hiervoor krijgen kinderen op school minimaal twee uur per week bewegingsonderwijs door een vakdocent (zie 'Een rijke schooldag voor elk kind'). Daarnaast krijgen alle kinderen voldoende mogelijkheden om tijdens en bij hun school drie uur per week buiten te spelen en te bewegen.
We stimuleren werkgevers bij te dragen aan de gezondheid en inzetbaarheid van hun werknemers. Dit kan met beweeg- en vitaliteitsprogramma's, maar ook door actief de fiets voor woon-werkverkeer te stimuleren.
We stimuleren dat er meer sportaanbod- en mogelijkheden komen voor ouderen om (samen) te bewegen. Dat zorgt voor minder fysieke en mentale klachten en het remt de vraag naar medische zorg. Door regelmatig te bewegen zitten mensen op leeftijd beter in hun vel en onderhouden ze meer sociale contacten.


## Bewegen centraal op de tekentafel

Hoe je een woonwijk ontwerpt, maakt nogal verschil. Met alleen maar parkeerplaatsen en bushaltes? Of juist met fietspaden, wandelroutes en skeeler- en mountainbikeroutes? Wij kiezen voor het laatste.
Een groene omgeving waarin beweging wordt gestimuleerd, levert een bijdrage aan de gezondheid van alle Nederlanders. Gemeenten mogen zelf kijken hoe zij verdere invulling

---
pdf_page: 176
---

geven aan dit beleid, waarbij gebruikers van de openbare ruimte worden betrokken.
We stimuleren dat 'gezondheid' onderdeel wordt van bestemmings- en bouwplannen van gemeenten. Hoe gemeenten dit uitvoeren, ligt bij de lokale overheid. Deze investeringen in de openbare ruimte wegen op de lange termijn ruimschoots op tegen de kosten. Bovendien beperken ze de stijgende zorgkosten.


# Sport is voor iedereen 

Iedereen in Nederland moet op een veilige manier volwaardig aan sport en spel deel kunnen nemen. Daarom willen we een inclusief sportklimaat.
D66 wil financiële drempels voor huishoudens met een krappe beurs om te kunnen sporten wegnemen met fondsen en de inzet van buurtsportcoaches.
Er mogen geen hindernissen zijn voor mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking om te kunnen sporten en bewegen. We werken aan een betere toegang van mensen met een beperking tot sportverenigingen en helpen daarbij de verenigingsvrijwilligers.
D66 stimuleert de inzet van sport en bewegen als middel om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en de samenleving weer deel te laten nemen. Bijvoorbeeld voor mensen met psychische problemen, verslaafden, dak- en thuislozen en (ex-)gedetineerden.
We bestrijden racisme, geweld en discriminatie in de sport. Sportautoriteiten werken effectieve antiracismeregels en gelijkheidsmaatregelen uit. We pleiten ook voor een professioneel meldpunt voor het tegengaan van (seksueel) misbruik en discriminatie. Wedstrijden dienen bij racistische uitingen of spreekkoren te worden stilgelegd.


## De kracht van topsport

Veel mensen raken geïnspireerd door onze topsporters. Als we ook in de toekomst willen juichen voor onze wereldprestaties, moeten we blijven investeren in de randvoorwaarden voor topsport.
De financiële positie van topsporters met een A-status moet beter. Daarbij moeten sporters in staat worden gesteld ook een maatschappelijke carrière op te bouwen. Bijvoorbeeld met studiebeurzen, leningen of flexibel studeren.
Grote sportevenementen zijn goed voor het imago van Nederland en om talent te lokken. Vanuit die toegevoegde waarde kan de overheid de organisatie van grote sportevenementen steunen.
Olympische en Paralympische spelen in Nederland? D66 is vóór, maar wel Spelen in nieuwe stijl. Dat betekent zoveel mogelijk gebruik van bestaande accommodaties en met respect voor goed bestuur, democratie, arbeidsomstandigheden en natuur.

---
pdf_page: 177
---

# Een open blik op de wereld.

---
pdf_page: 178
---

# Een open blik op de wereld 


#### Abstract

Hoe vrij zijn we, als onze waarden en belangen onder druk staan in de wereld? Nederland is een open en veilig land. Maar dat is niet vanzelfsprekend. Internationale afspraken, mensenrechten en de democratische rechtsstaat - met vrije verkiezingen, pers, onafhankelijke rechters en rechten van minderheden - staan wereldwijd steeds verder onder druk. Onder President Trump kozen de Verenigde Staten een eigen, naar binnen gerichte koers. China en Rusland laten zich steeds meer gelden op het wereldtoneel. En internationale dreigingen zijn steeds vaker 'hybride', zoals via desinformatie en cyberaanvallen.


Ondertussen is de noodzaak om internationaal afspraken te maken enorm. In 2050 zijn er 10 miljard mensen op de wereld; 2 miljard meer dan nu. Zij hebben toegang tot voedsel nodig, zij willen leven en werken, zich ontplooien en voor hun families zorgen. In deze wereld moeten landen met elkaar samenwerken om te zorgen voor een gezond en veilig klimaat, voor internationale veiligheid en voor het in goede banen leiden van migratie. Dat is in het belang van ons allemaal. Want het buitenland is steeds meer het binnenland. Dat wisten we al. Maar de wereldwijde coronacrisis heeft ons nogmaals laten zien hoezeer de wereld in de 21e eeuw met elkaar verbonden is.

D66 is ervan overtuigd dat Nederland met een open blik naar de wereld moet kijken. Als relatief klein land met een open economie en een open samenleving, zijn we in hoge mate afhankelijk van de ontwikkelingen in de wereld. Ruim een derde van ons nationaal inkomen komt direct voort uit handel en ruim driekwart van onze export gaat naar andere EU-lidstaten. Arbeidsmigranten, die verreweg het grootste deel uitmaken van de totale migratie, hebben we keihard nodig voor onze (kennis-)economie en in onze vergrijzende samenleving. D66 staat voor de rijke traditie van internationale samenwerking en de wereldse blik die zo goed bij ons als handelsland past. Niet voor niets bevat onze Grondwet de belofte - uniek in de wereld - dat Nederland zich inzet voor het bevorderen van de internationale rechtsorde.

Voor D66 begint die internationale samenwerking - vanzelfsprekend - in Europa. Als gevolg van de verschuivingen op het wereldtoneel is Europa kwetsbaarder geworden. Samen met andere landen in de Europese Unie hebben wij een stem in de wereld. In de Europese Unie zorgen we voor bescherming van onze vrijheden en veiligheid, en vergroten we die van anderen. Samen kunnen we ons grondgebied en onze belangen verdedigen. Kunnen we zorgen voor veilige routes om arbeidsmigranten een kans te geven en humane opvang voor vluchtelingen. We voorkomen conflicten, maar grijpen in waar nodig. Want D66 gelooft dat de nationale staat zijn eigen rechtsorde alleen kan beschermen in samenwerking met anderen. D66 kiest voor invloed op die grensoverschrijdende samenwerking. Voor invloed in Europa, en in de wereld.

Dit betekent dat we lef moeten tonen en nieuwe stappen moeten zetten in de Europese samenwerking vooral waar het gaat om klimaat, migratie, energie, veiligheid en de economie. De COVID-19 pandemie heeft niet alleen een gezondheidscrisis veroorzaakt, maar ook een historisch

---
pdf_page: 179
---

diepe economische recessie. Bovenop onze nationale agenda zetten we ook in de Europese Unie volop in op duurzaam economisch herstel. En dus zet D66 de Europese Green Deal en de digitale transitie centraal.

Tegelijkertijd kan de Europese Unie zelf niet stilstaan. In de EU worden grote besluiten genomen die ons allemaal raken. D66 streeft daarom naar een verdragswijziging om de Unie slagvaardiger te maken, met een sterke democratische positie voor het Europees Parlement en de nationale parlementen.

---
pdf_page: 180
---

# Een sterk Europa staat dicht bij mensen 

Europa is van ons allemaal. Onze gedeelde waarden vormen de basis van samenwerking in de Europese Unie. Maar deze waarden staan in meerdere lidstaten onder druk, zoals in Hongarije en Polen. D66 staat voor de vrijheden en rechtstatelijke bescherming van Europese burgers. Die zijn in de boeken stevig verankerd, maar laten in de praktijk nog te wensen over. We moeten bovendien leren van Brexit. De Europese besluitvorming kan slagvaardiger en democratischer. Als het aan D66 ligt, vertegenwoordigen politiek leiders en politici de Europese keuzes die ze maken eerlijker en openlijker. Ook in de Tweede Kamer. Zo maken we de dilemma's, de baten en de kosten van Europese beleid beter zichtbaar voor burgers. Want Europa, dat zijn wij.

## Europese waarden zijn onze waarden

Binnen de Europese Unie delen we onze waarden: democratie, een sterke rechtsstaat en bescherming van mensenrechten. Deze waarden zijn de basis van onze samenleving. Maar in sommige lidstaten staan deze waarden onder druk. We zien hier ook corruptie ontstaan. D66 doet geen concessies als het gaat over de rechtsstaat of de vrijheid van de pers. Daarom kunnen lidstaten die een loopje nemen met democratie, mensenrechten en de rechtsstaat minder EU-geld krijgen.
Alle lidstaten worden elk jaar getoetst op alle Europese waarden. Alleen als we alle landen onafhankelijk en op dezelfde manier toetsen op democratie, rechtsstaat en mensenrechten, voorkomen we dat Europese waarden niet nageleefd worden.
Als een lidstaat zich niet houdt aan de Europese waarden van democratie, rechtsstaat en mensenrechten, krijgt deze minder geld. D66 zal zich inspannen om instrumenten te ontwikkelen en te versterken op EU niveau, waardoor EU-geld niet bij corrupte regeringen en organisaties terechtkomt, maar burgerbevolking en organisaties die zich inzetten voor EUwaarden ontziet.
D66 wil dat Nederland zich actief inzet om met genoeg andere lidstaten tot een veroordeling te komen als lidstaten Europese waarden zoals democratie en mensenrechten niet nakomen.
We ondersteunen maatschappelijke organisaties en journalisten die Europese waarden actief verdedigen. Zeker in lidstaten waar de Europese waarden onder druk staan.


## De EU wordt democratischer

D66 wil dat besluitvorming binnen de Europese Unie democratischer wordt. Want in de Europese Unie worden grote besluiten genomen die ons allemaal raken. Dit willen we regelen in een nieuw Europees verdrag. D66 is voorstander van verdere federalisering van de Europese Unie.

---
pdf_page: 181
---

Het Europees Parlement (EP) wordt versterkt om de Europese Commissie goed te kunnen controleren. Het EP krijgt daarvoor een volwaardige wetgevende taak, met een volledig recht van initiatief om zelf wetten voor te stellen.
Er komen Europese kieslijsten bij verkiezingen voor het Europees Parlement. Als je in Nederland woont kun je dus ook op een kandidaat uit een andere lidstaat stemmen. Hiermee vergroten we de legitimiteit van het Europees Parlement.
Als het aan D66 ligt, zet een volgend kabinet zich actief in voor een Raadsbesluit voor een kleinere Europese Commissie. Bovendien moet het Europees Parlement de mogelijkheid krijgen om Eurocommissarissen individueel ter verantwoording te roepen over wat zij doen.
Burgers krijgen meer macht in de EU doordat de voorzitter van de Europese Commissie direct wordt gekozen.
We willen dat een volgend kabinet zich inzet om het vetorecht af te schaffen van lidstaten in het Europees buitenlandbeleid. Zo kan de EU een sterkere speler worden op het wereldtoneel. Het afschaffen van vetorechten moet altijd gepaard gaan met een verbetering van de democratische positie van nationale parlementen en het Europees Parlement binnen de besluitvorming van de Unie.
De Eurogroep, waar belangrijke financiële beslissingen worden genomen, krijgt een formele status met vaste procedures. Zo wordt informatie openbaar en kan besluitvorming van tevoren worden beïnvloed.
We investeren in een stevige vertegenwoordiging van Nederland in de Europese Unie en in alle Nederlandse ambassades in Europa.


# Een duidelijke Nederlandse inzet 

Het Nederlandse kabinet heeft een belangrijke rol in de Europese besluitvorming via de Europese Raad en de Raden van Ministers. Hier worden grote besluiten genomen, van veiligheid en klimaat tot inves- teringsagenda's en gezondheid. Maar vaak vinden onderhandelingen achter gesloten deuren plaats, zonder notulen en niet te volgen voor gewone mensen. Als het aan D66 ligt, verschuilen kabinetsleden zich niet langer achter "Brusselse besluitvorming".
De inzet van de Nederlandse regering in de Europese Raden, de besprekingen met het Europees Parlement en de trilogen - informeel overleg tussen delegaties van de Europese Commissie, het Europees Parlement en de Raad van Ministers - zijn in principe openbaar.
De stand van zaken in EU-onderhandelingen moet eenvoudig kunnen worden gevolgd, bijvoorbeeld door een digitaal EU-volgsysteem van de Rijksoverheid of het parlement.

---
pdf_page: 182
---

De Tweede Kamer krijgt een sterkere positie om de regering te controleren op de inzet in Europa. Dit doen we door de informatiepositie, net zoals in Duitsland, wettelijk vast te leggen.
Er moet een bewindspersoon voor Europese Zaken komen.
D66 staat open voor samenwerking met een groep lidstaten in plaats van met de hele EU als dit de enige manier is om op bepaalde beleidsterreinen verder te komen. Bijvoorbeeld bij migratie en asiel, klimaat of digitalisering. Als andere lidstaten later willen aansluiten, kan dat.


# Hoge eisen aan het lidmaatschap 

Lid worden van de Europese Unie kan niet zomaar. Hier stellen we hoge eisen aan, en dat is terecht. Ook landen die al lid zijn, moeten zich houden aan de regels over democratie, rechtsstaat, mensenrechten en burgerlijke vrijheden. Lidstaten kunnen dus niet zomaar bepaalde zaken niet (meer) naleven.
We leggen het lidmaatschap van de EU vast in de Nederlandse Grondwet. In de Grondwet ligt de basis van ons staatsbestel. Ook ons lidmaatschap van de EU hoort hierbij. Net zoals de democratische besluitvorming die hierbij hoort.
Toetreding van nieuwe landen tot de EU is mogelijk voor de landen op de Westelijke Balkan. Het openen van de toetredingsonderhandelingen met Noord-Macedonië en Albanië is een belangrijke stap. Zulke uitbreiding van de EU komt de geopolitieke stabiliteit ten goede en vergroot de interne markt. Maar we doen geen concessies: landen die lid willen worden van de EU moeten voldoen aan strenge eisen over economie, rechtsstaat en democratie. D66 zet in op eerder ingrijpen als ná toetreding niet wordt voldaan aan de rechtsstatelijke afspraken.
Landen die lid willen worden, krijgen hulp van de EU. Zo kunnen zij veranderingen doorvoeren om aan de eisen te voldoen om lid te worden. Deze ondersteuning zal vergroot moeten worden en wordt voorzien van conditionaliteit, zodat EU-geld niet gebruikt kan worden door actoren die zich niet houden aan Europese waarden rondom democratie, rechtsstaat en mensenrechten.


## Nabuurschap met perspectief

Voor sommige landen die lid willen worden van de EU is dat voorlopig niet mogelijk. Bijvoorbeeld voor landen in het Oostelijk Partnerschap: Armenië, Azerbeidzjan, Georgië, Moldavië, Oekraïne en Wit- Rusland. D66 vindt het belangrijk deze landen wel betrokken te houden bij de EU. Zo beperken we de invloed van Rusland in onze achtertuin. En zo kunnen we samenwerken op het gebied van veiligheid, rechtsstaat en economie. Lidmaatschap van de Europese Economische Ruimte of Europese Vrijhandelsassociatie kan, naast perspectief op EU-lidmaatschap, ook die belangrijke stip op de horizon bieden zodat deze landen betrokken, gemotiveerd en gebonden blijven.

---
pdf_page: 183
---

De EU ondersteunt de landen in het Oostelijk Partnerschap bij het democratischer maken van hun bestuur, de bestrijding van corruptie en mensenrechtenschendingen en het respecteren van burgerrechten. We investeren meer in de zogenoemde MATRA-fondsen.
We helpen deze landen bij hervormingen die gevraagd worden om een Associatieverdrag te sluiten en te implementeren.
De EU zet conflictoplossing, bemiddeling, dialoog en interactie met conflictgebieden in de nabuurregio centraler in het nabuurschapsbeleid.

---
pdf_page: 184
---

# Sterk Europa, sterk Nederland 

D66 kiest voor een sterke Europese samenwerking die breed wordt gedragen door de Europese burgers. Onze welvaart, vrijheid en veiligheid hebben we immers voor een groot deel te danken aan de Europese Unie. Zo maakt het vrije verkeer van personen en goederen Europees zakendoen voor veel bedrijven vanzelfsprekend - bijna driekwart van onze export gaat naar andere lidstaten.

Voor D66 is het duidelijk dat we in de Europese Unie moeten samenwerken aan oplossingen voor de grote crises van deze tijd: de gezondheidscrisis, de economische crisis en de klimaatcrisis. Dat vergt ook solidariteit. De pandemie laat zien hoe belangrijk het is om op Europees niveau actie te ondernemen om de interne markt te beschermen. En de crisis maakt duidelijk wie economisch kwetsbaar zijn, zoals seizoenarbeiders, jongeren en vrouwen. Daarom zet D66 in de Europese Unie in op sociale bescherming en goede arbeidsomstandigheden en zal de regering, vooruitlopend op de oprichting van de Europese Arbeidsautoriteit, de Inspectie SZW opdragen wantoestanden tegen te gaan. De Europese meerjarenbegroting is niet meer van deze tijd. D66 pleit voor permanente eigen inkomsten van de Europese Unie, zodat de Unie kan leveren op de terreinen waar Europeanen dat terecht mogen verwachten.

## Samen sterker uit de crisis

De pandemie raakt de Europese lidstaten op verschillende manieren. Sommige regio's en steden ondervinden grote uitbraken van het virus. Landen en regio's die sterk afhankelijk zijn van toerisme en transport worden economisch het hardst getroffen. En de grote verschillen in de fiscale ruimte van lid- staten om hun nationale economieën te ondersteunen zorgen voor een ongelijk speelveld op de interne markt. Solidariteit is dus ook in ons eigenbelang - een investering in onze eigen economische groei en in onze doelstellingen voor de toekomst.
In de Europese Unie maken we duidelijke afspraken over de besteding van steun uit gezamenlijke fondsen. We koppelen steun aan onze gezamenlijke doelstellingen, aan de prioriteiten voor economische hervorming van lidstaten en aan het respecteren van de Europese waarden.
D66 zet de Europese Green Deal en de digitale transitie centraal voor een toekomstbestendig Europa.
De coronacrisis laat zien dat EU-burgers die in andere lidstaten werken kwetsbaar zijn. Zij konden nergens op terugvallen toen de economie tot stilstand kwam. Daarom pleiten wij voor stevige handhaving van de regels om deze mensen te beschermen, bijvoorbeeld door de Europese Arbeidsmarktautoriteit. Ook zijn we voor nieuwe Europese initiatieven, zoals aanvullende bescherming tegen werkloosheid ("SAFE") en verlies van inkomsten voor seizoens- en arbeidsmigranten.

---
pdf_page: 185
---

Gezamenlijk economisch beleid betekent ook samen belastingontwijking en belastingontduiking aanpakken. Ook voor Nederland. Om dit effectief te doen, is een einde aan unanimiteit bij dit soort belastingmaatregelen noodzakelijk en moeten belastingmaatregelen met een gekwalificeerde meerderheid genomen kunnen worden. Binnen de EU pakken we bijvoorbeeld brievenbusfirma's aan. Ook willen we de belastingstelsels van lidstaten beter op elkaar laten aansluiten. Rentes, royalty's en dividenden naar belastingparadijzen worden steviger belast.
Online platforms moeten in Europa hun eerlijke deel aan belasting betalen. De Europese digitaks geldt als eerste stap om ook met landen buiten de EU tot internationale belastingregels te komen die klaar zijn voor het digitale tijdperk.
Er komt een Europees minimumtarief voor de winstbelasting.


# Flexibel begroten met eigen inkomsten 

De eigen inkomsten die zijn besloten voor de komende jaren moeten permanent worden. Zo kan de Europese Unie gezamenlijke doelstellingen financieren.
De Europese Unie krijgt meer eigen inkomsten door het heffen van Europese belastingen: de CO2- belasting, belasting op plastic en belasting op grote techbedrijven (digitaks).
D66 wil een flexibele jaarlijkse Europese begroting, in plaats van een begroting die voor elke zeven jaar wordt vastgesteld zoals nu wordt gedaan. Dan kan de begroting makkelijk aangepast worden aan wat op dat moment nodig is. In de looptijd van de huidige begroting moet daarvoor een nieuw systeem worden opgezet, voor de periode na 2027.


## Beter crisismanagement

D66 wil lessen trekken uit de coronacrisis. De EU kan niet alle problemen oplossen en elke crisis heeft andere aspecten, maar Nederland heeft samen met alle Europese lidstaten baat bij een gezamenlijke aanpak. Oók met oog voor duurzame oplossingen.
Europa stelt een lijst op van cruciale voorzieningen waarin het zelfvoorzienend moet zijn, zoals geneesmiddelen en medische beschermingsmiddelen, en organiseert en verdeelt productie en voorraadvorming tussen de lidstaten.
We pleiten voor een Europees team dat bij volgende crises snel kan schakelen en een gezamenlijke EU-strategie kan formuleren en uitvoeren. Een volgend kabinet moet zich ervoor inzetten dat de Europese Commissie het mandaat en de rugdekking krijgt om hierin de leiding te nemen.

---
pdf_page: 186
---

# Samen sterker in een veranderende wereld 

De wereld is de laatste jaren sterk veranderd. Grootmachten als de Verenigde Staten, China en Rusland zijn onvoorspelbaar. Handelsverdragen zijn niet meer vanzelfsprekend. Instituties als de Verenigde Naties en de Wereldhandelsorganisatie verliezen aan invloed. Klimaatverandering ontwricht de wereld. De coronacrisis liet zien hoe ons lot verbonden is met dat van andere landen.

Dit is het moment om in Europa schouder aan schouder te staan om te beschermen wat ons uniek maakt in de wereld: onze rechtsstaat, onze solidariteit, onze openheid. Een sterk Nederland vraagt om een sterk Europa om deze tijd aan te kunnen.

## Ons buitenlandbeleid is Europees

Buitenlands beleid is nauw verbonden met handelsbetrekkingen, conflictpreventie en internationale samenwerking. Het systeem van internationale samenwerking, het multilateralisme, staat echter onder druk. Voor D66 is dit een extra reden om hier 100 procent voor te gaan staan. Internationale afspraken maken wij via de Europese Unie. Zo creëren we één gezamenlijke stem in de wereld.

Via de EU, de VN, de NAVO, de Raad van Europa en de OVSE zetten we ons wereldwijd in voor vrede, democratie, de rechtsstaat en de bescherming van mensenrechten. Met ontwikkelingssamenwerking dragen we bij aan stabiele samenlevingen elders in de wereld. Zo bieden we mensen meer kansen via werk en onderwijs, werken we aan conflictpreventie, en pakken we grondoorzaken van irreguliere migratie, klimaatverandering, armoede of ongelijkheid aan.
We willen dat een volgend kabinet zich inzet om het vetorecht af te schaffen van lidstaten in het Europees buitenlandbeleid. Zo kan de EU een sterkere speler worden op het wereldtoneel. Het afschaffen van vetorechten moet altijd gepaard gaan met een verbetering van de democratische positie van nationale parlementen en het Europees parlement binnen de besluitvorming van de Unie.
De voortdurende oorlog in Oost-Oekraïne en de Russische opstelling blijft een Europese veiligheidskwestie. De Krim is nog altijd illegaal geannexeerd en Rusland biedt geen enkele medewerking aan opsporing, vervolging en berechting van verdachten van het neerhalen van MH17. De EU handhaaft wat D66 betreft het sanctiepakket tegen Rusland zolang de Russische militaire agressie in Oekraïne voortduurt en de Minsk-akkoorden niet worden nageleefd.
Nederland zet zich binnen de EU in voor wereldwijde versterking van mensenrechten. We zijn voorstander van gebruik van het Europese mensenrechten-sanctieregime (Magnitsky-wetgeving), zoals bijvoorbeeld bij Wit-Rusland en China, waarmee individuele mensenrechtenschenders buiten de EU gestraft kunnen worden in hun portemonnee en reizen naar de EU niet meer mogelijk is.

---
pdf_page: 187
---

De EU-toetredingssteun voor Turkije wordt stopgezet. Redenen hiervoor zijn de verslechterde mensenrechtensituatie in Turkije, de afbrokkelende rechtsstaat en de regelmatige conflicten met de NAVO en de EU.
Daders van oorlogsmisdaden in Syrië en Irak moeten worden berecht. Straffeloosheid moet koste wat het kost voorkomen worden, al gaat D66 nooit akkoord met de doodstraf of lijfstraffen. Wat D66 betreft gebeurt berechting voor een internationaal tribunaal of het Internationaal Strafhof. Als dit niet kan, worden Nederlandse uitreizigers hier berecht. Zo verliezen we deze misdadigers niet uit het oog en voorkomen we dat ze onder de radar naar Europa terugkeren.
In het Israëlisch/Palestijnse conflict is D66 voorstander van een twee-statenoplossing. Een onafhankelijke Palestijnse staat naast een veilig Israël biedt de mensen in de regio weer perspectief. De mensenrechten in de bezette gebieden moeten, ook door de Palestijnse gezaghebbers richting de eigen bevolking, gerespecteerd worden.


# De beste consulaire dienstverlening ter wereld 

Of je nu op reis bent, of één van de miljoen Nederlanders bent die in het buitenland woont: een goed uitgeruste diplomatieke dienst is onmisbaar. Als open en internationale partij is D66 trots op deze ambassadeurs van ons land. De coronacrisis liet zien dat Nederlanders wereldwijd nog onvoldoende konden rekenen op de overheid, bijvoorbeeld toen zij vastzaten in het buitenland. Dat moet beter.
We investeren in diplomatieke posten. De staf op ambassades wordt uitgebreid, met name op strategische plaatsen: binnen de EU, in de ring rond Europa en in landen met groeiende economieën.
Consulaire dienstverlening is snel, toegankelijk en vindt zoveel mogelijk digitaal plaats. ledere Nederlander in het buitenland kan online terecht voor bijvoorbeeld het aanvragen van een paspoort of DigiD.
Stemmen in het buitenland wordt makkelijker. Je stem gaat bovendien meetellen bij de verkiezingen voor de Eerste Kamer.
We investeren in de mogelijkheid tot Nederlands (taal)onderwijs voor Nederlandse kinderen in het buitenland.
Nederlanders in het buitenland mogen te allen tijde ten minste één Nederlandse bankrekening openen en behouden.
Europese ambassades nemen taken zoals het uitgeven van paspoorten en visa over van ambassades van aparte lidstaten.

---
pdf_page: 188
---

Rechten van Nederlanders in het buitenland, zoals hulp in een noodsituatie en repatriëring bij een crisis, worden vastgelegd in een wet.
We zorgen dat rechten van Nederlanders, hun partners en kinderen in het Verenigd Koninkrijk zo goed mogelijk gewaarborgd blijven, ook na de Brexit. We houden de Britten aan de afspraken hierover.
Wanneer je maximaal één jaar in het buitenland verblijft, is uitschrijven uit de Basisregistratie Personen niet nodig.

---
pdf_page: 189
---

# Eerlijke internationale handel 

Voor onze welvaart zijn we afhankelijk van internationale handel. We verdienen er ruim een derde van ons nationaal inkomen mee. Door het maken van heldere afspraken via handelsverdragen vergroten we ons verdienvermogen en nemen we andere landen mee in onze hoge standaarden voor eerlijke productie, mensenrechten en een beter klimaat. Maar het systeem om internationaal tot handelsafspraken te komen staat onder grote druk. Wij spreken liever goede handelsregels af met anderen, dan dat we de deur sluiten en niets bereiken. Afspraken zijn belangrijk met bondgenoten zoals Canada, maar nog meer met landen waarmee relaties moeizamer zijn.

## Eerlijke, duurzame handel

D66 staat voor vrije en eerlijke handel op basis van regels. Handel en investeringen staan daarmee niet alleen in dienst van economische belangen, maar ook van klimaat, mens, natuur en dieren. Doordat internationale handel de wereld met elkaar verbindt, beïnvloedt het ook hoe economieën zich ontwikkelen. Ook de handelswaar verandert: van goederen naar diensten en van diensten naar digitale diensten. Wat D66 betreft worden handelsstromen in goede banen geleid en stellen we daarom als EU eisen aan iedereen die handel met ons wil drijven. Als grootste economisch blok ter wereld kunnen we dat ook met succes doen.
D66 staat voor een op regels gebaseerd handelssysteem. Hiermee geldt niet het recht van de sterkste, maar worden problemen opgelost naar eerlijkheid en redelijkheid. Wat D66 betreft is versterking en hervorming van de Wereldhandelsorganisatie (WHO) noodzakelijk om dit te bereiken.
De Nederlandse regering spant zich in voor een optimale Europese onderhandelingspositie.
Behalve het vastleggen van kwaliteits- en veiligheidseisen zijn het verbeteren van mensenrechten, arbeidsomstandigheden, de positie van vrouwen en het milieu leidend in de manier waarop wij met andere landen handel drijven. We geloven in heldere handelsregels, afgesproken binnen internationale organisaties zoals de WHO en de OESO, om dit te bereiken.
De EU sluit alleen handelsakkoorden met landen die het Klimaatakkoord van Parijs hebben ondertekend.
Bij onderhandelingen voor handelsverdragen zorgen we voor representativiteit en transparantie. Zo komen alle belanghebbenden van werkgever- tot werknemersorganisaties aan bod in het onderhandelingsproces en kunnen parlementariërs en journalisten hun controlerende taak vervullen.
D66 is voor hervormingen van verouderde investeringsverdragen zoals ISDS/ICSmechanismen. Een Multilateraal Investeringshof werkt beter: een permanent en

---
pdf_page: 190
---

wereldwijd erkend hof waar conflicten tussen landen en bedrijven transparant en onafhankelijk opgelost worden.
D66 zet zich in voor uitbreiding van het handelsverdrag voor groene goederen ("Environmental Goods Agreement"). De handel in producten voor duurzame ontwikkeling wordt hiermee bevorderd, door bijvoorbeeld de afschaffing van invoerheffingen voor deze producten.
Handelsregels worden ingezet om ongewenste en illegale handel, zoals die in spionagetechnologie, geroofde kunstschatten en conflictmineralen, tegen te gaan.
D66 is voorstander van verbeterde handelsrelaties met Afrikaanse landen en omarmt daarom de oprichting van de Pan-Afrikaanse Vrijhandelszone. Dit initiatief ondersteunen we met kennis en expertise.


# Internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen 

Ook Nederlandse en Europese bedrijven hebben verantwoordelijkheden als zij handeldrijven in het buitenland. Steeds meer Nederlandse ondernemers weten de weg naar internationaal ondernemen te vinden. Wat D66 betreft moedigt de overheid internationaal ondernemerschap aan, maar worden ook eisen gesteld aan de verantwoordelijkheid van bedrijven in landen waar zij opereren. Deze eisen worden in eerste instantie Europees bepaald.
We zetten in op één duidelijke kader voor (internationaal) maatschappelijk verantwoord ondernemen, zoveel mogelijk op Europees niveau. Daarmee scheppen we helderheid in de waaier aan nationale, Europese en internationale richtlijnen, gedragscodes, convenanten en standaarden. In eerste instantie spreken we bedrijven aan op hun eigen verantwoordelijkheid. Waar bedrijven in gebreke blijven, volgt wetgeving (zie ook: "Ruim baan voor een waardenvol bedrijfsleven").
Het midden- en kleinbedrijf is een belangrijke motor voor de Nederlandse economie en wordt actief ondersteund bij zakendoen in het buitenland. Hiervoor worden handelsmissies ingezet, ook in landen waar de markt minder toegankelijk is.
Handelsinstrumenten vanuit de overheid, zoals exportkredietverzekeringen, worden veel meer ingezet voor duurzame doeleinden. Steun aan fossiele projecten wordt afgebouwd in lijn met de ambities van het Klimaatakkoord van Parijs.
D66 wil grondige controle op de export van goederen die ook voor militaire doeleinden gebruikt kunnen worden (dual use goods).
We zetten in op een internationaal aanbestedingsinstrument, waarin uitsluiting van bedrijven uit derde landen mogelijk is wanneer er geen wederkerigheid bestaat voor Europese bedrijven.

---
pdf_page: 191
---

# Een nieuwe relatie opbouwen met het Verenigd Koninkrijk 

Als gevolg van de coronacrisis lopen de onderhandelingen met het Verenigd Koninkrijk over een deal (over o.a. handel en veiligheid) grote vertraging op. Die vertraging bevordert de kansen op goede afspraken niet. Ons kabinet moet daarom binnen de EU aandringen op een verlenging van de overgangsperiode. Voor uiteindelijke handelsafspraken pleit D66 voor een gelijk speelveld en minimale importtarieven om de scheiding met Groot Brittannië zo pijnloos mogelijk te maken terwijl wij opkomen voor Nederlandse en Europese belangen. Tegelijkertijd doen wij geen concessies ten aanzien van onze Europese standaarden op kwaliteit en veiligheid. Voor D66 staat vast dat Britten in Nederland hun volledige rechten in de EU behouden, ook in de toekomst.

Wij maken werk van een nieuwe bilaterale relatie met het Verenigd Koninkrijk na de overgangsperiode, voortbouwend op de sterke historische band die bestaat tussen Nederland en het Verenigd Koninkrijk en in nauwe samenwerking met onze partners, onder andere in de EU en de NAVO.

---
pdf_page: 192
---

# Ontwikkelingssamenwerking: goed voor de wereld, goed voor Nederland 

D66 zet zich in voor de meest kwetsbaren in de wereld. We investeren in ontwikkelingssamenwerking uit solidariteit, maar ook omdat we zelf beter af zijn in een wereld zonder grote welvaartsverschillen. De coronacrisis heeft laten zien dat we net zo sterk zijn als de zwakste schakel: als een land niet sterk en welvarend genoeg is om crisis te beheersen, loopt de hele wereld gevaar. Ook in de context van de klimaatcrisis is ontwikkelingssamenwerking van groot belang. Hulp op het gebied van modernisering van landbouw- en waterinfrastructuur, bijvoorbeeld samen met de VN, is hard nodig om uitdagingen aan te kunnen.

## Samen doelen stellen

Ontwikkelingssamenwerking is goed voor de wereld en goed voor Nederland. We hebben het meest aan deze inzet als we dit samen met andere landen doen. We werken daarom zoveel mogelijk samen in Europees verband en binnen de Verenigde Naties. De doelstellingen die binnen de internationale gemeenschap zijn afgesproken zijn daarbij leidend: de Duurzame Ontwikkelingsdoeleinden (SDG's). In Europees verband zetten wij ons in voor implementatie van de '2017 Consensus voor Ontwikkeling', waarin de EU en de lidstaten hebben afgesproken intensiever samen te werken op ontwikkelingssamenwerking.
Voldoende budget is noodzakelijk voor het halen van de ontwikkelingsdoelen. D66 stelt daarom het budget voor ontwikkelingssamenwerking gelijk aan de internationale norm van $0.7 \%$ van het BNI.
Ontwikkelingshulp mag niet afhankelijk zijn van samenwerking op het gebied van uitgeprocedeerde asielzoekers. Ontwikkelingsgeld wordt dan ook besteed aan ontwikkelingsdoeleinden, niet aan het tegenhouden van asielzoekers.
Een deel van het budget blijft altijd beschikbaar voor hulp in noodsituaties, als redmiddel voor mensen in de meest erbarmelijke omstandigheden bij conflictsituaties, gezondheidscrises of natuurrampen.


## Prioriteiten binnen beleid voor ontwikkelingssamenwerking

Nederland heeft een unieke positie om internationaal samen te werken en kennis over te brengen. Bijvoorbeeld door grondoorzaken van armoede, corruptie, klimaatverandering, irreguliere migratie en terreur aan te pakken. Maar ook door bij te dragen aan kansen via onderwijs en door ons in te zetten voor de rechten van minderheden en vrouwen. We richten ons op de volgende thema's:
Perspectief bieden met onderwijs en werk. Door het aanpakken van grondoorzaken, zoals gebrek aan scholing, inkomen en dagbesteding, kunnen we armoede, ongelijkheid, migratie en conflict bestrijden.

---
pdf_page: 193
---

Het verbeteren van de positie van vrouwen. Dit heeft een groot effect op het doen slagen van andere doelen, zoals onderwijs aan kinderen en de bestrijding van armoede en honger.
Uitbannen van honger en ondervoeding door het investeren in kleinschalige boeren en boerinnen en het bijdragen aan verduurzaming van de landbouwsector wereldwijd.
Internationaal versterken we de inzet op psychosociale hulp.
Het tegengaan van ontbossing wereldwijd in de strijd tegen klimaatverandering en het zorgen voor grootschalige duurzame herbebossing.
Versterking van het maatschappelijk middenveld.
Inzet op seksuele en reproductieve gezondheid en rechten, vanwege het recht op zelfbeschikking en voor de positie van vrouwen en meisjes.
Het tegengaan van discriminatie vanwege seksuele oriëntatie en genderidentiteit.
Toegang van kwetsbare groepen tot drinkwater en sanitaire voorzieningen.
Versterken van de positie van het midden-en klein bedrijf in ontwikkelingslanden, met extra aandacht voor de positie van jonge en vrouwelijke ondernemers.


# Er is meer nodig 

Meer geld voor ontwikkelingssamenwerking heeft alleen zin als we ook oog hebben voor de kosten van grootschalige belastingontwijking en van klimaatverandering. Ontwikkelingslanden lopen jaarlijks maar liefst 100 miljard dollar mis doordat multinationals hun belasting ontwijken. De kosten van aanpassingen aan klimaatverandering zijn nog veel hoger. Er zijn wereldwijd een miljard (arbeids)migranten die geld terugsturen naar hun families thuis, meer dan drie keer het bedrag dat jaarlijks wereldwijd wordt uitgegeven aan ontwikkelingshulp.
We werken binnen de EU en de OESO aan betere regels om belastingontwijking en -ontduiking tegen te gaan.
We verdubbelen het budget van het nieuwe klimaatfonds: het Dutch Fund for Climate and Development (DFCD).
Het intensiveren van de inzet in de strijd tegen klimaatverandering; in het bijzonder het proactief herstellen van biodiversiteit wereldwijd.

---
pdf_page: 194
---

# Beheersbare migratie 


#### Abstract

Elke dag willen mensen een nieuw leven beginnen in Nederland. Soms zijn dat mensen die vluchten voor oorlog, onderdrukking of klimaatverandering. Maar het overgrote deel van de migranten bestaat uit mensen die in een ander land willen werken of studeren. Voor beide groepen zijn perspectief en duidelijkheid belangrijk. De verschrikkelijke beelden van kinderen in vluchtelingenkampen in Griekenland of de volle bootjes die op de Middellandse Zee in de problemen raakten, laten zien hoe belangrijk het is om grip te krijgen op irreguliere migratie. Dat vraagt een Europese, grensoverschrijdende aanpak. Menswaardigheid en naleving van het Vluchtelingenverdrag staan hierbij voorop. We dragen bij aan meer stabiliteit en veiligheid in de landen rondom Europa, maken duidelijke, zorgvuldige asielprocedures en zorgen voor humane opvang.


## Circulaire migratie

De Nederlandse bevolking vergrijst snel. In de toekomst dragen minder werkende mensen de lasten voor een steeds grotere groep Nederlanders. Dat hoeft geen probleem te zijn: veel mensen uit het buitenland werken graag in Nederland. Daarom willen we het makkelijker maken voor mensen buiten de EU om hier te komen werken. In sommige sectoren kunnen arbeidsmigranten een grote bijdrage leveren aan Nederlandse bedrijven. Als we deze mensen tijdelijk werk en een veilige reis bieden, dragen zij bij aan onze economie. D66 wil legale arbeidsmigratie daarom stimuleren, zoals ook gebeurt in landen als het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. Wel zijn er strenge voorwaarden: arbeidsmigratie is tijdelijk en moet in lijn zijn met het internationaal recht. Daarnaast mag arbeidsmigratie nooit een goedkoop alternatief zijn voor Nederlandse werkenden: de voorwaarden waaronder ze werken moeten dezelfde zijn.
In de EU pleiten we voor pilots waarbij arbeidsmigranten een tijdelijk visum krijgen.
In Nederland maakt een commissie voor arbeidsmigratie een inschatting van de behoefte aan legale migranten op de arbeidsmarkt.
Tijdelijke arbeidsmigratie wordt gekoppeld aan afspraken met de landen waar migranten vandaan komen. Deze afspraken gaan over het terugnemen van illegale migranten die hier niet mogen blijven, maar ook over investeringen in onderwijs, economie, handel en mensenrechten.
Bij terugkeer van arbeidsmigranten wordt geholpen met re-integratie. Hier opgebouwde pensioen- en AOW-rechten worden uitbetaald in de vorm van een lumpsum in het land van herkomst.
De overheid helpt werkgevers bij het aannemen van tijdelijke arbeidsmigranten en bij het bieden van onderdak, scholing (zoals een basiscursus Nederlands) en terugkeer.
Uitbuiting van arbeidsmigranten wordt voorkomen. Tegen misstanden wordt hard opgetreden.

---
pdf_page: 195
---

Werkgevers en uitzendbureaus die zich hier schuldig aan maken, worden aangepakt door de Inspectie SZW. Er komt een laagdrempelige manier waarop arbeidsmigranten klachten kunnen melden. Een bed is niet langer direct afhankelijk van werk. Ook de zorgverzekering wordt niet door de werkgever beheerd, maar door de arbeidsmigrant. De adviezen van het Aanjaagteam Bescherming Arbeidsmigranten worden zo optimaal mogelijk gevolgd.
Arbeidsmigranten die zich niet aan de afspraken houden gaan zo snel mogelijk weer terug naar het land van herkomst en komen niet meer in aanmerking voor een (tijdelijk) visum.
We willen uitbreiding van de "Blauwe Kaart" naar andere dan alleen de hoogste opleidingsniveaus, zodat meer mensen er gebruik van kunnen maken. Deze kaart is voor mensen van buiten de EU.


# Opvang in de regio 

Vluchtelingen worden voor het grootste deel opgevangen in de regio van het land waaruit ze zijn gevlucht. Miljoenen vluchtelingen uit Syrië leven in de landen eromheen. Bijna vijf miljoen Venezolanen zijn gevlucht naar buurlanden. Eén miljoen Rohingya-vluchtelingen verblijven in Bangladesh. En in Afrika zijn grote vluchtelingenkampen. Er is dringend behoefte aan hulp. Wat D66 betreft bieden Nederland en de EU deze hulp, maar dragen we ook bij aan de hervestiging van deze mensen.
Landen die opvang in de regio bieden helpen we met geld voor onderdak, voedsel, medische zorg en onderwijs. Daar waar mogelijk zet D66 in op het aanpakken van de oorzaken van vluchten.
Hervestiging wordt uitgebreid met een verhoging van het nationale UNHCR-quotum van 500 naar 5.000 mensen per jaar. Ter vergelijking: de EU heeft een gezamenlijk quotum van 25.000 mensen per jaar.
We bieden ruimte aan pilots om verschillende varianten van private hervestiging te verkennen, waarin mensen of particuliere organisaties vluchtelingen voordragen voor vestiging in Nederland. Zij kunnen daarvoor de kosten dragen en ondersteunen hervestigde vluchtelingen bij de eerste stappen naar integratie.
Om asielzoekers in staat te stellen om zonder gevaar Europa te bereiken, zet Nederland zich op Europees niveau in voor humanitaire visa.


## Een menselijke Europese aanpak

Voor een grensoverschrijdende aanpak van migratie is een werkend Europees migratie- en asielbeleid noodzakelijk. De onmenselijke toestanden op de Griekse eilanden zijn het meest tastbare bewijs van gebrekkig Europees asielbeleid. Dat moet anders. Alle lidstaten, ook

---
pdf_page: 196
---

Nederland, moeten verantwoordelijkheid nemen. Een Europees migratie- en asielbeleid moet effectief, eerlijk en menselijk zijn. Dat houdt in dat Europese lidstaten asielzoekers opvangen, procedures snel en zorgvuldig zijn, de opvang menswaardig is en statushouders snel worden geholpen met integratie.
We respecteren het recht om asiel aan te vragen. Aan de grens van Europa moeten asielzoekers worden opgevangen in menswaardige opvangcentra: met goede huisvesting, voeding, medische en psychosociale zorg en toegang tot juridische hulp. In deze centra vindt snelle screening plaats door het Europees Asielagentschap. Deze eerste screening wordt altijd gevolgd door een zorgvuldige procedure.
Kansrijke asielzoekers worden volgens een verplichte en vaste verdeelsleutel verdeeld over Europese lidstaten. Hierbij wordt rekening gehouden met de voorkeur van de asielzoeker, de aanwezigheid van familieleden, bevolkingsomvang en behoefte.
Voor lidstaten die zich niet aan afspraken binnen het Europese migratie- en asielbeleid houden, volgen sancties.
In een EU zonder binnengrenzen dragen we samen de verantwoordelijkheid om de buitengrenzen te controleren. Ook op zee is deze controle humaan.
Op EU-niveau werken we samen met landen van herkomst en transitlanden, bijvoorbeeld door het bieden van studievisa en tijdelijke arbeidsmigratie.
We zetten in op veilige migratieroutes om mensensmokkel, uitbuiting, gevangenschap en levensgevaarlijke reizen in gammele bootjes op de Middellandse Zee te voorkomen.
We zijn realistisch over het maken van Europese afspraken over migratie en asiel. Als het niet lukt Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië hierin mee te krijgen, maken we met een meerderheid van EU-lidstaten afspraken over een eerlijke verdeling van asielzoekers.
Om op korte termijn de situatie op de Griekse eilanden te verlichten, zet Nederland zich op Europees niveau in voor het maken van nieuwe relocatieafspraken. Daarnaast neemt Nederland ook zelf direct haar verantwoordelijkheid door kwetsbare asielzoekers uit de Griekse kampen op te nemen en in Nederland de asielprocedure te laten doorlopen.


# Een snelle en zorgvuldige procedure 

Mensen die in Nederland asiel aanvragen, moeten snel duidelijkheid krijgen. Wie in Nederland mag blijven, moet snel mee kunnen doen in de samenleving. Wie niet mag blijven, moet zo snel mogelijk vertrekken.
Instanties zoals de Immigratie en Naturalisatiedienst (IND), het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA) en de Dienst Terugkeer \& Vertrek (DT\&V) moeten voldoende mensen,

---
pdf_page: 197
---

middelen en expertise krijgen om de procedures te versnellen.
We houden budget achter de hand, zodat instanties snel kunnen reageren wanneer het aantal asielzoekers toeneemt.
Gemeenten krijgen ruimte voor kleinschalige opvang, meer verantwoordelijkheden en het budget dat zij nodig hebben voor de opvang van asielzoekers. De Landelijke Vreemdelingen Voorziening (eerder: Bed, Bad, Broodvoorziening) wordt voortgezet onder regie van de gemeenten en met voldoende rijksfinanciering. Daarbij is er voldoende doorzettingsmacht en creativiteit noodzakelijk om de complexe dossiers van mensen die geen verblijfsvergunning hebben daadwerkelijk op te lossen.
Bij schrijnende gevallen beslist het hoofd van de IND. De IND wordt geadviseerd door een breed samengestelde commissie. Al vroeg in de procedure kan hierop worden getoetst.
Staatlozen verdienen meer bescherming. Een rechter moet staatsloosheid kunnen vaststellen. Ook wordt altijd getoetst of staatlozen in aanmerking komen voor een verblijfsvergunning.
Bij de verdeling van statushouders over Nederland wordt gekeken waar iemand snel aan het werk kan en voor langere tijd kan blijven. We investeren in huisvesting voor deze mensen.
Vaak verdwijnen alleenstaande minderjarige vreemdelingen (AMV's) uit de opvang, waardoor zij uit het zicht raken. Kleinschalige opvang en dagelijkse begeleiding verbetert het toezicht op deze kinderen. Voor ieder kind maken opvang- en voogdijpartners, gemeente en lokale onderwijs- en jeugdzorgpartners een individueel plan. Bovendien krijgen AMV's recht op verlengde pleegzorg (tot 21 jaar). In de EU-Opvangrichtlijn spreken we af dat in heel Europa aan iedere AMV'er bij aankomst een voogd wordt toegewezen.
Iedereen die moet vertrekken wordt geholpen met een duidelijk plan voor in het land van terugkeer. In Europees verband maken we hier met deze landen afspraken over. Handel, mogelijkheden tot legale migratie en positieve financiële prikkels worden daarvoor ingezet.
D66 wil alternatieven voor Vreemdelingenbewaring, zoals een meldplicht of het ondertekenen van een garantstelling. Vreemdelingenbewaring moet het laatste middel zijn voor mensen die niet willen vertrekken.
We zijn tegen strafbaarstelling van illegaliteit. Het lost geen enkel probleem op en helpt niet bij vertrek van mensen die hier illegaal verblijven.
Asielzoekers die overlast veroorzaken worden gestraft. Deze mensen komen vaak uit veilige landen en maken nauwelijks kans in Nederland te mogen blijven. We maken afspraken met

---
pdf_page: 198
---

landen van herkomst, het liefst op Europees niveau, zodat deze mensen zo snel mogelijk vertrekken.

# Meedoen vanaf dag één 

In de asielprocedure gaat veel tijd verloren, waarin mensen die mogen blijven al kunnen integreren. Hoe eerder vluchtelingen kunnen meedoen in de Nederlandse samenleving, hoe beter. D66 wil daarom dat nieuwkomers sneller toegang krijgen tot scholing en werk.
In de asielopvang krijg je vanaf dag één les in de Nederlandse taal. Oók als je asielprocedure nog loopt.
(Vrijwilligers-) werk wordt voor asielzoekers makkelijker. We zetten diploma's snel om voor mensen die grote kans hebben om te blijven en verruimen de mogelijkheden om te werken. Hierbij worden werkgevers betrokken.
Voor kinderen in de asielopvang wordt een vast zomerschoolprogramma ingesteld. Op deze manier verkleinen we leerachterstanden en maken we de ervaring voor kinderen zo positief mogelijk.
We investeren in het aanleggen van een sociale infrastructuur rondom opvanglocaties. In het bijzonder in initiatieven die het mogelijk maken dat vluchtelingen op basis van gelijkwaardigheid - buiten de vrijwillige en professionele hulprelaties om - in contact kunnen komen met Nederlanders. Hiermee benutten en ontsluiten we het potentieel van de grote bereidheid van Nederlanders om aan dit vraagstuk bij te dragen, leren nieuwkomers Nederland (en Nederlanders) in de praktijk kennen en bouwen ze vanaf dag één aan het opbouwen van een nieuw menswaardig bestaan.
Meedoen vanaf dag één geldt ook voor gezinsmigranten die zich permanent vestigen in Nederland.

---
pdf_page: 199
---

# Een krijgsmacht voor een vrij en veilig leven 

De Nederlandse krijgsmacht beschermt wat ons dierbaar is: vrede, veiligheid en vrijheid in Nederland en in de wereld. Daarnaast biedt juist de Europese Unie, met haar veel bredere palet aan middelen om vrede en veiligheid te bevorderen, een uitgelezen kans om naast deze militaire middelen ook de civiele middelen voor vredeshandhaving en bevordering van de veiligheid verder te ontwikkelen. De inzet van de krijgsmacht is immers pas aan de orde als alle andere middelen tot beslechting van het conflict gefaald hebben.

Wat D66 betreft ligt de toekomst van defensie in Europa en binnen de NAVO. Wij zijn voorstander van een Europese krijgsmacht. Nu wij niet meer kunnen rekenen op de vertrouwde militaire veiligheidsparaplu van de Verenigde Staten is het zaak dat we zelf onze broek kunnen ophouden. D66 wil een defensieapparaat dat professioneel en slagvaardig kan inspelen op alle nieuwe uitdagingen die de huidige wereld brengt.

## Europese krijgsmacht

D66 wil een Europese krijgsmacht. Voor een vrij en veilig Europa, maar ook omdat we samen meer militaire slagkracht hebben en militaire missies beter kunnen uitvoeren. Zo is de EU in staat het eigen grondgebied te verdedigen en wordt de EU werkelijk een sterke, onafhankelijke speler op het wereldtoneel. Een Europese krijgsmacht betekent schaalvoordelen waarmee uitgaven aan defensie beter terechtkomen. Door gezamenlijke ontwikkeling, inkoop en investeringen vergroten we de kwaliteit en financiële voordelen. Een Europese krijgsmacht versterkt bovendien onze gezamenlijke positie binnen de NAVO.
Er komt een fysiek Europees militair hoofdkwartier, waar militaire operaties worden aangestuurd.
Elke lidstaat stelt vast welke bijdrage het doet aan militaire capaciteiten voor de bescherming en verdediging van de EU. Deze militaire capaciteiten vormen samen de Europese krijgsmacht.
De Europese krijgsmacht wordt ingezet voor civiele, militaire en vredesmissies.
Er komt een volwaardige Commissie Veiligheid en Defensie in het Europees Parlement voor het democratisch toezicht op missies. De inzet van een toekomstige Europese krijgsmacht vereist instemming van het Europees Parlement.
Er komt een interparlementair netwerk van Vaste Kamercommissies voor Defensie en Veiligheid, dat toeziet op de defensiesamenwerking en bijeenkomt wanneer sprake is van dreiging.
Nationale defensiemarkten groeien naar elkaar toe door samen te investeren in de productie van materiaal en daar allemaal profijt van te hebben. Zo beconcurreren we elkaar niet en profiteert niet één lidstaat ten opzichte van de ander.

---
pdf_page: 200
---

# Een modern defensieapparaat 

Jarenlang is defensie van ondergeschikt belang geweest in Nederland. Nu bouwen we weer aan een krachtig en flexibel inzetbaar defensieapparaat, dat inzetbaar is wanneer het nodig is. De Nederlandse strategische keuzes worden gebaseerd op het Europese buitenland- en veiligheidsbeleid en de inzet binnen de NAVO. De klassieke onderdelen van de krijgsmacht de landmacht, marine en luchtmacht - worden aangevuld met nieuwe onderdelen zoals cyber en ruimte. Investeren in al deze pijlers gebeurt in Europees verband.

Het bestaande en nog altijd groeiende tekort aan personeel blijft een probleem. Duizenden onvervulde vacatures bedreigen de slagkracht van Defensie. De organisatiestructuur en -cultuur moet fundamenteel veranderen om tot een krachtig Defensieapparaat te komen.
We laten de uitgaven aan Defensie toegroeien naar het Europees gemiddelde van het BNP. Tegelijkertijd gaat de Nederlandse regering een bottom-up analyse doen van wat er nodig is voor een adequate, slagvaardige defensie die zijn grondwettelijke taken kan vervullen, een afdoend antwoord geeft op de verslechterende veiligheidssituatie in en om Europa en in de verdere wereld. Hierbij nemen we de door de Minister van Defensie op 15 oktober 2020 gepubliceerde visie "Vechten voor een Veilige Toekomst" als leidraad.
Om onze vitale infrastructuur te beschermen tegen cyberaanvallen investeren we in cybercapaciteiten bij Defensie. Kennis hierover bij de Nederlandse krijgsmacht kan zowel in EU- als NAVO-verband worden ingezet.
Buitenlandse investeringen in strategisch belangrijke sectoren worden gescreend en in uiterste gevallen, zoals bij gevaar voor de nationale veiligheid, tegengehouden. Dezelfde criteria moeten voor de hele Europese markt gelden.
Defensie werkt samen met de private sector om als krijgsmacht flexibeler en beter aangepast aan onverwachte omstandigheden te kunnen functioneren.
Defensie moet een veilige werkomgeving bieden. De organisatie blijft werken aan de interne veiligheidscultuur zodat defensiepersoneel veilig het werk kan doen. Daarbij hoort zorg voor het bestaande personeel en veteranen.
Defensie voert actief beleid om een diverse organisatie te worden, in de breedste zin van het woord.
Er komen meer mogelijkheden voor deeltijd en reservisten. Leeftijdsbelemmeringen worden geschrapt.
We stellen onze krijgsmacht open voor burgers van andere EU-lidstaten.

---
pdf_page: 201
---

Het inkoop- en vastgoedbeleid van Defensie wordt zoveel mogelijk verduurzaamd. Op deze manier wordt de krijgsmacht bovendien minder afhankelijk van fossiele brandstoffen.


# Internationale regels voor moderne wapens 

D66 staat voor een kernwapenvrije wereld. Internationaal maakt Nederland zich sterk voor wederzijdse ontmanteling en het voorkomen van uitbreiding van het kernwapenarsenaal. Het uiteindelijke doel is dat alle kernwapens worden vernietigd en verwijderd. Handhaving en versterking van de afspraken over ontwapening zijn daarom noodzakelijk, te beginnen met ondertekening van het Verdrag voor verbod op kernwapens (TPNW). De JSF krijgt als vervanger van de F-16 niet langer een nucleaire taak.
De komst van nieuwe wapensystemen verandert het klassieke oorlog voeren. Regelgeving voor het gebruik van deze wapens is er nog weinig. D66 wil daarom internationale afspraken voor het gebruik van semi-autonome wapensystemen, zoals drones. We zijn tegen het gebruik van volledig autonome wapensystemen waar geen mens bij betrokken is, zoals killerrobots. Het gebruik hiervan wordt, net als bij kernwapens, internationaal in juridische en ethische kaders verboden.
De ruimte is officieel een nieuw strategisch domein binnen de NAVO geworden. Met name de ontwikkeling en bescherming van satellieten is cruciaal voor het gebruiken en verwerken van data en diensten. D66 wil dat de EU een eigen ruimtestrategie opstelt. Hierbij hoort onder andere wetgeving over oorlogvoering in de ruimte, investering in het ruimtevaartprogramma en een gedragscode in de ruimte-infrastructuur.
Wapenexportbeleid wordt Europees. Dit vergroot de invloed en slagkracht van de EU op dit punt. Er wordt daarom een onafhankelijke Europese wapenexportautoriteit ingesteld. Deze toetst leveringen van lidstaten, adviseert en heeft een doorslaggevende stem wanneer lidstaten verschillend denken over het leveren van bepaalde wapensystemen aan anderen. De huidige wapenexportcriteria en controle na levering van wapens worden aangescherpt. Tot slot worden leveringen automatisch bevroren bij een wapenembargo.

---
pdf_page: 202
---

# Brede welvaart als doel, gezonde overheidsfinanciën als basis 


#### Abstract

De coronacrisis trekt een zware wissel op de economie en de overheidsfinanciën. Gelukkig staan we er als Nederland relatief goed voor dankzij het beleid van de afgelopen periode. De toekomst is onzeker en we moeten met verschillende scenario's rekening houden. Desondanks vraagt juist deze tijd om scherpe keuzes. Keuzes die niet alleen kijken naar korte termijn groei maar juist ook naar ons vermogen op de lange termijn ons geld te verdienen. We weten dat eenzijdige focus op de groei van het bruto binnenlands product (bbp) niet zaligmakend is. We willen af van groei die geen kwaliteit van leven oplevert, die ten koste gaat van de toekomstige welvaart of welvaart buiten Nederland. En we willen dat onze open economie beter op grote, onverwachte schokken kan reageren. Daarom zetten we in op het creëren van brede welvaart en gezonde overheidsfinanciën.


## We sturen op brede welvaart

Mede op aandringen van D66 is de "monitor brede welvaart" ontwikkeld, waarin (economische) groei geen echte groei is als hij niet wordt vertaald in kwaliteit van leven, betere gezondheid, beter wonen, schone lucht en ten koste gaat van welvaart elders op de wereld. Wij willen deze brede welvaart lei- dend laten zijn in ons economisch beleid.
De Monitor Brede Welvaart krijgt een prominente plek in de Miljoenennota, in de Macro Economische Verkenning en bij de doorrekening van verkiezingsprogramma's. Daarbij worden ook de bezittingen en schulden in brede zin meegenomen: naast financieel en economisch kapitaal, ook natuurlijk kapitaal. Er wordt een duidelijke link gelegd naar de mate waarin Nederland de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties vervult.
Het bbp als economische indicator kan blijven bestaan, gezien de belangrijke functie voor ramingen en de overheidsbegroting, maar we ontkoppelen bbp-groei en 'economische groei.' De overheid publiceert daarbij ook een netto binnenlands product waarin schade aan de kapitaalvoorraad en uitputting van grondstoffen worden meegeteld.
We investeren in crisiskennis en -bestendigheid: er komt een jaarlijkse 'stresstest' waarin dreigingen voor de Nederlandse economie concreet in kaart worden gebracht, en duidelijk wordt welke strategische keuzes gemaakt moeten worden, met bijvoorbeeld betrekking tot buffers, handelsketens en regelgeving.


## Gezonde overheidsfinanciën

Het economische plaatje ziet er niet rooskleurig uit. Veel zal afhangen van het tempo waarmee de wereldeconomie zich in 2021 kan herstellen. De ontwikkeling van het coronavirus is daarvoor bepalend. We weten nog niet waar we volgend jaar zullen staan en zullen ons op meerdere mogelijke uitkomsten moeten voorbereiden. Halverwege de kabinetsperiode komt er een "mid-term review", waarbij financiële prioriteiten worden herschikt in het licht van financiële

---
pdf_page: 203
---

ontwikkelingen. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat het tempo van de plannen die we in dit programma voorstellen moet worden aangepast.

We kiezen voor het doorzetten van noodzakelijke hervormingen: we willen structureel blijven investeren in onderwijs, de arbeidsmarkt, hervorming van het toeslagenstelsel, wetenschap en cultuur. De klimaattransitie en uitbouw van onze infrastructuur zullen ook investeringen vergen. Om onze financiën houdbaar te houden, betekent dit dat de vervuiler zal moeten betalen, vermogenden meer dan nu hun steentje zullen moeten bijdragen en zorgkosten niet ongebreideld kunnen stijgen. Alleen zo bouwen we een sterke en rechtvaardige economie die ook toekomstige onverwachte crises, uit welke hoek dan ook, het hoofd kan bieden.
De staatsschuld is in de coronacrisis fors opgelopen door de noodsteun. Hiervoor was ruimte, doordat de afgelopen jaren met steun van D66 de overheidsfinanciën goed op orde zijn gebracht. Nederland krijgt nog steeds geld toe op leningen. Het is verstandig om ruim de tijd te nemen om deze schuld weer af te bouwen, zodat we het economisch herstel niet belemmeren met bezuinigingen of lastenverhogingen voor mensen op de korte termijn.
We houden oog voor de houdbaarheid van de overheidsfinanciën, zodat toekomstige generaties dezelfde of meer kansen krijgen als wij. Daarom geven we geld uit aan voorstellen die de economie structureel versterken en de overheidsfinanciën op langere termijn verbeteren. De komende jaren zijn onvoorspelbaar. Halverwege de kabinetsperiode evalueren we de stand van zaken en dan moet het mogelijk zijn om binnen de coalitie de bakens te verzetten al naar gelang de financiële situatie.
Overheidsinvesteringen in de Nederlands economie moeten na jaren daling weer gaan stijgen. Door te investeren in onderwijs, wetenschap, innovatie, infrastructuur en verduurzaming kan de economie verantwoord groeien. Het Nationaal Groeifonds is een goede start, maar extra structurele investeringen zijn nodig.
We houden de aandacht voor klimaat en biodiversiteit vast: we stellen groene voorwaarden aan herstelprogramma's en investeren in schone toekomsttechnologieën, verduurzaming van woningen en industrie, maar ook in onderwijs en onderzoek. Daarbij zoeken we maximale aansluiting bij het herstelbeleid van de EU, dat stevig inzet op een versnelling richting klimaatneutraliteit in 2050.
Wij trekken de komende jaren ook extra geld uit om de kwaliteit van onze samenleving te verbeteren, bijvoorbeeld door de uitgaven aan cultuur, onderwijs en publieke dienstverlening te vergroten.
Wij vinden in de komende jaren een begrotingstekort acceptabel, omdat we daarmee de economie ondersteunen na de klap die het coronavirus aan de economie toebrengt.

---
pdf_page: 204
---

Op dit moment heeft de zorg een status aparte in de begrotingssystematiek. Voor de zorg komt automatisch extra budget voor bijvoorbeeld kwaliteitsstijgingen, terwijl dit voor andere sectoren, zoals onderwijs, een expliciet politiek besluit vergt. De zorguitgaven stijgen hierdoor in de raming harder dan andere uitgaven. Terwijl de indruk bestaat dat op de zorg vaak wordt bezuinigd, is het tegendeel waar: de uitgaven aan zorg stijgen juist het hardst. Dit gaat ten koste van andere belangrijke uitgaven. Ook leiden hogere zorgpremies er toe dat mensen minder te besteden hebben. Daarom willen wij een systematiek waarin de uitgaven aan zorg meer dezelfde spelregels volgen als andere uitgaven.
Wij verlagen de belasting op werk en inkomen en verhogen de belasting op vermogen, vervuiling en grondstoffen. Dit versterkt de economie, vergroot de werkgelegenheid, maakt Nederland schoner en verkleint de ongelijkheid. Ook nemen we maatregelen in het belastingstelsel om de economie stabieler te maken, door financiering met schulden minder aantrekkelijk te maken voor huishoudens en bedrijven.
Wij verbeteren de financiële verhouding tussen Rijk en decentrale overheden. Gemeenten mogen meer belasting heffen, terwijl het Rijk de inkomstenbelasting verlaagt. We waarborgen dat gemeenten voldoende middelen hebben voor hun taken en maken het gemeentefonds stabieler. We verwachten dat gemeenten sturen op een houdbare groei van de uitgaven aan het sociaal domein. Als hiervoor extra instrumenten nodig zijn, verdient dit ernstige overweging. Waar nodig springen de provincies bij.
Wij versterken de rol van de Tweede Kamer in de controle en evaluatie van de rijksuitgaven. De operatie "Inzicht in Kwaliteit", met het doel de maatschappelijke meerwaarde van de overheidsfinanciën te vergroten, wordt met volle kracht voortgezet. Daarbij moet meer oog komen voor brede welvaart.

---
pdf_page: 205
---

# Verantwoording 


In dit programma zitten al met al meer dan tienduizend mensuren denk-, schrijf- en discussie tijd en hebben zo'n 750 leden actief input geleverd. We hebben tientallen uitgebreide papers van afdelingen en (groepen van) leden ontvangen. We kunnen met recht spreken van co-creatie! De grote hoeveelheid aan input zorgde ervoor dat geen woord in het programma onbesproken is gebleven. Er was echter één ding waar iedereen het eens was: het verkiezingsprogramma van D66 moet moedige voorstellen bevatten die een antwoord vormen op de grootste vraagstukken van onze tijd. Alle discussies hebben geleid tot een breed gedragen programma, gebaseerd op ervaringen uit de praktijk.

We zijn dan ook erg trots op het eindresultaat en willen graag iedereen die actief heeft bijgedragen bedanken: alle leden die bij discussiesessies zijn geweest of zelf schriftelijke bijdragen hebben geleverd; onderzoeksteams; Thema-Afdelingen; deelnemers van de virtuele "TK66" sessie waarbij door loting geselecteerde leden konden meelezen op conceptteksten; Tweede Kamerleden, bewindslieden en hun medewerkers die het programma meerdere malen hebben doorgeploegd; de Mr. Hans van Mierlo Stichting die voortdurend de bewaker van sociaal-liberale waarden is geweest; en het schrijfteam dat ons hielp bij de redactieslag op het programma.

En last but not least: veel dank aan het landelijk bestuur, dat ons het vertrouwen heeft gegeven deze mooie opgave te mogen vervullen.

---
pdf_page: 206
---

## De Permanente Programmacommissie Annet Aris (vz)



Beau Blijlevens
Susanne Dallinga (secretaris)
Henk-Jan Oosterhuis
Martin van Rossum
Paul Teule
Anne Fleur van Veenstra



Aletta Hekker
Eline Leijten
Roy Kramer
Ellen Bijsterbosch
Alexander Rinnooy Kan
Marietje Schaake
Joost Sneller
Franc Weerwind

---
pdf_page: 207
---

# Vrijheid in verbondenheid 

D66 laat zich inspireren door het sociaal-liberalisme. Wil je meer lezen over dit gedachtegoed waarop D66 haar keuzes baseert? Kijk dan hier: vanmierlostichting.d66.nl/sociaal-liberalisme/ hedendaags-sociaal-liberalisme/

---
pdf_page: 208
---

# Een nieuw begin 

Laat iedereen vrij, maar niemand vallen.

# ═══════════════════════════════════════
# VVD - 2021
# ═══════════════════════════════════════

---
pdf_file: "VVD_verkiezingsprogramma_TK_2021"
pdf_source_url: "https://dnpprepo.ub.rug.nl/id/eprint/13263"
program_title: "Samen aan de slag. Nieuwe keuzes voor een nieuwe tijd."
party_full: "Volkspartij voor Vrijheid en Democratie"
election_date: "2021-03-17"
total_pages: 99
token_count: 66970

pdf_page: 1
---

# Samen aan de slag

## Nieuwe keuzes voor een nieuwe tijd

---
pdf_page: 2
---

# Inhoudsopgave 

Programmacommissie ..... 3
Ons nieuwe verhaal ..... 4
Economie en Ondernemen ..... 9
Werk en Zekerheid ..... 18
Onderwijs en Vrijheid ..... 26
Volksgezondheid en Zorg ..... 35
Buitenland en Defensie ..... 45
Migratie en Integratie ..... 54
Justitie en Veiligheid ..... 61
Klimaat en Duurzaamheid ..... 73
Wonen en Vervoer ..... 80
Landbouw en Natuur ..... 89
Overheid en Democratie ..... 95

---
pdf_page: 3
---

# Programmacommissie 

## Commissie

Uri Rosenthal
Klaas Dijkhoff
Bas van 't Wout
Eelco Heinen
Stephanie ter Borg

## Panelleden

Micky Adriaansen
Rolinde Weide
Monique Ansink
Tim Versnel
Daan Dohmen
Sharona Malfait
Ingrid Janssen
Silvio Erkens
Wobine Buijs
Liesje Schreinemacher
Fabiènne Hendricks

## Vormgeving

Menno van Dam

## Scribent

Marno de Boer

---
pdf_page: 4
---

# - Ons nieuwe verhaal 

Het ging weer goed met Nederland. Na een zware financiële crisis vonden steeds meer mensen een baan, stegen de lonen en daalden de belastingen. Op allerlei internationale lijstjes van waar mensen het meest welvarend, gelukkig, gezond en vrij waren stond Nederland in de top. Vrij zijn we natuurlijk nog steeds, en levensvreugde laten we ons niet zomaar afpakken als het tegenzit. Maar de volksgezondheid, onze welvaart en het vertrouwen in de toekomst hebben door corona een harde klap gekregen.

Het virus was en is een groot gevaar voor de gezondheid van Nederlanders. Door corona zijn mensen ernstig ziek geworden, overleden of geraakt door het verlies van een dierbare. Dankzij het geweldige werk van alle mensen in de zorg, en ook dankzij al die Nederlanders die hun dagelijks leven op vergaande wijze aanpassen, houden we de zorg zo goed als mogelijk overeind. Dat vraagt nog steeds veel van mensen. We zouden allemaal graag weer eens een vriend of familielid omhelzen, thuis een feestje geven of dansen bij het uitgaan. Maar elkaar beschermen vraagt een inspanning van ons allemaal.

Inmiddels raakt corona ook onze economie hard. Veel ondernemers kunnen met pijn en moeite net het hoofd boven water houden, werknemers zitten thuis na een ontslag of vrezen voor hun baan en zzp'ers zien hun opdrachten wegvallen. Als exportland worden we nog eens extra hard geraakt wanneer mensen in andere landen geen geld meer hebben om onze producten te kopen.

Het voelt dan ook enigszins ongemakkelijk om de aandacht nu op de politiek te vestigen, terwijl de samenleving zoveel doorstaat en mensen uit zichzelf zoveel veerkracht tonen. Toch moeten we als politici juist in moeilijke tijden spreken over problemen en mogelijke oplossingen. Het afgelopen decennium hebben we dat ook gedaan. Tien jaar geleden begonnen we met een financiële crisis die sinds de Depressie van de jaren dertig zijn weerga niet kende, gevolgd door een migratiecrisis waarbij grote groepen mensen via Turkije en de Balkan naar West-Europa liepen. Helaas bleven we niet lang in rustiger vaarwater, want 2020 bevatte voor een decennium aan gebeurtenissen, met als dieptepunt een mondiale pandemie zoals we die sinds de Spaanse Griep van honderd jaar geleden niet meer hebben gezien. Het begin van deze nieuwe eeuw is op zijn zachtst gezegd heftig.

Met de economische problemen die volgen op de coronacrisis voelt het soms of we weer terug bij af zijn. Toch is dat te pessimistisch gedacht. Nederland staat er een stuk beter voor dan bij het begin van de vorige crisis. Maatregelen tegen irreguliere migratie en klimaatverandering zorgen ervoor dat we beter voorbereid zijn op crises op deze terreinen. Maar bovenal hebben we met zijn allen de schouders eronder gezet om Nederland sterker te maken. Er is veel achterstallig onderhoud verricht aan de arbeidsmarkt, het pensioenstelsel en de stabiliteit van banken. En de overheidsfinanciën zijn op orde gebracht met een flink verlaagde staatsschuld. Dankzij deze hervormingen kunnen we nu kiezen voor een andere aanpak dan tien jaar geleden. In plaats van bezuinigen, kunnen we de economie nu juist stimuleren en het midden- en kleinbedrijf, zzp'ers en grote bedrijven met veel werknemers helpen door deze moeilijke tijd te komen.

Maar van de politiek mag worden verwacht dat er verder wordt gekeken dan naar geld alleen. Dat wordt nagedacht over de veranderingen die op ons afkomen en waar we naartoe willen met dit land. En dat mag zeker worden verwacht van de grootste partij van Nederland. Want genoeg welvaart is belangrijk, maar niet alleen een doel op zich. Het is ook een middel om andere voorwaarden voor geluk mogelijk te maken, zoals gezondheid, een veilige en fijne omgeving, vertrouwen in de toekomst en de vrijheid om te kunnen ondernemen en je te ontwikkelen. Welvaart is dan ook een breed begrip, en draait om veel naar dan alleen platte economische cijfers.

---
pdf_page: 5
---

We moeten nadenken over waar we als samenleving voor staan en hoe we kunnen behouden wat ons dierbaar is. Zodra het weer beter gaat met het land, moeten we ervoor zorgen dat het niet alleen uit rapporten en ranglijstjes blijkt, maar dat mensen thuis het ook voelen. Dat het goed gaat met ons. Dat we de komende jaren met z'n allen weer uit de crisis klimmen, en niet alleen de happy few. En daarvoor moeten we ondernemers, middeninkomens en de publieke sector herwaarderen.

Maar er is meer nodig. Om te zorgen dat het op de lange termijn goed blijft gaan met Nederland, zullen we verder vooruit moeten kijken. We hebben gezien hoe kwetsbaar het is om voor cruciale productie afhankelijk te zijn van enkele landen, zoals China. Het belang van volksgezondheid neemt toe in een wereld die meer verbonden is en waar ziekten zich razendsnel over de wereld kunnen verspreiden. De rol van Nederland, en die van Europa, op het wereldtoneel neemt af. De machtsbalans verschuift naar het Oosten, handelsstromen veranderen, controle over data is een nieuwe bron van inkomsten en macht over individuen, en samenwerking binnen internationale organisaties staat onder druk. Steeds meer mensen willen in Nederland leven, terwijl onze ruimte beperkt is. En we willen onze welvaart behouden terwijl het aantal senioren in onze samenleving toeneemt en het onduidelijk is hoe we in de toekomst ons geld gaan verdienen.

Tegelijkertijd ligt de wereld aan onze voeten. Als er één land is dat binnen een Europa met sterke lidstaten een leidende rol kan spelen in deze eeuw, dan is dat Nederland. En als er een partij is die ook in moeilijke tijden optimistisch blijft over onze toekomst, dan is dat de VVD.

Dat vraagt om nieuwe keuzes. In plaats van de rol van de overheid te verkleinen, zal de komende tijd een actieve en dienstbare overheid nodig zijn om ons te beschermen en onze economie en samenleving eerlijk en gezond te houden. Dat betekent geen grotere overheid, maar een sterkere overheid. We moeten anticiperen op ontwikkelingen die de wereld en onze samenleving de komende decennia sterk zullen veranderen. En we zullen samen met gelijkgezinde landen vaker en duidelijker voor onszelf moeten opkomen. We moeten Nederland klaarstomen om alle veranderingen aan te kunnen. En het liefst op tijd.

Dit vraagt om verantwoordelijkheid, verbinding en leiderschap. In Nederland, in Europa en op het wereldtoneel. Hierbij past ook een verantwoordelijke stijl van politiek bedrijven. Elkaar niet aanvallen, maar compromissen sluiten. Niet ingraven in het eigen gelijk, maar oog hebben voor elkaars zorgen en belangen. En vooral kijken naar wat werkt. Daarbij stellen we onszelf drie vragen: waar staan we voor, hoe blijven we rechtvaardig en hoe blijven we beschermd? Vrijheid, verantwoordelijkheid en wederkerigheid vormen hierbij de leidende waarden.

Die waarden zien we niet los van onze kijk op de samenleving. En hoewel wij als liberalen soms wat aarzelend zijn om die term in de mond te nemen, zouden we het ook visie kunnen noemen. Wij denken dat als iedereen in vrijheid en veiligheid kan leven, er mooie dingen ontstaan. Dan sluiten we vriendschappen, en kijken we om naar familieleden, buurtgenoten en collega's. Dit zijn de mensen -jong en oud- die 's ochtends opstaan, een bijdrage leveren en verantwoordelijkheid nemen. Zonder dat een overheid of religie dat met geboden hoeft af te dwingen.

Dit betekent dat er in de relaties tussen individuen, overheden, bedrijven en landen niet sprake is van éénrichtingsverkeer met vooral rechten en geen plichten of verantwoordelijkheden, of met alleen maar plichten en verantwoordelijkheden zonder dat daar rechten, kansen of voordelen tegenover staan. Er moet een faire balans zijn.

Daarom willen wij niet per se een grote overheid, maar wel een overheid die levert en sterk genoeg is om veiligheid en zekerheid te bieden. Dan richten we verenigingen of een politieke partij op, kunnen we als senioren via bijvoorbeeld vrijwilligerswerk een actieve rol in de samenleving blijven vervullen, beginnen we een bedrijf of kunnen we werk doen dat niet alleen geld oplevert, maar samen met leuke collega's ook zinvol is. Die kracht van onszelf, ondersteund door een overheid die zorgt voor veiligheid, vormt het fundament van onze samenleving.

---
pdf_page: 6
---

# Waar staan we voor? 

Vrijheid, welvaart en internationale samenwerking hebben ervoor gezorgd dat in dit deel van de wereld al decennia lang geen oorlogen zijn gevoerd. Maar die lange periode van vrijheid en welvaart heeft ons - ook liberalen - misschien doen vergeten dat er nog genoeg is om voor te vechten. Dat onze fundamenten, onze normen en waarden, actief verdedigd moeten worden. Leiden we onze kinderen alleen op om goed te kunnen rekenen en de taal te beheersen, of willen we ook dat ze ergens voor staan? Zijn we het erover eens wanneer je Nederlander bent en welke waarden je daarvoor moet onderschrijven? En als je bepaalde vrijheden een ander niet gunt, waarom mag je dan zelf nog wel een beroep doen op die vrijheden?

Als maatschappij hebben we nog geen helder antwoord op die vragen. Mede daarom is het niet gelukt om alle nieuwkomers goed te laten integreren en te voorkomen dat in ons eigen land, enkele decennia na de ontzuiling, parallelle samenlevingen ontstaan. Als wij willen dat nieuwkomers hun plek vinden in onze samenleving, moeten we ook duidelijk maken waar we voor staan. Dat vraagt om gepaste trots op onze cultuur en een actieve verdediging van onze waarden.

Daarbij hoort ook een krachtige afwijzing van iedere vorm van discriminatie, waar helaas teveel mensen die op een positieve manier wat van hun leven in Nederland proberen te maken, last van hebben. Kleur mag geen achterstand opleveren. Tegen strafbare discriminatie moet streng opgetreden worden, We bieden een luisterend oor als mensen pijn ervaren of discriminatie hen achterstelt. Om er dan samen in redelijkheid uit te komen. Zo slaat de door liberalen omarmde eigen verantwoordelijkheid niet door naar onverschilligheid. Een samenleving gebaseerd op wederkerigheid heeft juist een sterke overheid nodig die normen actief uitdraagt.

Daar komt bij dat we te gemakzuchtig hebben gedacht over onze grenzen. We hebben de Europese binnengrenzen opgeheven, zonder onze Europese buitengrenzen op te tuigen en te bewaken. Daardoor hebben we onvoldoende grip op wie ons land binnenkomen. Ook hier staan we voor keuzes. Hoeveel mensen moeten en kunnen in Nederland wonen? Wie willen we wel en niet in onze samenleving verwelkomen? En waar trekken we de grens?

Ook onze democratie en rechtsstaat zijn aan vernieuwing toe. Een sterke overheid vraagt ook om meer controle op die overheid. Bij een sterke overheid hoort ook meer aandacht voor de uitvoering van beleid, want dat is de manier waarop de meeste burgers en bedrijven met de overheid te maken krijgen.

## Hoe blijven we rechtvaardig?

Meer dan honderd jaar is er gevochten voor de verwezenlijking van liberale idealen. Denk aan fundamentele vrijheden als de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid, de rechtsstaat en de vrije markt. Maar we moeten ook in de spiegel durven kijken. Want juist de belangrijkste verworvenheden hebben ons ook kwetsbaar gemaakt. Bedrijven in het buitenland die tegen ongelijke standaarden produceren of zakendoen met staatssteun, maken misbruik van het ontbreken van handelsbarrières en bedreigen ons eigen midden- en kleinbedrijf en onze grote ondernemingen. Mensensmokkelaars gebruiken (achterhaalde) internationale verdragen als het Vluchtelingenverdrag om migranten Europa in te smokkelen. En terroristen die de Nederlandse samenleving willen ontwrichten gebruiken de vrijheid van meningsuiting en de rechtsstaat voor hun kwaadaardige plannen.

Daarnaast dwingen nieuwe onrechtvaardigheden liberalen tot zelfreflectie. Want het is niet eerlijk als je er als werknemer, gepensioneerde of middeninkomen jarenlang nauwelijks op vooruit bent gegaan, maar mensen aan de top van bedrijven ieder jaar een forse loonsverhoging krijgen. Of als de ene werknemer in een goudgerand vast contract zit terwijl een collega met een flexcontract geen bescherming of vangnet meer heeft. En het is niet eerlijk als je met een modaal inkomen

---
pdf_page: 7
---

nauwelijks de mogelijkheid hebt om een huis te kopen maar intussen wel je lasten stijgen. Want ook al behoort Nederland tot de meest eerlijke landen van de wereld, toch moeten ook wij ervoor waken dat sommige verschillen in de samenleving zo groot worden, dat hardwerkende mensen niet meer op eigen kracht hun doelen kunnen bereiken.

De overheid zal de rafelranden van het kapitalisme actief bij moeten schaven om ervoor te zorgen dat onze liberale markteconomie werkt zoals het kapitalisme bedoeld is.

# Hoe blijven we beschermd? 

De kans dat je in Nederland slachtoffer wordt van geweld is relatief klein. Maar die veiligheid is niet gegarandeerd. Digitale dreigingen zijn weliswaar minder zichtbaar, maar kunnen een groot deel van onze samenleving schaden, bijvoorbeeld door netwerken plat te leggen. Pandemieën die aan de andere kant van de wereld ontstaan, kunnen binnen korte tijd de samenleving en volksgezondheid in Nederland ernstig ontwrichten. Een stijgende zeespiegel als gevolg van klimaatverandering, vraagt om een grote inzet op waterveiligheid. In steden vraagt hittestress om een nieuwe aanpak. En sommige bedrijven en overheden komen zoveel over mensen te weten, dat hun macht nauwelijks meer te stoppen lijkt. Technologie en globalisering veranderen onze samenleving en de verhouding tussen landen, mensen, bedrijven en andere organisaties ontzettend snel. We kunnen, en willen, niet al deze ontwikkelingen tegenhouden. Maar we moeten wel alles op alles zetten om onze vrijheden te behouden en het welzijn van Nederlanders te beschermen. Dat kan niet zonder een sterke overheid.

Onveiligheid komt niet altijd van buitenaf. Wanneer bijvoorbeeld de groep Nederlanders die vaccinatie van haar kinderen afwijst groeit, lopen we het risico dat ziektes die we lang konden beheersen, terugkeren. En mensen die tijdens een pandemie lockdown party's geven, riskeren anderen te besmetten met een dodelijk virus. Zij bedreigen ook onze veiligheid. Net als mensen die wel in Nederland zijn opgegroeid maar zich tegen de vrije samenleving keren die hen zo veel kansen heeft gegeven. Of bedrijven die met schadelijke uitstoot de lucht vervuilen of hun marktmacht misbruiken. Ook dit vraagt om bescherming.

## Liberalisme dat werkt voor mensen

Verwant aan de vraag hoe we beschermd blijven, is wie we moeten beschermen. Voor wie we moeten opkomen om te voorkomen dat ze vermalen worden door de vele veranderingen in onze samenleving. Voor wie we moeten opkomen omdat het te weinig is gebeurd. Die vraag stelde Klaas Dijkhoff al in zijn discussiestuk Liberalisme dat werkt voor mensen (2019). De conclusie staat nog altijd recht overeind en wordt breed gedragen binnen onze partij.

Jarenlang hebben we gewerkt aan het inrichten van een verzorgingsstaat die gebouwd is om de zwaksten een vangnet te bieden. Aan de andere kant hebben de vrijemarkteconomie en globalisering het voor velen mogelijk gemaakt om veel rijkdom te vergaren. Maar middeninkomens en het midden- en kleinbedrijf zijn achtergebleven, terwijl veel veranderingen juist daar neerslaan. Waar de zwaksten en de laagste inkomens altijd een beroep kunnen doen op toeslagen, fondsen en een vangnet, en de sterksten zich ook altijd weten te redden omdat ze vermogend genoeg zijn om te overleven, blijven middeninkomens ploeteren. Zij komen in toenemende mate in de knel. Omdat er nauwelijks regelingen zijn waar ze een beroep op kunnen doen en ze tegelijkertijd geen vermogen hebben om in slechte tijden op in te teren. En de stijgende lasten juist bij hen neerslaan.

Een stabiele samenleving kan niet zonder een sterke middengroep. En een overheid kan zich niet permitteren de brede middengroep te negeren, zeker niet wanneer deze het grootste slachtoffer

---
pdf_page: 8
---

van de veranderende samenleving dreigt te worden. Het kapitalisme heeft soms bijsturing nodig om te zorgen dat liberalisme werkt voor de mensen.

Decennialang betekende economische groei een beter leven voor iedereen, zeker voor de Nederlandse middeninkomens. Dat lukte dankzij een balans tussen de vrijheid van ondernemen, regels die de overheid als marktmeester stelde en verantwoordelijkheidsgevoel bij het bedrijfsleven. Die wederkerigheid is vanzelfsprekend wanneer een ondernemer samen met de werknemers probeert een goed product voor tevreden klanten te leveren. Dit gevoel elkaar nodig te hebben klinkt ook door in woorden als 'company' en 'corporation'. Deze mentaliteit, en deze balans tussen winst maken en de samenleving dienen, tekenden de snelle wederopbouw van ons land. Hoewel de meeste bedrijven gelukkig nog steeds volgens deze gedachte werken, is een aantal in de loop van de tijd misbruik gaan maken van dit deels op vertrouwen gebaseerde systeem. Zij houden zich wel aan de letter van de wet, maar negeren de gedachte erachter. Bij hen sloeg de balans door naar winst op korte termijn ten koste van maatschappelijke waarde op lange termijn. Zo zetten zij ook concurrenten die wel van die waarde uitgaan op een achterstand.

Gelukkig zien de meeste mensen en bedrijven ook het belang van een verantwoorde bijdrage aan de maatschappij. Zij doen het goed of zijn op de goede weg. Maar een aantal ondernemingen heeft bijsturing nodig, zodat de vrije markt de juiste kant op beweegt. Dan is het aan de marktmeester om met regels de wederkerigheid terug te brengen. Om de balans tussen korte en lange termijn, tussen winst en wederkerigheid, te herstellen. Want succesvolle bedrijven zijn onmisbaar voor ons land. Zij verdienen het geld waarmee we publieke voorzieningen kunnen betalen, zorgen voor banen en helpen ook weer andere ondernemers als toeleverancier of afnemer. Een bloeiend bedrijfsleven onder het toeziend oog van een sterke overheid als marktmeester zorgt er zo voor dat we een nieuwe periode van wederopbouw van de middenklasse inluiden.

Nederland staat voor nieuwe, grote uitdagingen. Hoewel we over de kracht beschikken om de huidige coronacrisis te overwinnen, zijn we de komende decennia in tal van opzichten kwetsbaar. Dat vraagt om oplossingen vanuit de samenleving, maar zeker ook van de politiek. Deze eeuw vraagt om oude dogma's los te laten. En om meer overheidsingrijpen dan we als liberalen gewend zijn te erkennen. Een sterke overheid moet vooral keuzes durven maken, ook als deze moeilijk zijn.

---
pdf_page: 9
---

# Economie en 

## Ondernemen

---
pdf_page: 10
---

# Economie en Ondernemen 

Een terugtrekkende overheid gold decennialang als het recept voor een goed ondernemingsklimaat, economische groei en stijgende welvaart van mensen. Die doelen zijn voor ons nog steeds leidend, maar het recept moeten we kritisch tegen het licht houden, want de markt alleen is niet altijd in staat gebleken dit zelf goed te regelen. Tijdens de liberale strijd tegen een te grote en betuttelende overheid is de macht van sommige private partijen soms doorgeschoten. Door technologische ontwikkelingen groeien bedrijven snel uit tot monopolies, of zijn bedrijven ontstaan die miljarden aan omzet kunnen behalen zonder voldoende bij te dragen aan de samenleving. Onze belastingregels zijn niet voorbereid op een digitaliserende economie, waardoor bedrijven winsten kunnen maken zonder echt in een land gevestigd te zijn. Hierdoor kunnen landen moeilijk belasting heffen over deze bedrijven. De meerderheid van de ondernemingen draagt wel bij aan de samenleving, en heeft ook last van deze uitwassen. Het is dus in het belang van het bedrijfsleven zelf als we aan deze uitwassen paal en perk stellen, want zo beschermen we de meeste goedwillende bedrijven tegen oneerlijke concurrentie. Die bescherming is cruciaal, want onze welvaart hebben we te danken aan onze ondernemers en alle hardwerkende Nederlanders, en zij zullen de komende jaren ook moeten zorgen voor de economische groei die hard nodig is om ons uit de coronacrisis te helpen. Maar als het algoritme van één zoekmachine, boekingswebsite of maaltijdbezorger bepaalt welke lokale ondernemer in beeld komt bij consumenten, werkt dat net zo verstikkend voor het mkb als te veel overheidsregels. Nederland kan niet zonder haar ondernemers, groot en klein, en bedrijven hebben behoefte aan een gezond ondernemingsklimaat. Dat kan alleen bestaan wanneer de overheid als marktmeester optreedt tegen uitwassen.

Daar komt bij dat in een moderne economie niet alle bedrijven handelen in tastbare producten. Zo zijn data over personen en hun consumentengedrag de 'grondstof' waarmee digitale platforms goud geld verdienen. Om ervoor te zorgen dat deze handel volgens onze regels gebeurt, om de controle te versterken, en om de mogelijkheden te vergroten dat we er belasting over kunnen heffen, moeten we zorgen dat de data in Europese centra wordt opgeslagen en onder Europese wetgeving valt. Ook via eigen investeringen zal de overheid zich actiever mengen in de economie dan we de afgelopen decennia gewend waren. Daarom heeft de overheid een fonds met twintig miljard euro opgericht om te besteden aan innovatie, infrastructuur en onderwijs waar de markt dat niet zal doen. Want een snelle spoorverbinding tussen twee steden versterkt wel de Nederlandse economie als geheel, maar is niet het project waar een private investeerder direct geld aan verdient.

We kunnen ook niet negeren dat geopolitiek en economie meer met elkaar verweven raken. In toenemende mate hebben ondernemers te maken met oneerlijke concurrentie van buitenlandse, staatsgeleide bedrijven. Dit zorgt ook voor het ongewenste effect dat als wij bijvoorbeeld een haven privatiseren, een ander land het via een staatsbedrijf voor het zeggen kan krijgen. Dan leidt privatisering niet tot marktwerking maar tot strategische afhankelijkheid. Deze veranderingen maken het nodig dat we de rol van de overheid als marktmeester versterken en veranderingen doorvoeren, zodat de creativiteit van het kapitalisme en de vrije markt weer werken voor de mensen. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Een sterke overheid moet soms ingrijpen in de economie. Door maatschappelijk verantwoorde deelnames in strategische bedrijven en het beschermen van vitale infrastructuur houdt Nederland zeggenschap over wat er in eigen land gebeurt, gaan we onwenselijke buitenlandse beïnvloeding tegen en beschermen we een gezonde vrije markt, die ons zoveel welvaart gebracht heeft. Deze deelnames zijn tijdelijk van aard. Dat vraagt ook om bestrijding van monopolies, kartels en misbruik van marktmacht.

---
pdf_page: 11
---

De meeste bedrijven zijn van goede wil, maar bij de ondernemingen die niet uit zichzelf aan de samenleving bijdragen, is het aan de overheid om wederkerigheid te garanderen. Daarom zorgt zij voor actieve bescherming van consumenten en kleine ondernemers en gaat de samenleving meer profiteren van economische groei via op het mkb en middeninkomens gerichte lastenverlagingen.
Dankzij een sterke Europese Unie kunnen we via handelsverdragen met derde landen economieën gelijkwaardig naar elkaar openstellen en bedrijven die oneerlijk concurreren met oneigenlijke staatssteun uit onze markt weren.


# Een economie die werkt voor de mensen 

Een stabiele en sterke samenleving begint met een brede middengroep. Net als in veel andere landen zien we dat juist de middengroepen onder druk staan. De laatste decennia zien we de winsten toenemen, maar de loonstijgingen achterblijven. De hoogste inkomens profiteren sterker van economische groei en de laagste inkomens kunnen vaak een beroep doen op uitkeringen en toeslagen. De middeninkomens vallen daar vaak net buiten, maar zien wel dat hun lasten stijgen en de groei van pensioen of loon achterblijft. Dit vraagt om andere keuzes en aandacht voor het midden. Het gaat de komende jaren niet over de omvang van de overheid, maar of een sterke en efficiënte overheid economische groei kan stimuleren en middengroepen meer kan laten profiteren van de groeiende welvaart. De afgelopen jaren is gewerkt aan het verlagen van de inkomstenbelasting voor iedereen. De komende jaren moeten we de positie van middeninkomens in de samenleving verder versterken. Om de daarvoor benodigde economische groei te halen is het ook van belang dat we meer gaan werken, dat we werken ook echt lonender maken, dat we mensen erop vooruit laten gaan en dat we door innovatie onze productiviteit verhogen. De komende jaren zetten we in op:
Middeninkomens, werkenden en ondernemers erop vooruit laten gaan door verlagen van de belastingen met een middeninkomenskorting. We verhogen de arbeidskorting en breiden deze uit, gericht op werkende middeninkomens. We zetten ons in om de belastingen verder te verlagen en de belastingwetgeving te vereenvoudigen.
Stimuleren van meer en voltijd werken door middel van een werkbonus. We verlagen de inkomstenbelasting om mensen te stimuleren meer te gaan werken,.
Een hogere overheidsbijdrage in de kinderopvang voor mensen met een middeninkomen. Zo ontlasten we werkende ouders verlagen we de lasten en stimuleren we fulltime werken.
Tegengaan van stijgende lasten door de belasting op de energierekening te verlagen, de stijging van de woonlasten te maximeren en stijging van de zorgkosten te beperken. We werken toe naar een verdere verlaging van de lasten voor huiseigenaren, bijvoorbeeld door het eigenwoningforfait te moderniseren. En wanneer de overheid geld overhoudt, gaat dit voortaan voornamelijk naar lastenverlichting voor middeninkomens en het mkb.
Toewerken naar een rechtvaardig systeem dat spaarders en beleggers niet bestraft. In box 3 wordt belast over het reëel ontvangen rendement. We hebben daarbij extra aandacht voor de kleine spaarder en belegger.
Modernisering van het belastingstelsel, door (nieuwe vormen van) kapitaal in de digitale economie, zoals data, te belasten, en door bedrijfswinsten te belasten waar deze worden behaald. Hiermee kunnen de lasten voor middeninkomens en ondernemers verlaagd worden. Wij zetten ons in om deze afspraken zoveel mogelijk internationaal te maken, zoals in Oesoverband.
Tegengaan van belastingontduiking en onwenselijke fiscale constructies waarmee bedrijven belastingen kunnen ontduiken of ontwijken. Waar het kan leggen we deze afspraken zoveel mogelijk internationaal vast, om Nederlandse bedrijven niet onnodig op achterstand te zetten. We maken internationaal afspraken in Oeso-verband om te komen tot een minimumniveau aan belastingen.
Vereenvoudiging van het belasting- en toeslagenstelsel, waarbij toeslagen zoveel mogelijk

---
pdf_page: 12
---

worden omgezet in lagere lasten. We onderzoeken zo snel mogelijk manieren om dit vorm te geven, waarbij het principe voorop staat dat middeninkomens niet te veel nadeel ondervinden in hun inkomen en dat werken lonend blijft.

# Investeren in ondernemerschap 

Onze economische groei, welvaart en welzijn hebben we te danken aan ondernemers, innovatieve startups, hardwerkende zelfstandigen, solide familiebedrijven, het ijzersterke mkb en wereldwijd opererende bedrijven en instellingen. Allemaal dragen ze bij aan economisch herstel en groei, scheppen ze banen en maken ze innovatieve producten of diensten. Die innoverende kracht van ondernemers is in de coronacrisis alleen maar belangrijker geworden. Want zonder ondernemers is de overheid nergens. Het geld dat de overheid uitgeeft, moet eerst verdiend worden. De VVD wil ondernemerschap dus stimuleren. Daar hebben we de afgelopen jaren al stappen in gezet, bijvoorbeeld door het verlagen van de vennootschapsbelasting en een investeringsaftrek voor bedrijven die investeren in de Nederlandse economie en zo bijdragen aan economische groei. Daarnaast is meer ruimte gecreëerd om fiscaal gunstig een tablet, computer, werkmateriaal of product uit eigen zaak aan werknemers te geven. Ook willen we de regeldruk verminderen, bijvoorbeeld door bij nieuwe regels al vroeg te toetsen of mkb'ers er niet te veel last van hebben. Maar we zijn er nog niet. We moeten ondernemerschap blijven stimuleren. De komende jaren ze en wij in op:
Steun aan ondernemers die getroffen zijn door de coronacrisis. We zorgen voor steunpakketten wanneer dat nodig is en verlengen steunmaatregelen, zoals extra garantstellingen voor mkbkredieten, bijdrages aan het loon en de vaste lasten, lagere provisies bij de bmkb-leningen en fiscale maatregelen zolang de Coronacrisis duurt. Na de crisis helpen wij ondernemers waar mogelijk met hun schulden en het verrekenen van verliezen, en om hun bedrijf weer op te pakken, en om de economie weer snel op te laten starten.
Lagere lasten voor het mkb via een middenstandskorting waarmee we de werkgeverslasten specifiek voor kleine bedrijven verlagen en de premie voor het arbeidsongeschiktheidsfonds mede te laten afhangen van de bedrijfsgrootte.
Vereenvoudigen en verruimen van de werkkostenregeling zodat mkb'ers meer in hun personeel kunnen investeren, bijvoorbeeld via scholing of door het vergoeden of verstrekken van een betere thuiswerkplek.
Verdere vermindering en vereenvoudiging van regelgeving. Voor veel ondernemers zijn er nog altijd te veel regels en regeldruk. We komen met een meetbaar doel om regelgeving te verminderen. Regelgeving moet zo eenvoudig en concreet mogelijk zijn en mag niet verder gaan dan nodig is. We bieden mensen zoveel mogelijk de kans om zich te verdedigen met tegenbewijsregelingen met objectieve criteria en hardheidsclausules. Ook hanteert de overheid bij alle wetgeving een MKB-toets en vervallen alle extra regels voor het mkb automatisch na een vaste termijn, zodat we bij verlenging steeds opnieuw moeten nadenken of het nog wel nodig is. We versterken de rechtszekerheid en rechtsbescherming van ondernemers.
Betere dienstverlening bij instanties als de belastingdienst voor het mkb en belastingbetalers. We brengen de menselijke maat terug, bijvoorbeeld door extra teams en aanspreekpunten voor het mkb op te richten. Bezwaar maken wordt makkelijker en de belastingdienst legt haar besluiten beter uit. Ondernemers krijgen duidelijker te zien wat de stand van hun verzoek is en waar hun documenten zich bevinden. Er komt redelijkheid vanuit de belastingdienst wanneer mensen niet aan verzoeken kunnen voldoen, bijvoorbeeld door ziekte. Ook de dienstverlening bij periodieke aangiften wordt verbeterd. Mkb'ers en belastingbetalers krijgen eerder compensatie als de belastingdienst zijn zaken niet op orde heeft, en ze hoeven niet te betalen voor communicatie met de overheid, bijvoorbeeld voor het doen van belastingaangifte via bijvoorbeeld de verplichte aanschaf van digitale producten.
Moderniseren van het faillissementsrecht, zodat mkb'ers een betere positie krijgen wanneer toeleveranciers of hun klanten hun rekening niet meer kunnen betalen. We versterken het

---
pdf_page: 13
---

proces rond de afwikkeling van faillissementen gericht op het belang van schuldeisers en de betrokken ondernemer.
Meer financieringsmogelijkheden voor ondernemers. Dit doen we bijvoorbeeld door het opheffen van het verpandingsverbod en het uitbreiden van de garantieregeling voor mkbkredieten. Ook stellen we meer garanties ter beschikking voor niet-bancaire financiering. Durfkapitaal wordt fiscaal gestimuleerd door een vrijstelling in Box 3. En we werken verder aan de kapitaalmarktunie, zodat ondernemers ook financiering uit andere landen in de EU kunnen halen.
Schrappen van normen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen bij exportkredietverzekeringen als deze strenger zijn dan wat andere Oeso-landen doen. Ook zetten we ons ervoor in dat andere landen, zoals China, zich binden aan internationale normen voor exportkredietverzekeringen. Zo krijgen Nederlandse ondernemers een eerlijke kans tegenover buitenlandse bedrijven.
Stimuleren van innovatie in de financiële sector. We verlagen de toezichtlasten voor innovatieve financiering en creëren garantieregelingen die niet-bancaire financiering beter dekken.
Ondersteunen van startups en scale-ups. We verbeteren hun toegang tot innovatieregelingen zoals de WBSO, en tot de onderzoeken en achterliggende data van publieke kennisinstellingen. Ook maken we het voor startups en scale-ups makkelijker om samen te werken met onderwijs- en kennisinstellingen en het bedrijfsleven en helpen we bij het vinden van talentvolle werknemers waarmee startups kunnen groeien. We streven ernaar om startups en scale-ups hun talentvolle personeel makkelijker op een andere manier uit te betalen, bijvoorbeeld met aandelen of certificaten.
Steun aan ondernemers en families die geraakt worden door veranderende wetgeving. Daarom zetten wij ons bijvoorbeeld in om ondernemers die getroffen worden door de veranderende wetgeving over de verwijdering van asbest te ondersteunen.
Meer zeggenschap voor ondernemers over hun eigen openingstijden. Daarom trekken we de huidige Winkeltijdenwet in en moderniseren we deze.


# Investeren in economische groei 

Meer welvaart betekent meer mogelijkheden om langer, gezonder en gelukkiger te leven. De afgelopen jaren is het fundament gelegd om de welvaart in Nederland verder te vergroten. Voor de coronacrisis zijn de overheidsfinanciën op orde gebracht, is de staatsschuld fors teruggebracht en is het investeringsklimaat versterkt. Hierdoor was het mogelijk om de eerste economische klap als gevolg van het coronavirus op te vangen. Met diverse stimuleringspakketten, veelal gericht op het behoud van werkgelegenheid, zijn ondernemers tijdens de coronacrisis ondersteund. Dit kunnen we echter niet structureel volhouden. Daarom zullen we stevig moeten inzetten op economisch herstel en meer economische groei, zodat we onze toekomstige welvaart zeker stellen. De vraag hoe we ons geld verdienen is belangrijker dan ooit. Gerichte investeringen en een goed investerings- en ondernemersklimaat zijn daarvoor essentieel. De komende jaren zetten we in op:
Herstel van de economie. Het op orde brengen van de overheidsfinanciën na de coronacrisis moet in een rustig en verstandig tempo, zonder het economisch herstel onnodig te schaden. Er wordt dus niet direct bezuinigd om begrotingstekorten weg te werken. We stimuleren ondernemerschap en ondersteunen middeninkomens met verstandig financieel beleid gericht op economische groei.
Verstandig en sterk beleid rond de overheidsfinanciën zodat de begroting en schuld in de toekomst houdbaar blijven. Tijdens de coronacrisis accepteren we tijdelijk een hoger tekort en hogere schuld, om te kunnen investeren in economisch herstel. Wanneer het economisch herstel doorzet, kijken we opnieuw of aanvullend beleid nodig is om economische groei te versterken en de overheidsfinanciën structureel te verbeteren. Waarbij het uitgangspunt is dat de staatsschuld houdbaar moet zijn.
Versterken van economische groei. Er komt een nationaal groeiakkoord waar werkgevers, werknemers, overheid en kennisinstellingen gezamenlijk een groeiagenda opstellen.

---
pdf_page: 14
---

Duurzame groei, door verduurzamingsregelingen voor ondernemers zoals de Energieinvesteringsaftrek en de Investeringssubsidie Duurzame Energie, uit te breiden.
Verbetering van het Nederlandse vestigings- en investeringsklimaat. Dat betekent investeren in uitmuntend onderwijs, infrastructuur van wereldklasse, een goed functionerende arbeidsmarkt, innovatie, het versterken van de posities van startups en scale-ups en lage belastingen. De ambitie van Nederland moet zijn om bij de leidende kenniseconomie te horen, zoals Duitsland, Zwitserland, de Scandinavische landen en Singapore. De staatsschuld mag tijdelijk toenemen voor investeringen die het groeivermogen structureel versterken. Hiervoor ze en we het Nationaal Groeifonds in.
Extra investeringen door bedrijven. De investeringskorting voor het bedrijfsleven (BIK) houden we in stand tot en met 2022. Daarna blijft dit budget beschikbaar om het investerings- en vestigingsklimaat te verbeteren. Investeringen door kleine bedrijven stimuleren we door de Kleinschaligheidsinvesteringsaftrek (KIA) uit te breiden.
Innovatie en ontwikkeling van 'sleuteltechnologieën' zoals kunstmatige intelligentie en ruimtevaart via overheidsinvesteringen en financiële steun aan bedrijven, bijvoorbeeld via het fonds Invest-NL en via het aantrekken van private financiering. De overheid zet zich in om te zorgen voor snel(ler) en toegankelijk internet door het hele land. De overheid stelt zich vaker op als eerste klant in grote projecten om zo aanjager te zijn van belangrijke innovaties in de markt, en dekt een groter deel van het mogelijke verlies bij risicovolle maar innovatieve projecten. Zo versterken we ook innovatieve regionale centra zoals Brainport Eindhoven, Hydrogen and Innovation Valley, Seed Valley en de Foodvalley rond Wageningen. We versterken sectoren van de toekomst, zoals ruimtevaart(industrie) en de kennis die daarmee gepaard gaat.
Groei van Schiphol en de Rotterdamse haven zodat Nederland als handelsland verbonden blijft met de wereld. Ook digitale verbindingen hebben onze aandacht, zoals Digital Mainport. We investeren in infrastructuur en verbindingen met onze buurlanden, ook in de grensregio's en het ontsluiten van regio's binnen Nederland. Krimpregio's hebben hierbij onze aandacht.
Aantrekken van buitenlandse bedrijven en hun hoofdkantoren. Ook voorkomen we dat (grote) bedrijven vertrekken naar het buitenland door het versterken van ons vestigingsklimaat. Daarvoor houden we lasten laag en blijven we investeren in infrastructuur en onderwijs. Ook breiden we het budget en de bevoegdheden van het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) uit.
Europese harmonisatie op het gebied van $\mathrm{CO}_{2}$-heffingen en een Europese hervorming van het Emissie Handelssysteem (ETS). Zo ze en we Nederlandse ondernemers niet op achterstand.
Behoud van de bedrijfsopvolgingsregeling in de inkomstenbelasting en schenk- en erfbelasting, omdat deze van groot belang is voor de continuïteit van onze (familie)bedrijven. Bestaande knelpunten die toepassing van de regeling onnodig beperken, heffen we op.
Versterking van de vrijetijdseconomie en de horeca. Deze sectoren vormen een belangrijk onderdeel van de Nederlandse economie en hebben effecten op veel andere sectoren in de economie. Ook zetten we in op verspreiding van toerisme over het land heen.


# Modernisering van de economie 

De wereld verandert snel als gevolg van globalisering en technologische vooruitgang. Dat biedt veel kansen voor Nederlandse ondernemers, die hun goederen en diensten over de hele wereld kunnen verkopen. Nieuwe technologische ontwikkelingen stellen ons bovendien in staat om over de hele wereld met elkaar te communiceren, gegevens uit te wisselen en boodschappen te doen. Deze ontwikkelingen stellen ondernemers ook voor nieuwe uitdagingen, zoals concurreren met staatsgeleide bedrijven (Big State) en snel opkomende digitale bedrijven (Big Tech), die de (digitale) economie volledig dreigen te domineren. Dit ondermijnt het gelijke speelveld voor ondernemers en de positie van consumenten. Geopolitiek, economie en technologie raken steeds meer met elkaar vermengd. Nederlandse mkb'ers verdienen daarom meer bescherming tegen oneerlijke concurrentie van Big Tech- en Big State-bedrijven. De komende jaren zetten we in op:
Voorkomen van te dominante bedrijven. We verzetten ons zich tegen het streven van sommige

---
pdf_page: 15
---

EU-lidstaten om het mededingingsrecht te versoepelen en 'Europese kampioenen' op te richten. We willen juist een competitieve interne markt waarbij de Europese Commissie als marktmeester ingrijpt wanneer bedrijven (uit derde landen) misbruik maken van hun macht. Zo moeten de boetes voor het overtreden van mededingingsregels omhoog.
Sterker toezicht op marktmacht. We geven de Autoriteit Consument en Markt (ACM) meer bevoegdheden. Zo kan de ACM bedrijven en bedrijfstakken afsplitsen en 'structurele maatregelen' opleggen, zoals een tijdelijk verbod op het opkopen van startups wanneer dominante bedrijven concurrentie proberen uit te sluiten.
Bestraffen van misbruik door de nationale boetes voor marktmisbruik en kartelvorming te verhogen.
We beschermen consumenten tegen fraude op webwinkels, pakken neprecensies aan en maken het transparant wanneer iets een advertentie is.
Versterken van de positie van kleine ondernemers ten opzichte van de overheid. We scherpen de Wet Markt en Overheid aan, zodat het voor (semi-)overheden moeilijker wordt om ondernemers weg te concurreren. We voorkomen eveneens dat (semi-)overheidsorganisaties een oneerlijk voordeel krijgen vanwege subsidies. Ook zorgen we ervoor dat de overheid eerder haar rekeningen aan ondernemers betaalt.
Internationale afspraken over een minimumniveau voor de bijdrage aan de samenleving van bedrijven in het land waar ze gevestigd of actief zijn.
Een gelijk speelveld tussen het lokale mkb, grote (tech)bedrijven en andere sectoren in de economie, bijvoorbeeld waar het gaat om inkoopmacht of belastingplicht.
Een doeltreffende, sterke maar ook menselijke overheid die meebeweegt met de economie. Daarvoor evalueert de overheid periodiek kritisch welke taken zij dient uit te voeren, welke beter door anderen kunnen worden gedaan en waar de overheid juist een extra stap moet zetten. Beleid wordt onderzocht op effectiviteit en efficiëntie. De overheid zoekt de samenwerking met de samenleving en het bedrijfsleven.
Betere bescherming van burgers en bedrijven tegen platformbedrijven die hun macht en waarde ontlenen aan het exploiteren van data afkomstig van die burgers en bedrijven. Die ontwikkeling vraagt om een modernisering van de wetgeving met oog voor wederkerigheid naar burgers en samenleving. We versterken de bescherming van de privacy tegenover platformbedrijven.


# De investerende staat 

Om innovatieve bedrijvigheid in Nederland te houden, zal de overheid in de toekomst vaker in groeiende, veelbelovende ondernemingen investeren. Tot voor kort financierde de staat alleen onderzoek en ontwikkeling, en konden marktpartijen daar een verkoopbaar product van maken. Als liberalen voelden we ons daar goed bij, want de overheid moet zuinig zijn met belastinggeld.

Maar helaas zien we nu dat buitenlandse investeerders en overheden azen op onze kennis en de veelbelovende 'start ups' die met geld van de Nederlandse belastingbetaler tot stand komen, en de kennis en toekomstige banen mee de grens over nemen. Dan is het nodig dat de overheid soms een aandeel neemt in de vervolgstap.

Daarom investeerde de staat dit jaar 20 miljoen euro in een opkomende producent van nieuwe geavanceerde chips, om de productie in het cluster van bedrijven en onderwijsinstellingen rondom Eindhoven te houden. Als we als samenleving waarde voor het onderzoeksgeld van de overheid willen zien, zal het vaker nodig zijn dat 'de staat als investeerder en zelfs ondernemer' zo'n actieve rol speelt.

---
pdf_page: 16
---

# Aanpassen aan nieuwe markten 
Moderniseren van het Europese mededingingsrecht om (platform)bedrijven die data als verdienmodel hebben of hun diensten 'gratis' aanbieden, effectiever aan te pakken wanneer zij hun marktpositie misbruiken. We vergroten de rol van 'data' en 'gegevens' binnen het mededingingsrecht, de definitie van 'markten' wordt verbreed en er komen nieuwe meldingsdrempels.
Mogelijkheden om (Big Tech-)bedrijven die hun marktmacht misbruiken (in Europees verband) open te breken.
Regelgeving die de persoonlijke regie en eigendom over data versterkt. Dat betekent dat Big Tech-bedrijven moeten betalen voor het gebruik van persoonlijke data. De data van kinderen worden op voorhand beter beschermd en kindermarketing wordt tegengegaan.
De verplichte opslag van vitale persoonlijke data van Europeanen in Europa zelf, zodat Europese privacywetgeving van toepassing blijft. In uitzonderlijke gevallen en als de belangen gewaarborgd kunnen worden kan opslag ook buiten Europa.
Delen van data door dominante platformbedrijven. We leggen dominante platformbedrijven aanvullende eisen opom concurrentie en interoperabiliteit te versterken. We geven consumenten en bedrijven meer regie te geven over hun eigen data. Daarnaast moet de overstap naar andere dienstverleners worden vergemakkelijkt.
Hervormen van het belastingrecht, waarbij de mogelijkheid om de digitale economie te belasten versterkt wordt. Als deze afspraken te lang op zich laten wachten, voeren we een digitaledienstenbelasting in, waarbij we het mkb ontzien. Hierbij proberen we afspraken te maken in Europees verband.


## Het belang van groei

Om te zorgen dat Nederland de komende decennia een van de beste landen ter wereld blijft om in te leven, moeten we vol inzetten op economische groei. Want economische groei is zoveel meer dan alleen geld. Het stelt ons in staat om te investeren in een duurzame samenleving, zonder dat dit ten koste gaat van uitgaven aan zorg en onderwijs, terwijl mensen er wel in koopkracht op vooruit gaan.

Op papier weten we in Nederland vaak wel wat er nodig is om onze arbeidsproductiviteit te verhogen, maar de praktijk blijft weerbarstig. We praten over 'een leven lang leren', zonder dat het echt gebeurt. Vernieuwingen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt zijn nodig zodat werknemers en mkb'ers zich echt aanpassen aan continue veranderende technologieën en markten. Daarom zijn investeringen in het onderwijs en de banen van de toekomst nodig.

Soms moet de overheid een actieve rol nemen. Bijvoorbeeld via investeren in digitalisering, biotechnologie en de banen van de toekomst, of met investeringen via het nieuwe groeifonds in onderzoek en innovatie rond kunstmatige intelligentie. Dat is een van de 'sleuteltechnologieën' die onze samenleving en economie zal transformeren, zoals eerder de boekdrukkunst en de stoommachine dat deden. En om de knapste koppen ter wereld op te leiden, zal de overheid moeten zorgen voor excellent onderwijs. Met voldoende geld voor onderzoek en ontwikkeling door bedrijven, universiteiten en kennisinstellingen kan Nederland een vooraanstaande rol spelen.

Ook goede infrastructuur is cruciaal, zodatbedrijvenmakkelijkkunnen samenwerkenen werknemers een andere baan niet vanwege de reistijd afslaan. Want fysieke en digitale verbindingen maken de ecosystemen mogelijk waarin innovatie plaatsvindt. Denk aan de Nederlandse topcentra rond Eindhoven en Wageningen. Op die plekken kunnen we onze economie en landbouw niet alleen schoner maken, maar ook nog geld verdienen aan de innovatie. Zo zijn de grote veranderingen van deze eeuw geen bedreiging en kostenpost, maar het fundament onder onze toekomstige economische groei.

---
pdf_page: 17
---

# Beschermen van de vrije markt 
Internationale handel op basis van wederkerigheid, waarbij bedrijven uit derde landen alleen ongehinderd toegang hebben tot de Europese interne markt als zij ook hun thuismarkt openstellen. Handelsverdragen zijn hiervoor het meest effectieve middel.
Extra heffingen en desnoods weren van de interne markt bij bedrijven van buiten de Europese Unie die de markt ondermijnen, bijvoorbeeld omdat ze oneigenlijke staatssteun ontvangen.
Aanscherpen van het mededingingsrecht en staatssteunregels voor bedrijven van buiten de Europese Unie die op de interne markt actief willen zijn, zodat zij geen oneigenlijk voordeel meer hebben ten opzichte van Europese bedrijven.
Nieuw en strenger toezicht op ongereguleerde monopolisten en bedrijven die staatssteun ontvangen van buiten de Europese Unie.
Uitgebreider screenen van investeringen van buiten Europa. We introduceren een meldingsplicht bij investeringen in vitale sectoren en sleuteltechnologie, en verbieden investeringen die leiden tot ongewenste beïnvloeding. We voeren de mogelijkheid tot een nationaal veiligheidsbeslag in om verkoop van vitale bedrijven of kennis te voorkomen.
Beter beschermen van strategische sectoren. We breiden de lijst met strategische sectoren uit zodat delen van de gezondheidszorg er ook onder vallen en zetten in op Europese afspraken om strategische sectoren gezamenlijk te beschermen of op te bouwen. Het huidige onderscheid in strategisch en niet-strategische sectoren moet worden gemoderniseerd. We nemen eerder een staatsdeelneming in bedrijven, als dit het nationaal (economisch) belang kan beschermen. De overheid versterkt het toezicht op de digitale veiligheid van vitale bedrijven.
Beschermen van Nederlandse ondernemers en productieprocessen, zeker nu in tijden van crisis.
We behouden kritieke productieprocessen (zoals medische apparatuur of medicijnen) in Europa of Nederland. Bovendien voorkomen we zo veel mogelijk dat hele bedrijfstakken voor toelevering van grondstoffen van één land afhankelijk zijn. We leggen meer en grotere strategische (medische) voorraden aan, ook van kritieke materialen, zoals dat nu met olie gebeurt.
Beschermen van ondernemers tegen diefstal van bedrijfsgeheimen. De inlichtingendiensten krijgen meer budget voor het beschermen van economische belangen en economische spionage voor buitenlandse mogendheden wordt strafbaar. We zoeken de samenwerking in Europa om de veiligheid van ondernemers te verhogen.

---
pdf_page: 18
---

# Werken Zekerheid

---
pdf_page: 19
---

# Werk en Zekerheid 

De uitgangspunten achter onze sociale zekerheid staan nog steeds overeind, maar de uitwerking past niet meer bij de huidige tijd. Wij gaan uit van het principe dat iedereen die naar vermogen bijdraagt aan de samenleving, kan rekenen op steun als het tegenzit, en dan zelf probeert om zo snel mogelijk weer op eigen benen te staan. ledere werkende, ongeacht contractvorm, verdient een goed vangnet tegen werkloosheid of arbeidsongeschiktheid. Om effectieve sociale zekerheid te garanderen die voor iedereen werkt, zijn hervormingen nodig. Een groot deel van de samenleving in de middengroepen kan hier namelijk vaak geen gebruik van maken, terwijl juist zij een fors deel van de premies en belastingen betalen. Het gaat dan bijvoorbeeld om gezinnen met kinderen, maar ook gepensioneerden en kleine ondernemers.

Het is tijd de wederkerigheid te versterken door deze groepen meer te laten profiteren. Veel toeslagen en belastingkortingen zijn bijvoorbeeld gericht op lagere inkomens, waardoor mensen nauwelijks profiteren als zij wat meer uren gaan werken of een salarisverhoging krijgen. Zo staat er een straf op het nemen van verantwoordelijkheid. Zeker voor een gezin met kinderen is het leven al snel erg duur. Om daar wat aan te doen zijn extra belastingkortingen en kinderopvangtoeslag voor werkenden in de middengroepen nodig.

Ook een deel van de zzp'ers komt er niet goed vanaf. De afgelopen jaren is er veel aandacht geweest voor mensen die eigenlijk niet echt ondernemer zijn, maar tegen hun zin in de positie van 'zelfstandige' terechtkomen. Maar het helpen van zzp'ers vraagt ook dat we een duidelijk onderscheid maken en oog hebben voor de zelfstandigen die best zelf willen ondernemen en een aardig uurtarief rekenen, maar telkens ervaren dat onze arbeidswetgeving en sociale zekerheid gebaseerd zijn op werknemers met een arbeidscontract.
Als mensen dan voor zichzelf beginnen, bestraffen we hun ondernemingszin. Een arbeidsongeschiktheidsverzekering waar iedereen terecht kan, biedt dan echte keuzevrijheid tussen een dienstverband en zelfstandig ondernemerschap.

De analyse van de Commissie-Borstlap bevestigt onze overtuiging dat hervormingen op de arbeidsmarkt nodig zijn, om de arbeidsmarkt beter te laten werken voor gewone mensen en het mkb. Bij een arbeidsmarkt die blijft veranderen hoort bovendien een flexibele zekerheid voor werknemers. Een flexicurity naar Deens model, met een hogere uitkering direct na baanverlies en gericht op het vinden van nieuw werk met extra mogelijkheden voor scholing. Dat is ook goed voor bedrijven. Als we de financiële risico's voor het mkb verminderen als zij mensen in dienst nemen, dan zorgt dat voor meer banen en economische groei. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Een sterke overheid die zorgt voor een goedwerkend en meeverend vangnet bij inkomensverlies of arbeidsongeschiktheid voor alle werkenden, inclusief zzp'ers.
Wederkerigheid waarbij iedereen die naar vermogen bijdraagt aan de Nederlandse samenleving wordt beloond, en mensen die minder bijdragen, ook minder een beroep kunnen doen op de samenleving.
Onderscheid in de omvang van bedrijven, zodat kleinere ondernemers minder risico lopen als een van hun werknemers iets overkomt. Mensen met een arbeidsbeperking worden gestimuleerd en geholpen om toch naar vermogen deel te nemen aan het arbeidsproces. Hierbij hebben ondernemers en overheid samen de verantwoordelijkheid om te zorgen voor voldoende passend werk. Dit moet zowel voor de ondernemer als de werknemer voordelig zijn.
Betere toegankelijkheid van de arbeidsmarkt voor senioren. Dit arbeidspotentieel kan mede helpen bij het terugdringen van personeelstekorten.

---
pdf_page: 20
---

# Ondersteuning ondernemers 

Veel ondernemers zijn geraakt door de coronacrisis. Dit geldt bijvoorbeeld voor bedrijven in de horeca, reisbranche, evenementen, cultuur en detailhandel en andere sectoren waar de crisis zich doet voelen. Om hen te ondersteunen zijn omvangrijke steunmaatregelen ingevoerd. Voor veel ondernemers blijft economisch herstel hard nodig. De prioriteit van overheidsmaatregelen die dat herstel faciliteren ligt bij de vele bedrijven in het midden- en kleinbedrijf (mkb). De afgelopen jaren zijn belangrijke stappen gezet om de problemen met loondoorbetaling bij ziekte aan te pakken en het ontslagrecht te vereenvoudigen. Ook is veel aandacht besteed aan het voorkomen van schijnconstructies en het verminderen van de fiscale verschillen tussen werknemers en zzp'ers. De komende jaren is er behoefte aan gerichte lastenverlichting en het verkleinen van financiële risico's voor kleine werkgevers. Zelfstandigen moeten een betere bescherming krijgen tegen inkomensverlies en schijnconstructies worden verder beperkt. Daar staat tegenover dat echte zelfstandigen ruimte en zekerheid verdienen. De komende jaren zetten we in op:
Lagere lasten voor het mkb, via een middenstandskorting waarmee we de werkgeverslasten specifiek voor kleine bedrijven verlagen en door de premie voor het arbeidsongeschiktheidsfonds mede te laten afhangen van de bedrijfsgrootte. We maken bij het onderscheid tussen grotere en kleine bedrijven geen onderscheid naar rechtsvorm van het bedrijf.
Minder risico's voor kleine bedrijven die mensen in dienst nemen. We zonderen kleine werkgevers uit van bovenwettelijke afspraken over loondoorbetaling bij ziekte in een sectorale cao. Zij mogen wel zelf kiezen om meer te doen dan hun wettelijke plicht.
Verlagen van de loondoorbetaling bij ziekte voor kleine werkgevers met minder dan 25 werknemers naar één jaar. De overheid compenseert het tweede jaar, zodat kleine werkgevers sneller mensen in dienst zullen nemen.
Meer hulp voor kleine ondernemingen die moeten stoppen door pensionering, ziekte of overlijden. We zorgen dat zij de compensatie voor de transitievergoeding aan hun werknemers ook als voorschot kunnen krijgen. Dit helpt ondernemers die hun geld vast hebben zitten in hun bedrijf. Daarnaast zetten we in op het terugdringen van restschulden en het verbeteren van doorstartmogelijkheden.
Meer voorspelbaarheid voor kleine werkgevers. We maken het mogelijk om de opzegtermijn van werknemers contractueel te verlengen naar drie maanden, zodat kleine bedrijven meer tijd hebben om te zorgen voor goede opvolging. De langere opzegtermijn geldt dan ook voor de werkgever.
Een beter vangnet voor ondernemers en zelfstandigen (zzp'ers). We stellen ondernemers en zelfstandigen die in de bijstand terechtkomen het eerste jaar vrij van de vermogenstoets. Dit voorkomt dat ondernemers die bereid waren risico's te nemen, direct hun eigen woning moeten verkopen of hun pensioenvermogen moeten opeten.


## Zelfstandigen (zzp)
Een betaalbare, verplichte basisverzekering voor arbeidsongeschiktheid voor zelfstandigen. Dit maakt een betaalbare verzekering tegen arbeidsongeschiktheid voor alle werkenden bereikbaar, waarbij we zoveel mogelijk keuzevrijheid behouden. Door deze verzekering op basisniveau in te richten en collectief te organiseren, blijft de premie laag. Ook komt er een acceptatieplicht, zodat mensen die een ziekte gehad hebben, zich kunnen verzekeren wanneer ze hun leven weer oppakken.
Een uitzondering op de verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zelfstandigen die een private arbeidsongeschiktheidsverzekering hebben en voor de agrarische sector. De agrarische sector kent zelf goede regelingen, waardoor de verplichting niet nodig is. Ook zonderen we mensen uit die een klein inkomen (bij)verdienen, bijvoorbeeld door naast hun baan een kleine webwinkel te runnen. Bredere uitzonderingen worden toegestaan voor zover die niet leiden tot anti-selectie.
Meer mogelijkheden voor zelfstandigen om fiscaalvriendelijk pensioen op te bouwen, zowel via pensioenfondsen als via individuele (verzekerings)producten. Zelfstandigen krijgen hierbij de mogelijkheid tussentijds een deel van hun pensioen op te nemen voor scholing.

---
pdf_page: 21
---

Een eigen positie voor zzp'ers in de Sociaal-Economische Raad (SER), naast werkgevers en vakbonden. Zelfstandigen kunnen zo meepraten over beleid dat hen direct raakt.
Scherper en duidelijker onderscheid tussen echte zelfstandigen en schijnzelfstandigen. Er komt voor zzp'ers een eigen rechtspositie in het Burgerlijk Wetboek, naast werknemers. Minimale eisen voor zzp- schap zijn dat iemand zelf beslist over het aannemen of weigeren van opdrachten en zijn eigen tarieven kan vaststellen. Hierdoor is de beoordeling of iemand een echte zzp'er is objectiever en voorspelbaarder en minder afhankelijk van interpretatie.
Aanpakken van schijnconstructies. Werkgevers die mensen onterecht inhuren als zzp'er om premies te ontwijken, krijgen een boete van de belastingdienst. Door het wettelijke onderscheid tussen zzp'ers en werknemers te verhelderen, kan de belastingdienst weer actief handhaven. Ook zijn deze werkgevers verplicht om schijn-zzp'ers weer in dienst te nemen.


# Meer sociale bescherming 

ledereen die naar vermogen bijdraagt aan de samenleving, kan terugvallen op bescherming als het tegenzit. De overheid heeft de verantwoordelijkheid om voor iedere Nederlander een basisniveau aan sociale zekerheid te garanderen. Daarbij hoort een goed functionerend sociaal vangnet dat gericht is op inkomensbescherming en ondersteuning naar nieuw werk. Ons doel is dat zoveel mogelijk mensen aan het werk zijn, in plaats van langs de kant staan. Hierbij hanteren we de principes van flexicurity: een hogere werkloosheidsuitkering die omlaag gaat naarmate deze langer duurt, eenvoudiger ontslagrecht en sterke re-integratie naar nieuw werk. De komende jaren zetten we in op:
Meer sociale bescherming door een hogere uitkering direct na baanverlies. De WW-uitkering gaat in de eerste maanden omhoog wordt daarna stapsgewijs afgebouwd. De WW beperkt hierdoor het inkomensverlies bij ontslag en stimuleert om zo snel mogelijk nieuw werk te vinden.
Modernisering van het ontslagrecht zodat kleine ondernemers sneller mensen in dienst nemen. Daarbij kan de rechter een ondernemer niet dwingen iemand in dienst te houden die niet functioneert of die de persoonlijke verhoudingen verstoort. Daar staat tegenover dat de rechter een hogere vergoeding op kan leggen na onterecht ontslag.
Minder risico's voor werkgevers om mensen voor onbepaalde tijd in dienstte nemen. Werkgevers betalen voor mensen met een contract voor onbepaalde tijd minder premie, zodat het loont om mensen in vaste dienst te nemen. Ook stimuleren we werkgevers om meer voltijdscontracten aan te bieden. Moderne contractvormen zoals oproep-, payroll- en uitzendcontracten blijven wel mogelijk om onvoorspelbaar werk te organiseren en kleine werkgevers te ontlasten. Jongeren tot 21 jaar worden uitgezonderd van de hoge WW-premie voor flexibele en tijdelijke contracten.
Betere begeleiding naar werk. We maken het aantrekkelijk om met een bijstandsuitkering te starten met werken in deeltijd door ruimere bijverdiengrenzen. Wie een bijstandsuitkering aanvraagt krijgt een intakegesprek waarbij een concreet plan wordt opgesteld richting werk. Daarbij verbeteren we ook de baankansen voor mensen met een arbeidsbeperking, door begeleiding en ondersteuning op de werkvloer en door ervoor te zorgen dat werken altijd loont. We kijken steeds naar wat mensen wel kunnen en zorgen dat mensen minder snel worden afgeschreven. Voor groepen waarvoor de stap naar regulier werk nog te groot is zorgen we dat hulp, zoals beschut werk en leerwerkplekken, beter beschikbaar is en zorgen we dat bestaande budgetten binnen het sociaal domein meer ingezet kunnen worden voor deze (publieke) leerwerkplekken.
Een transparant beoordelingssysteem (schattingsbesluit) voor arbeidsongeschiktheid, dat beter aansluit bij de praktijk. Daarbij kijken we naar wat mensen wel kunnen en schrijven we mensen minder snel af.
Eén samengevoegde en meer overdraagbare verlofregeling voor zaken als geboorte, ouderschap, kortdurende zorg en calamiteiten, zodat mensen verlof kunnen inzetten op een manier die bij hun situatie past.

---
pdf_page: 22
---

Een hoger minimumloon, zodat werken ook voor de lagere inkomens meer loont. We zorgen ervoor dat werken meer gaat lonen en dat zoveel mogelijk mensen aan het werk komen. Daarbij maken we de bestaande loonkostenvoordelen gerichter. Uitkeringen zoals de bijstand stijgen niet automatisch mee met het minimumloon, met uitzondering van AOW en arbeidsongeschiktheid.
Activeren van mensen in de bijstand door een tegenprestatie. We vragen van iedereen een maximale inspanning om het Nederlands voldoende (B1-niveau) te beheersen. We willen dat mensen meedoen in de samenleving en dat onze sociale zekerheid daarop is gericht. Laaggeletterdheid is voor veel mensen een belangrijke belemmering om aan de slag te gaan. Persoonlijke aandacht voor de begeleiding van een bijstandsgerechtigde vanuit de gemeente is daarbij essentieel. Ook komen er prestatieafspraken met gemeenten om te voorkomen dat door lokaal minimabeleid nieuwe armoede vallen worden gecreëerd.
Het terugbrengen van de menselijke maat in de uitvoering. Er zijn de afgelopen jaren te veel voorbeelden geweest van burgers en ondernemers die onterecht als fraudeur aangemerkt werden. De aanpak van fraude mag er niet toe leiden dat iemand die een foutje maakt gelijk als fraudeur wordt bestempeld. Om dit te veranderen versterken we de interne checks in de uitvoering en dringen we tegelijkertijd onduidelijk, juridisch taalgebruik terug in de communicatie van de overheid. Bij het verbeteren van de menselijke maat in de uitvoering is ook nadrukkelijk aandacht voor toegankelijke communicatie, zowel op fysieke locaties als per telefoon, post, e-mail en langs andere (digitale) wegen.


# Scholing en re-integratie 
Een persoonlijke leerrekening voor iedere werknemer om scholing mee te betalen. We laten de fiscale vrijstelling voor scholingskosten hier beter op aansluiten, zodat werkgevers de leerrekening kunnen vullen. Werkenden kunnen deze leerrekening ook meenemen naar een nieuwe baan. We ondersteunen hiermee dat mensen actief nadenken over hun carrière en scholing volgen die daar het beste bij past. Het staat mensen daarbij vrij om gebruik te maken van (nieuwe) opleidingsinstellingen, waaronder het digitale aanbod.
Vergroten van baankansen door het fiscaal aantrekkelijk te maken om een transitievergoeding te gebruiken voor omscholing. Een werkgever die binnen het eerste jaar een contract niet verlengt, hoeft geen transitievergoeding uit te keren. Dit stimuleert werkgevers om mensen in dienst te nemen. Ook helpt het kleine en startende ondernemers die niet zeker weten of ze voor langere tijd werk hebben.
Gerichte begeleiding naar werk door meer persoonlijke dienstverlening van het UWV en gemeenten, aangevuld met de kennis van gespecialiseerde private partijen. De kwaliteit van dienstverlening staat voorop. Van mensen die begeleiding krijgen verwachten we dat ze hun best doen om snel weer aan het werk te gaan.
Begeleiding van werkzoekenden naar sectoren met personeelstekorten. Daarom zetten we minstens de helft van de scholingssubsidie uit het nieuwe STAP-budget in voor omscholing naar beroepen met grote personeelstekorten.


## Digitale taks

We financieren ons sociale stelsel momenteel op basis van werk en inkomen. Werknemers dragen een deel van hun salaris af in ruil voor zekerheid dat ze bij tegenslag niet direct zonder inkomen zitten, en ook werkgevers betalen fors mee aan deze collectieve voorzieningen. Dat systeem had lange tijd zijn logica, maar inmiddels kraakt en piept het. Veel belastingen en premies drukken zwaar op bedrijven die mensen in dienst willen nemen. Deze manier van belasten drukt onevenredig zwaar op bedrijven die meer mensen in dienst willen nemen, terwijl we werken juist willen belonen.

Zo bestraft ons sociale stelsel werken terwijl we werken juist willen belonen. En wanneer data, robots, kunstmatige intelligentie en andere vormen van kapitaal veel financiële waarde creëren, komen de verhoudingen onder druk te staan. Ondernemers met mensen in dienst betalen zich suf, terwijl

---
pdf_page: 23
---

andere sectoren amper betalen. Terwijl we juist willen dat alle sectoren hun fair share bijdragen aan een waardevolle voorziening zoals verzekeringen tegen werkloosheid en arbeidsongeschiktheid.

De vaak gehoorde roep om meer belasting op vermogen en minder op arbeid biedt geen volledige oplossing. We willen ook niet dat het spaargeld, het huis of de oudedagsreserve van grote groepen mensen in beeld komt voor extra belastingen. Een logische oplossing is dan om belastingen en premies niet alleen meer te baseren op de mensen die je in dienst hebt, maar bedrijven ook te laten bijdragen aan het sociale stelsel als zij robots of andere systemen in plaats van werknemers 'in dienst hebben' of als kapitaal en data de bron van hun verdiensten zijn. Voor een toekomstbestendig sociaal stelsel moeten we daarom nadenken over nieuwe vormen van (digitale) heffingen, waarmee we de lasten op werken weer kunnen verlagen.

# Schuldenproblematiek 

Het aantal mensen met problematische schulden neemt toe. Grote bedrijven bieden te makkelijk producten aan via flexibele financieringsvormen, terwijl zij weten dat een gedeelte van hun klanten dit eigenlijk niet kan betalen. Er ontstaan ook problemen door grote (terug)vorderingen van de overheid, bijvoorbeeld als er teveel toeslagen zijn uitbetaald. De afgelopen jaren is met de brede schuldenaanpak al veel geïnvesteerd in de aanpak van problematische schulden door gemeenten. Ook de aanpak van laaggeletterdheid blijft van belang bij het zoveel mogelijk voorkomen van schulden. De komende jaren zetten we in op:
Ademruimte voor mensen met problematische schulden om de problemen samen met een hulpverlener op een rij te zetten en verdere escalatie te voorkomen. Schuldhulpverleners krijgen hiervoor aanvullende, wettelijke mogelijkheden om de schuldensituatie twee maanden te bevriezen. Ook maken we het makkelijker om snel toeslagen stop te zetten en toeslagschulden te voorkomen.
Mensen sneller uit schuldenproblematiek halen door een schuldregeling. We maken dit minnelijk traject mogelijk zonder voorafgaande goedkeuring van de rechter als twee derde van de schuldeisers akkoord gaat. Daarbij gelden wel beschermingsvoorwaarden voor mkb'ers onder de schuldeisers. Kleine schuldeisers krijgen compensatie als zij door zulke afspraken in de problemen komen.
Meer mogelijkheden voor gemeenten om overheden die schuldeiser zijn mee te laten werken aan een schuldhulptraject. Overheidsschuldeisers dragen financieel bij aan de kosten van gemeentelijke schuldhulpverlening.
Meer mogelijkheden voor gemeenten om laaggeletterdheid aan te pakken, omdat dit vaak een onderliggend probleem is bij schulden.
Meer inzet op preventie, door een grotere verantwoordelijkheid bij financiers te leggen als ze op voorhand redelijkerwijs konden weten dat iemand niet in staat is de schuld te betalen.
Bescherming van kinderen bij verkeerde keuzes van hun ouders. Daarom krijgt de betaling van kinderalimentatie voorrang op de aflossing van schulden. Dit voorkomt dat kinderen de dupe worden.


## Arbeidsmigratie

Arbeidsmigranten kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de Nederlandse economie. Specialisten van buiten Europa zijn bijvoorbeeld nodig voor de Nederlandse hightech industrie en voor bedrijven die wereldwijd concurreren. Het is belangrijk dat de Nederlandse wetgeving past bij wat onze economie nodig heeft en tegelijkertijd problemen en misbruik tegengaat. We voorkomen dat arbeidsmigranten alleen naar Nederland komen om te profiteren van Nederlandse

---
pdf_page: 24
---

sociale voorzieningen en treden op tegen misstanden aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Tegelijkertijd treden we op tegen slechte werk- en leefomstandigheden voor arbeidsmigranten die hier belangrijk werk doen. Ook stimuleren we het aantrekken van toptalenten uit de hele wereld, zoals bijzondere vakmensen, topwetenschappers en briljante ondernemers.

De afgelopen jaren is gewerkt aan een speciale kennismigrantenregeling en een startup visum. We blijven het economische migratiebeleid aanpassen om Nederland aantrekkelijk te houden voor talenten die een bijdrage aan Nederland leveren. Daarnaast willen we het leren van de Nederlandse taal bevorderen, zodat mensen meer zelfredzaam zijn, uitsluiting wordt voorkomen en zij mogelijk in de toekomst door hun beheersing van het Nederlands makkelijker internationaal met Nederlandse bedrijven zaken doen. De komende jaren zetten we in op:
Een puntensysteem voor het reguliere (economische) migratiebeleid. We selecteren arbeidsmigranten waar structureel behoefte aan is, of die een aanmerkelijke bijdrage aan de samenleving leveren, op basis van een puntensysteem voor bijvoorbeeld opleidingsniveau, taalkennis en werkervaring. Het puntensysteem zorgt ervoor dat arbeidsmigratie uit landen buiten de Europese Unie gericht is op het hoge segment van de arbeidsmarkt waar vacatures moeilijk vervulbaar zijn. We willen ook dat mensen die hier langere tijd komen werken de Nederlandse taal leren.
Aparte sociale zekerheid voor arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie. Zij krijgen een (lagere) individuele sociale verzekering en zijn uitgesloten van het reguliere sociale zekerheidsstelsel. Hier staat tegenover dat zij hun individuele verzekering kunnen meenemen naar hun land van herkomst om terugkeer te bevorderen.
Een ingroeimodel voor sociale zekerheid binnen de Europese Unie. Hiermee maakt iemand pas aanspraak op WW of bijstand als diegene een bijdrage geleverd heeft aan Nederland.
Aanpakken van uitkeringstoerisme. We bestrijden misbruik van WW-rechten door de vakantieregeling WW aan te passen. Daarbij kennen we vakantierechten voortaan toe op basis van opbouw in plaats van per kalenderjaar.
Aanpakken van overlast bij huisvesting van arbeidsmigranten. We willen dat verhuurders verantwoordelijk zijn om overlast bij de huisvesting van arbeidsmigranten tegen te gaan. Gemeenten en de Inspectie SZW gaan daar extra op handhaven. Daarnaast komen er wettelijke eisen aan de kwaliteit van huisvesting voor arbeidsmigranten en aan de voorwaarden waaronder de werkgever dit zelf mag organiseren, in plaats van de bestaande convenanten.
Gericht woonbeleid in gemeenten met bedrijven waar veel expats en arbeidsmigranten werken. Dit voorkomt dat er verdringing plaatsvindt op de woningmarkt en dat problemen zich verplaatsen naar buurgemeenten. Gemeenten kunnen hierbij ook tijdelijke huisvesting inzetten, die is vrijgesteld van de verhuurderheffing. Het Rijk gaat zo nodig sturen op extra (tijdelijke) woonruimte die gemeenten realiseren.
Terugdringen van dubieuze uitzendbureaus met wettelijke kwaliteitseisen. Alle uitzendbureaus zijn dan verplicht een kwaliteitscertificaat te hebben, zoals het SNA-keurmerk. Uitzendbedrijven die arbeidsmigranten onder het minimumloon laten werken, raken hun certificaat kwijt en mogen geen personeel meer uitzenden.
Een verbod voor malafide uitzendondernemers om een nieuw uitzendbureau op te richten. De Inspectie SZW krijgt daarvoor de bevoegdheid om een bestuursrechtelijk bestuursverbod op te leggen aan malafide uitzendondernemers die meermaals zijn beboet. Zij kunnen dan geen nieuw bedrijf meer oprichten om boetes en maatregelen te omzeilen.


# Pensioen 

Ons pensioenstelsel heeft tot doel iedereen die met pensioen is, of in de toekomst gaat, een goede oude dag te bezorgen. Gelukkig worden we gemiddeld genomen ouder. Met een stijgende levensverwachting, stijgt ook de pensioenleeftijd. De afgelopen jaren is de snelheid waarmee de pensioenleeftijd stijgt vertraagd. Ook is gewerkt aan de modernisering van het aanvullend pensioen.

---
pdf_page: 25
---

Daarbij is het belangrijk dat mensen zich niet druk meer hoeven te maken over dekkingsgraden, rekenrente en andere technische begrippen. Er is behoefte aan een begrijpelijk pensioenstelsel, waarin iedereen kan zien hoeveel er voor hem of haar is ingelegd en hoeveel beleggingswinst daarop gemaakt is. We voorkomen pensioenkortingen zoveel mogelijk. Werkenden krijgen meer invloed op hoeveel ze sparen en voor ondernemers en zzp'ers maken we het aantrekkelijker om pensioen op te bouwen. De komende jaren zetten we in op:
Meer flexibiliteit voor mensen die langer willen doorwerken. We maken het mogelijk om de AOW-uitkering vrijwillig later te laten beginnen in ruil voor een hogere maandelijkse uitkering. Dit heeft geen gevolgen voor het nabestaandenpensioen.
Een transparant en begrijpelijk pensioenstelsel. Alle deelnemers krijgen eenvoudig inzicht in hoeveel pensioenpremie er voor hen is ingelegd, hoe dat rendeert en een indicatie van hoeveel pensioen daarmee is opgebouwd. Daarbij verdwijnt de zogenaamde doorsneepremie die ervoor zorgt dat sommige deelnemers teveel betalen en andere te weinig.
Een eerlijke overgang naar het nieuwe pensioenstelsel. Pensioenfondsen en verzekeraars maken aan hun deelnemers duidelijk hoe hun rechten uit het oude systeem overgaan naar het nieuwe systeem. Voor mensen die erop achteruitgaan, is hierbij duidelijk hoe zij compensatie krijgen.
Ook willen we dat pensioenfondsen meer inzicht geven in hun kosten en de gevolgen daarvan voor de pensioenen van hun deelnemers.
Pensioen dat meebeweegt met de rest van de economie. Pensioenfondsen kunnen de pensioenen sneller indexeren zodra het beter gaat. Daar staat wel tegenover dat pensioen bij tegenvallende beleggingsresultaten sneller omlaag gaat.
Maatwerk met beleggen voor verschillende leeftijden. We zorgen ervoor dat alle generaties een zo goed mogelijk pensioen krijgen. Voor jongeren mogen pensioenfondsen meer risico nemen in hun beleggingsbeleid, omdat dit op termijn het meeste rendement oplevert. Senioren krijgen juist meer zekerheid op een waardevast pensioen.
Ruimere wettelijke mogelijkheden voor automatische waardeoverdrachttussen pensioenpotjes, zodat mensen die meerdere banen hebben gehad toch een eenduidig pensioen opbouwen.
Keuzevrijheid bij het sparen voor pensioen. We maken het mogelijk om maximaal vijf jaar de pensioenpremie stop te zetten. Daardoor is meer inkomen beschikbaar op het moment dat iemand het hard nodig heeft. De inleg bepaalt wel het pensioen, zodat er dan wel een lager pensioen tegenover staat. Bestaande mogelijkheden om extra in te leggen worden beter onder de aandacht gebracht om het gebruik te bevorderen. De fiscale kaders uit het pensioenakkoord (inclusief het Witteveenkader) worden hierdoor niet aangepast.
Meer ruimte om over het eigen pensioengeld te beschikken. We maken het mogelijk om tien procent van het pensioen in één keer op te nemen, bijvoorbeeld om hypotheekschulden af te lossen en zo de woonlasten te verlagen. In combinatie daarmee is het mogelijk voor een pensioenuitkering te kiezen die de eerste jaren hoger is en daarna daalt. In een meer liberaal stelsel krijgen mensen de keuze waar zij hun pensioen onderbrengen. Deze keuzevrijheid gaat niet ten koste van het pensioen van andere deelnemers.
Afschaffen van het verplichte leeftijdsontslag in cao's. Werkgever en werknemer stellen in overleg de pensioenleeftijd vast. Senioren die deel willen blijven nemen aan het arbeidsproces en daartoe ook in staat zijn, verdienen daarvoor de ruimte in samenspraak met hun werkgever. Beiden behouden de mogelijkheid om het contract op de AOW-leeftijd op te zeggen. De verplichte maximale pensioenleeftijd voor rechters, hoogleraren en burgemeesters gaat naar 75 jaar en stijgt verder mee met de AOW-leeftijd.
Meer ruimte voor zzp'ers om vrijwillig deel te nemen aan een pensioenfonds. We schaffen de maximale termijn voor oud-werknemers om hun pensioenopbouw door te laten lopen af.
Een wettelijke definitie van 'partner' bij pensioenen, zodat ook iedereen met een samenlevingscontract standaard verzekerd is voor partner- en nabestaandenpensioen. Pensioenfondsen houden de mogelijkheid om meer te doen dan het wettelijk minimum.

---
pdf_page: 26
---

# Onderwijs en Vrijheid

---
pdf_page: 27
---

# - Onderwijs en Vrijheid 

Tijdens de coronacrisis is veel gevraagd van leraren en ouders. Zij moesten het onderwijs in korte tijd op afstand, thuis en digitaal verzorgen. Dankzij hun inzet zijn onderwijsachterstanden voor leerlingen en studenten zo veel mogelijk beperkt. Dit verdient enorme waardering. Het laat ook zien dat het mogelijk is veranderingen door te voeren en het onderwijs anders te organiseren. En dat is nodig om ervoor te zorgen dat ook toekomstige generaties over voldoende kennis en vaardigheden beschikken en de Nederlandse vrije waarden, zoals verankerd in de grondwet en in de universeel geldende fundamentele rechten en vrijheden van de mens, onderschrijven. Dat is cruciaal, want goed onderwijs biedt jongeren de kans op een gelijke start en geeft kennis en vaardigheden mee waar mensen de rest van hun leven profijt van hebben.

Te lang was minimale sturing door de overheid in het onderwijs de norm en vonden we het niveau met een zes voldoende. Inmiddels stagneert in het basis- en voortgezet onderwijs de kwaliteit, waardoor Nederland hier niet meer tot de wereldtop behoort. Dat is op termijn een groot probleem als we een welvarend en innovatief land willen blijven. De wereldwijde concurrentie groeit en de benodigde kennis en vaardigheden veranderen steeds sneller. Als we willen dat het kapitalisme blijft werken voor de mensen, is het niet genoeg om oneerlijke handelspraktijken van andere landen of oneigenlijke belastingconstructies van bedrijven aan te pakken. We moeten er ook voor zorgen dat mensen de vaardigheden hebben die de komende decennia nodig zijn op de arbeidsmarkt. Daarbij horen ook universiteiten in de absolute top van internationale ranglijsten.

Daarnaast proberen antidemocratische groeperingen en onvrije landen een steeds grotere rol te verwerven in onze scholen, en moet eventuele financiering van onze scholen door deze groeperingen en onvrije landen te allen tijde inzichtelijk worden gemaakt. Die zijn extra kwetsbaar omdat leerlingen van gemengdere achtergronden komen en vanuithuis uit niet altijd de Nederlandse taal en vrije waarden meekrijgen. De vrijheid van onderwijs biedt dan soms helaas een ingang voor kwaadwillenden om via scholen intolerantie te verspreiden. Alleen een sterke overheid kan hier de wederkerigheid herstellen. Met een verbod op financiering van scholen vanuit onvrije landen willen we voorkomen dat buitenlandse haatzaaiers onze grondwettelijke vrijheden misbruiken om de Nederlandse samenleving te ondermijnen. Uiteindelijk willen we in de Grondwet de onderwijsvrijheid ondergeschikt maken aan het discriminatieverbod. De overheid zal dus een actievere rol in het onderwijs gaan spelen. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Goed onderwijs is de norm. De overheid biedt excellente scholen en leraren meer geld en vrijheid, en treedt op bij slecht of matig onderwijs dat mensen onvoldoende voorbereidt op hun werkzame leven. In het uiterste geval kan de overheid een schoolleiding vervangen, een instelling sluiten of paal en perk stellen aan opleidingen met weinig perspectief op een baan.
Om kinderen een goede start te laten maken en om onderwijsachterstanden te voorkomen, gaan kinderen eerder naar school, bezoeken zij vaker de opvang en beginnen zij eerder met leren.
De overheid garandeert de vrije Nederlandse waarden binnen het onderwijs, door actief in te grijpen wanneer antidemocratische groepen de vrijheid van onderwijs misbruiken.

---
pdf_page: 28
---

# Vrijheid van onderwijs 

De vrijheid van onderwijs is een groot goed. Deze vrijheid mag echter niet misbruikt worden om Nederlandse waarden te ondermijnen. Dit schaadt het belang van kinderen, ondermijnt hun kansen op een goede toekomst en werkt segregatie in de hand. De overheid moet kunnen ingrijpen wanneer Nederlandse vrijheden in het geding zijn. De afgelopen jaren heeft de vrije samenleving een plek gekregen in het onderwijs door de zogenaamde burgerschapsopdracht van scholen aan te scherpen. Ook zijn extra voorwaarden gesteld aan het stichten van nieuwe scholen. Sommige instellingen gebruiken de vrijheid van onderwijs echter nog steeds als argument om kinderen kwalijke gedachtes te onderwijzen. Om de vrijheid van onderwijs te beschermen, moet deze worden gemoderniseerd. De komende jaren zetten we in op:
Een grondwetswijziging die bepaalt dat de vrijheid van onderwijs (artikel 23) het gelijkheidsbeginsel (artikel 1) niet mag ondermijnen.
Sneller ingrijpen als vertegenwoordigers van instellingen zich schuldig maken aan antiintegratieve, discriminatoire of antidemocratische uitlatingen. Zo korten we de procedure in de Wet bescherming namen en graden in Hoger Onderwijs in.
De mogelijkheid om schoolbesturen en directies te schorsen of te ontslaan als een school de burgerschapsopdracht niet goed uitvoert.
Eerder ontslag van schoolbesturen en sluiting van onderwijsinstellingen bij schending van regels, zoals het werk van de onderwijsinspectie onmogelijk maken. Binnen het passend onderwijs wordt de positie van ouders en leerlingen verbeterd, bijvoorbeeld door uitspraken van een geschillencommissie een meer bindend karakter te geven.
Stopzetten van bekostiging bij het vermoeden dat een school zich bezighoudt met de verspreiding van anti-integratief, antidemocratisch of anti-rechtsstatelijk gedachtegoed. De Wet bevordering integriteitsbeoordelingen (Wet Bibob) breiden we hiervoor uit met democratische kernwaarden.
Een verbod op (mede)financiering van onderwijs vanuit onvrije landen en organisaties die onze democratische rechtsstaat ondermijnen.
Een verbod op lesmaterialen die kinderen ondemocratische waarden aanleren. De onderwijsinspectie beoordeelt vooraf of lesmateriaal in strijd is met de vrije Nederlandse waarden en de burgerschapsopdracht.
Acceptatieplicht van leerlingen voor bijzondere scholen. Zo kunnen deze scholen leerlingen niet meer weigeren op basis van de levensovertuiging van hun ouders.
Instemmingsrecht van gemeenten bij de oprichting van een nieuwe school. Dit voegt een democratisch element toe aan de bestaande verplichting om aan te tonen dat er behoefte is aan de nieuwe school.
Ingrijpen door de onderwijsinspectie bij informele onderwijsinstellingen die anti-integratief, antidemocratisch of anti-rechtsstatelijk opereren. Dit geldt onder andere voor Turkse weekendscholen en informele scholen die grotendeels betaald worden vanuit het buitenland.
Hetrechtop een vrijstelling van de leerplichtop grond van levensovertuiging (richtingsbezwaren) komt te vervallen.


## Excellent basis- en middelbaar onderwijs

Voor excellent onderwijs moet de basis op orde zijn. Die basis wordt gelegd op de basisschool en wordt vervolmaakt op de middelbare school. De afgelopen jaren is fors geïnvesteerd in het onderwijs en zijn verschillende maatregelen genomen om de werkdruk te verlagen en de kwaliteit van het onderwijs te verhogen. Voor een verdere verbetering van de onderwijskwaliteit is de rol van de leraar essentieel. Een goede en bevlogen leraar kan het verschil maken. Het leraarschap verdient daarom een hoger aanzien en meer waardering. De afgelopen jaren zijn de salarissen van leraren verhoogd en is hun werkdruk verminderd. Aanvullende investeringen zijn nodig om de kwaliteit van het basis- en middelbaar onderwijs, en ook de huisvesting van scholen, verder te

---
pdf_page: 29
---

verhogen. De komende jaren zetten we in op:
Goed onderwijs als norm. We houden vast aan de mogelijkheid voor de onderwijsinspectie om goede scholen te onderscheiden met het oordeel 'goed' of 'excellent'. Als scholen die 'zeer zwak' of 'onvoldoende' scoren weigeren mee te doen aan een herstelopdracht, kan het bestuur of de schoolleiding vervangen worden.
Modernisering van het onderwijsprogramma op de basis- en middelbare school, waarbij hogere eisen aan de basisvaardigheden lezen, schrijven, taal en rekenen de kern vormen en we techniek (met speciale aandacht voor vakmanschap), digitalisering en burgerschap toevoegen. Ook krijgen scholen de mogelijkheid om leerlingen levensreddende vaardigheden mee te geven. Zodat we kinderen goed voorbereiden op een (financieel) zelfstandige succesvolle maatschappelijke carrière.
Meer inzicht in de kwaliteit van scholen. In de beoordeling van scholen speelt voortaan de eindscore van kinderen mee, zodat ouders kunnen zien of de school van hun kinderen goed onderwijs geeft.
Maatwerk waarbij leerlingen vakken op een hoger niveau kunnen volgen en afronden. De maatwerkdiploma's geven toegang tot vervolgonderwijs op een hoger niveau. Ook wordt het mogelijk voor (hoogbegaafde) leerlingen om vakken te volgen in het hoger onderwijs.
Recht op bijscholing voor leraren, waarbij ze eens in de twee jaar teruggaan naar de opleiding om zich zowel individueel als in teamverband bij te scholen. Starters en zij-instromers krijgen gedurende hun eerste drie jaar begeleiding om uitval te voorkomen. Er komt een modulair aanbod van lerarenopleidingen dat het mogelijk maakt om flexibel op hbo- en wo-niveau een persoonlijk leertraject samen te stellen.
Extra geld voor excellente scholen om activiteiten te organiseren en leraren zich te laten ontwikkelen. Slecht presterende scholen moeten eerst de basis op orde krijgen voordat ze zich richten op andere activiteiten.
Een hoger salaris voor excellente leraren om professionele ontwikkeling te stimuleren.
Aantrekkelijker maken van leraarschap in combinatie met een andere baan. Daarnaast stijgt het toegestane aantal gastlessen per week naar acht uur, zodat kinderen ook leren van mensen met ervaring uit de praktijk.
De mogelijkheid om binnen de lerarenopleiding te specialiseren in onderwijs aan jongere of oudere kinderen, om zo onnodige uitval van studenten te voorkomen. De instroomeisen blijven gelijk.
Het stimuleren van leraren om voltijd te werken om het lerarentekort tegen te gaan. Dit doen we door middel van een werkbonus, waarbij we de inkomstenbelasting verlagen om mensen te stimuleren meer te gaan werken.


# Voor- en buitenschoolse opvang 
Verlaging van de leerplicht naar vier jaar om leerachterstand bij jonge kinderen te voorkomen.
De mogelijkheid voor goed presterende basisscholen om onderwijstijden aan te passen. Ook basisscholen die aantoonbaar hebben bewezen deze extra verantwoordelijkheid aan te kunnen komen hiervoor in aanmerking. Dit biedt meer flexibiliteit aan scholen en ouders. De totale verplichte lestijd blijft gelijk.
Verplichting voor basisscholen om vervangende opvang te regelen voor kinderen als er sprake is van wachtlijsten bij de buitenschoolse opvang. Ook tijdens schoolvakanties moet het voor ouders mogelijk zijn om opvang voor hun kinderen te regelen.
Een hogere overheidsbijdrage in de kosten van kinderopvang. Hierdoor wordt de opvang goedkoper en aantrekkelijker. De kinderopvang krijgt vanaf het tweede jaar een meer educatief karakter.

---
pdf_page: 30
---

# Excellent vervolgonderwijs (mbo/hbo/wo) 

Studeren is de beste investering in jezelf. De afgelopen jaren is fors geïnvesteerd in onderwijs. Daarbij zijn kwaliteitsafspraken met onderwijsinstellingen gemaakt, met financiële consequenties als zij deze afspraken niet nakomen. Ook dankzij het studievoorschot komt er meer geld vrij voor investeringen in onderwijskwaliteit. Daarbij is het van belang dat er meer ruimte komt voor excellente studies en studenten. Daarnaast is er in veel sectoren een grote vraag naar goede vakmensen, terwijl het aantal studenten in de bijpassende opleidingen achterblijft. Beroepen veranderen bovendien snel, waardoor het onderwijs nog te vaak achterloopt op de praktijk van de werkvloer. De afgelopen periode is daarom geïnvesteerd in samenwerking tussen scholen en het bedrijfsleven. Zo is het makkelijker geworden om een bedrijfsschool te starten, leiden mboinstellingen samen met bedrijven studenten beter op voor de arbeidsmarkt en kunnen studenten hun kennis sneller in de praktijk brengen. De komende jaren zetten we in op:
Een grotere rol voor kwaliteit als criterium bij de bekostiging van het hoger onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Bekostiging wordt hiermee minder afhankelijk van het aantal studenten. Dit leidt tot minder onderwijsfabrieken en meer financiering voor excellente opleidingen en onderzoek. Als er sprake is van doorgeschoten bureaucratie dan wordt dit aangepakt, waarbij we hechten aan medezeggenschap van studenten en medewerkers binnen onderwijsinstellingen.
Behoud van het sociaal leenstelsel. Zo blijft het hoger onderwijs laagdrempelig, rechtvaardig én toegankelijk voor iedereen. Voor studenten uit gezinnen met een lager inkomen blijft de aanvullende beurs beschikbaar, zodat iedereen kan studeren. Het uitgangspunt is dat als een opleiding tot een hoger inkomen leidt, je een eerlijk aandeel van de kosten terugbetaalt. Daarom lost een oud- student de lening af naar draagkracht en blijven de rentepercentages laag. De opbrengst van het sociaal leenstelsel wordt geïnvesteerd in de verbetering van de kwaliteit van het onderwijs. De besteding van het geld moet voor studenten eenvoudiger controleerbaar zijn.
Die terugsluis wordt simpel en transparant vormgegeven zodat studenten zicht hebben op wat er met het geld gebeurt. Een goede match tussen student en opleiding, door behoud van de vrijheid voor instellingen om selectie aan de poort en het bindend studieadvies toe te passen. Bij sommige vwo-leerlingen past een hoger beroepsopleiding beter dan een universitaire studie.
Experimenten met een persoonlijk studietegoed (leerrechten). De student mag hierbij zijn persoonlijke 'bekostiging' meenemen naar de studie van zijn of haar keuze, zowel binnen het bekostigde als private onderwijs. Zo krijgt de student meer regie over studiekeuze en tempo.
Een strategie om internationaal talent te trekken naar, te binden aan, en zo te behouden voor Nederland. Internationale alumni leveren een netto bijdrage aan onze maatschappij en kenniseconomie. De strategie wordt vastgesteld samen met onderwijsinstellingen, waarbij regionaal maatwerk het uitgangspunt is. Doel is om kansrijke internationalisering te versterken en uitwassen tegen te gaan. Bijvoorbeeld door het kunnen maximeren van het aantal buitenlandse studenten per opleiding.
De mogelijkheid om buitenlandse studenten te weren op grond van nationale veiligheid bij studies waar strategische kennis verworven kan worden. De overheid zal deze studenten screenen.
Meer bekostiging voor bèta en technische studies op universiteiten, hogescholen en het middelbaar beroepsonderwijs. Mbo-instellingen ontvangen extra geld als ze studenten opleiden voor sectoren waar te weinig arbeidskrachten voor zijn.
Bindende afspraken met hogescholen over hun opleidingsaanbod, voor een betere aansluiting op de vraag vanuit de arbeidsmarkt.
Een lager collegegeld in het hoger onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs bij opleidingen die mensen klaarstomen voor een sector waarin tekorten op de arbeidsmarkt bestaan. We stimuleren het volgen van een tweede studie. Daarom komt er een maximum aan collegegeld voor mensen die een tweede studie willen volgen.
Stopzetten van mbo-studies met onvoldoende arbeidsmarktperspectief en strengere arbeidsmarktcriteria bij het starten van een nieuwe opleiding.

---
pdf_page: 31
---

Bekostiging van bedrijfsscholen deels vanuit de overheid. Zo kunnen bedrijven zelf investeren in hun opleidingsbehoefte.
Behoud van financiële steun voor mkb'ers die beroepsbegeleidende (BBL) leerplaatsen aanbieden. Ook stimuleren we studieplekken voor MBO- en HBO-studenten bij het mkb, met daarbij speciale aandacht voor plekken in bedrijfsverzamelgebouwen.
Meer aandacht binnen beroepsopleidingen voor het starten, voortzetten of overnemen van een onderneming zodat studenten goede ideeën ook zelf kunnen omzetten in de praktijk.


# Flexibel en modern onderwijs 

De coronacrisis heeft laten zien hoe flexibel het Nederlandse onderwijs kan zijn. In korte tijd kreeg de onderwijssector het voor elkaar om kwalitatief goed digitaal onderwijs te geven op verschillende niveaus, van het basisonderwijs tot aan het hoger onderwijs. Door de grote inzet van leraren en ouders zijn onderwijsachterstanden voor leerlingen en studenten beperkt. Deze modernisering moet voortgezet worden. Het onderwijs heeft tijdens de coronacrisis bewezen dat leerlingen onderwijs op maat kunnen krijgen. Dat is belangrijk, want niet elke leerling ontwikkelt zich in hetzelfde tempo. Daarom is het van belang dat het onderwijs flexibel kan inspelen op de persoonlijke wensen en talenten van leerlingen en de ontwikkelingen in de maatschappij. Omdat kennis en vaardigheden steeds sneller verouderen, is het ook van belang dat later in het leven bijof omscholing plaatsvindt. De komende jaren zetten we in op:
Moderniseren van de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek (WHW) om flexibeler hoger onderwijs in Nederland mogelijk te maken. Dit vergemakkelijkt het volgen van vakken bij meerdere instellingen, de accreditatie van online onderwijs, de mogelijkheid om online en fysiek onderwijs te combineren en creëert meer mogelijkheden voor werkenden om zich via Leven Lang Ontwikkelen-modules bij te scholen. Bij de modernisering van de WHW hoort ook een kwaliteitsborging die ruimte biedt voor innovatie. We werken toe naar een externe accreditatie van de instellingskwaliteitszorg, waarbij de positie van studenten, het afnemend werkveld en permanente verbetering voor opleidingen centraal staan.
Aanpassing van het onderwijs aan moderne technieken, door digitale vaardigheden onderdeel van het onderwijsprogramma te maken. Daarbij komt expliciet aandacht voor digitale platforms zoals sociale media, de gevolgen van gebruik voor persoonlijke data, kritisch beschouwen van aangeboden informatie, hoe je online communiceert en hoe je veilig online acteert. Zo worden kinderen weerbaarder tegen online beïnvloeding en privacyschending. Daarnaast kunnen leerlingen extra uitleg krijgen via door gespecialiseerde leraren gemaakte instructiefilmpjes.
De verplichting voor mbo-instellingen, hogescholen en universiteiten om meer hoorcolleges op een voor studenten toegankelijke manier online aan te bieden.
Digitale proefcolleges door mbo-instellingen, hogescholen en universiteiten zodat aankomende studenten vaker meteen een studie kiezen die bij hen past.
Digitaal onderwijs voor zieke leerlingen of leerlingen met een lichamelijke beperking. Hoogbegaafde leerlingen krijgen ook deze mogelijkheid als zij dat willen. Het samenwerkingsverband van scholen waar de leerling ingeschreven staat, is verantwoordelijk voor het geven van deze lessen.
De mogelijkheid om het collegegeldkrediet in één keer op te nemen om een dure studie in het buitenland te betalen. Ook wordt het mogelijk om onder voorwaarden een beperkt voorschot op het studievoorschot te nemen.


## Leven lang ontwikkelen
De mogelijkheid om bij alle opleidingen per studiepunt te betalen en zo makkelijker een opleiding met een baan te combineren.
Een persoonlijke leerrekening voor iedere werknemer om scholing mee te betalen. Deze leerrekening bestaat uit bijdragen van de overheid en werkgever. De overheid stelt meer Leven Lang Ontwikkelen-budgetten, zoals het levenlanglerenkrediet, open voor BBL-opleidingen en

---
pdf_page: 32
---

de derde leerweg. Ook voor ZZP'ers maken we scholing aantrekkelijker, bijvoorbeeld via het STAP-budget.
Vrijstelling binnen een studie bij opgedane praktijkkennis. Dit haalt drempels weg voor werkenden met aantoonbare kennis die zich willen bijscholen.
Mogelijkheden voor omscholing via Leven Lang Ontwikkelen-modules door zowel bekostigde als private mbo-instellingen, hogescholen en universiteiten.
Openstelling van relevante onderwijssubsidies voor bedrijven, die dan bijvoorbeeld zelf docenten voor bedrijfsscholen kunnen opleiden.
Verruimen van de werkkostenregeling waardoor werkgevers meer mogelijkheden krijgen om te investeren in scholing van hun werknemers. Ook voor senioren moet het aantrekkelijk blijven om via Leven Lang Ontwikkelen zichzelf te ontwikkelen


# Dagschool 

Als liberalen willen we het voor mensen makkelijk maken om een volledige week te werken. Dat is niet omdat we denken dat geld verdienen de enige voorwaarde voor een gelukkig leven is. Een betaalde baan geeft mensen vrijheid en zelfstandigheid en is een plek waar je mensen ontmoet en dingen meemaakt. Helaas helpt de overheid dan niet altijd mee, zeker bij jonge ouders. Vaak moeten zij hun werktijden maar aanpassen aan de schooltijden. Los het als ouder maar op, als op woensdag rond het middaguur de schoolbel gaat en je een drukke baan hebt. Of als je een eigen bedrijf hebt en klanten niet kunnen wachten.

Een logische oplossing is een dagschool die de vrijheid heeft om lestijden aan te passen aan de werktijden van ouders. Dan brengen ouders hun kind in de ochtend en kunnen ze hun zoon of dochter aan het einde van de werkdag weer ophalen. Opvang kan op school plaatsvinden, maar ook via afspraken met gastouders, sport- en muziekverenigingen of buitenschoolse opvang op een andere locatie.

De opvang van jonge kinderen kan tegelijkertijd een meer educatief karakter krijgen, waarbij kinderen vanaf het tweede levensjaar voorzichtig beginnen met leren. Dit helpt kinderen om een goede start te maken, waardoor basisscholen meer tijd hebben om bijvoorbeeld het taal- en rekenniveau van kinderen te verhogen. Om in de toekomst de knapste koppen van de wereld af te leveren, moeten we al vroeg beginnen.

## Cultuur

Cultuur verbindt, inspireert en prikkelt waarbij behoud van erfgoed bijdraagt aan onze Nederlandse identiteit. Ook speelt cultuur een belangrijke rol in de vorm van toerisme. Een aantal culturele instellingen, artiesten en podiumkunstenaars in Nederland behoort tot de wereldtop, van wereldvermaarde orkesten tot top-Dj's. Miljoenen Nederlanders zijn cultureel actief en dragen zo intrinsiek en economisch bij aan een divers, aantrekkelijk leef- en werkklimaat in ons land. Ook het belang van alledaagse cultuur neemt toe. De afgelopen tijd is gebleken hoe belangrijk cultuur voor onze samenleving is. Het verdient dan ook erkenning en waardering. Zoals bijvoorbeeld blijvende aandacht voor muziek. Dankzij de Geefwet kunnen Nederlanders zelf investeren in de cultuur die zij belangrijk vinden. De afgelopen jaren is Nederlandse cultuur toegankelijker gemaakt. Zo zijn de geboortepapieren van Nederland, zoals het Plakkaat van Verlatinghe, voortaan op een toegankelijke plek tentoongesteld. We willen deze lijn doortrekken en verder investeren om cultuur voor een breder publiek toegankelijk te maken. De komende jaren zetten we in op:
Betere en meer evenwichtige regionale spreiding als criterium in de toewijzing van cultuursubsidies. Kunst en cultuur zijn niet alleen van de grote steden. Bij investeringen in cultuur

---
pdf_page: 33
---

moeten provincies en gemeenten het bedrag van de rijksoverheid aanvullen. Dit stimuleert investeringen in cultuur vanuit medeoverheden en zorgt voor een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat in alle regio's van Nederland
Meer middelen voor het behoud en de ontwikkeling van volkscultuur in het Cultuurparticipatiefonds. Ook kunnen makers van populaire cultuur zoals musicals, meer gebruik maken van rijkssubsidies. Ook wordt samenwerking tussen muziekscholen en het onderwijs gestimuleerd, met als doel om blijvend aandacht te houden voor muziekonderwijs.
Meer tentoonstellen van kunst door lagere drempels om kunstwerken uit depots via bruikleen in andere musea te laten zien. De overheid kan garant staan, en toegankelijke en doorzoekbare databases stimuleren als collecties gedigitaliseerd worden. Een deel van de kunstwerken uit de Rijkscollectie die zich nu in depots bevindt, stoten we af om extra ruimte te creëren voor het vernieuwen van collecties. Kunstwerken die voor Nederland van bijzonder historisch en cultureel belang zijn worden niet afgestoten.
Blijvende aandacht voor cultuureducatie in het onderwijs. Samenwerking tussen scholen en culturele organisaties wordt gestimuleerd om meer mogelijkheden te bieden voor kinderen om kennis te maken met kunst en cultuur.
Verruiming van de Geefwet waardoor het aantrekkelijker wordt om culturele ondernemers te ondersteunen.
Werkgevers en vakbonden aanmoedigen om van 5 mei een vrije dag te maken in plaats van een andere officiële feestdag. Dit onderstreept het belang van Bevrijdingsdag in onze geschiedenis.


# Media 

Het medialandschap verandert in een razend tempo. Consumenten kiezen steeds vaker zelf wanneer zij televisieseries, documentaires en speelfilms kijken. Ook gaan we steeds vaker zelf online op zoek naar een mix tussen binnen- en buitenlands aanbod. Deze veranderende vraag heeft ook grote gevolgen voor de advertentiemarkt. Grote internationale bedrijven (met name buitenlandse Big Tech-bedrijven) nemen een steeds groter gedeelte van de Nederlandse advertentiemarkt in, waardoor de inkomsten van Nederlandse media onder druk staan. Ook de Nederlandse Publieke Omroep (NPO) is de afgelopen jaren veranderd. Zo is er gewerkt aan het gedeeltelijk reclamevrij maken van de Publieke Omroep en is er meer aandacht gekomen voor de regio. Ook werkt de NPO meer samen met marktpartijen, waardoor het aanbod van kwalitatief goede programma's op gebruiksvriendelijke streamingsdiensten in de toekomst stijgt. De komende jaren zetten we in op:
Strengere straffen voor mensen die journalisten bedreigen, door het taakstrafverbod uit te breiden naar deze groep daders.
Een onderscheidende publieke omroep die zich richt op de kernonderwerpen nieuws, cultuur en educatie en zo reclameluw mogelijk is op landelijk, regionaal en lokaal niveau.
Een einde aan de plicht voor de publieke omroep om programmering te verzorgen voor een vast aantal landelijke tv- en radiozenders. De mogelijkheden om programma's te verspreiden via eigen kanalen en platforms of die van derden, breiden we uit. Ook bevorderen we een betere samenwerking van lokale publieke omroepen in streekverbanden en betere samenwerking tussen landelijke, regionale en lokale publieke omroepen ter bevordering van de lokale journalistiek en democratie. Lokale en streekomroepen zijn volwaardig onderdeel van het medialandschap naast landelijke en regionale omroepen.
Transparantie van de kosten van afzonderlijke programma's van de NPO. De topsalarissen van sommige presentatoren en omroepfunctionarissen boven de gestelde maxima worden verlaagd. Bij het verlenen van concessies wegen we voortaan mee of omroepen via dubieuze salarisconstructies deze normbedragen omzeilen.
Een kleinere rol van het aantal leden van omroepen bij de verdeling van de budgetten. De NPO maakt programma's voor alle Nederlanders en niet alleen voor leden.
Stopzetten van de eigen betaalde onlinestreamingsdienst van de publieke omroep. De NPO kan blijven samenwerken met private partners in het tv-platform NL Ziet.

---
pdf_page: 34
---

Aanpassing van de mededingingsregels zodat media-ondernemers beter kunnen concurreren met internationale Big Tech-bedrijven. Nu mag bijvoorbeeld een radiozender geen concurrenten overnemen als het daarmee een te groot deel van de advertentiemarkt voor radio inneemt, terwijl kijken of er een monopolie op de advertentiemarkt als geheel ontstaat beter past bij de manier waarop consumenten digitaal verschillende media gebruiken. De advertentiemarkt blijft wel toegankelijk voor nieuwe spelers.
Afschaffen van de thuiskopieheffing. Steeds meer media worden via streamingsdiensten bekeken, waardoor de Europese richtlijn die zorgt voor een heffing op cd's, dvd's en harde schijven achterhaald is. Wel blijven makers recht houden op een eerlijke beloning voor hun werk.

---
pdf_page: 35
---

# Volksgezondheid en Zorg

---
pdf_page: 36
---

# Volksgezondheid en Zorg 

De wereldwijde verspreiding van het coronavirus vormt een ongekende bedreiging voor de Nederlandse volksgezondheid. Dreigende tekorten aan bedden op de intensive care en tekorten aan testmaterialen, lieten de kwetsbaarheid zien van een zorgsysteem dat vooral is ingericht om onder normale omstandigheden de beste zorg voor de beste prijs te bieden. Dankzij de enorme inzet van alle mensen in de zorg blijft het systeem onder zware omstandigheden zo goed als mogelijk overeind.

We moeten doorgaan om onze zorg schokbestendiger voor plotse gezondheidscrises te maken. Op korte termijn betekent dit blijven investeren in onder meer extra flexibele capaciteit op de intensive care, voldoende zorgpersoneel, voorraden beschermingsmiddelen en testmateriaal en vroegtijdig intekenen op de ontwikkeling van kansrijke vaccins. Intussen willen we minder afhankelijk worden van producenten in Azië voor de toelevering van medicijnen of beschermingsmiddelen. Omdat we niet alles zelf kunnen doen in Nederland, is samenwerking met andere Europese landen noodzakelijk. Op de langere termijn krijgt de gezondheidszorg in Nederland te maken met andere uitdagingen. Als gevolg van de vergrijzing zal een groter beroep worden gedaan op de gezondheidszorg. Ook zal het aantal chronisch zieken toenemen. En in de tussentijd willen we de best mogelijke zorg blijven garanderen. Dat is de afgelopen jaren gelukt, want de Nederlandse zorg is van hoog niveau.

Liberale maatregelen van de laatste vijftien jaar hebben daaraan bijgedragen. De kwaliteit van de zorg is fors verbeterd. Dat betekent niet dat er geen problemen zijn. Concurrentie tussen aanbieders kan de zorg verbeteren, maar marktwerking mag geen doel op zich zijn. Goede en liefdevolle zorg waarbij de patiënt centraal staat, dat is het doel. Zowel doorgeschoten bureaucratie als doorgeschoten marktwerking kan ertoe leiden dat we de menselijke maat uit het oog verliezen. Dankzij elementen van marktwerking in de zorg kunnen we met succes de beste zorg bieden en de kosten voor iedereen betaalbaar houden. We moeten met een open blik kijken naar waar we de zorg samen kunnen verbeteren. Ingewikkelde stelseldiscussies genezen geen mensen. De gezondheid van onze dierbaren moet voorop staan. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Aanpakken van problemen als gevolg van doorgeschoten marktwerking en doorgeschoten bureaucratie, zoals toegenomen regeldruk en registraties, declaratiedrang en zorgcowboys die sjoemelen met zorggeld. We verstevigen de voorwaarden rond kwaliteit en bedrijfsvoering voor startende en bestaande zorgorganisaties.
Investeren in de zorg is een investering in de samenleving. Omdat iedereen daaraan bijdraagt hebben we ook de plicht om de zorg voor iedereen betaalbaar te houden en kritisch te kijken of alle zorg echt passend is. Ook moeten we gebruikmaken van de kansen die digitalisering biedt.
Een robuust zorgsysteem is nodig om gezondheidscrises de baas te kunnen. Dat betekent dat we bereid zijn extra te investeren in flexibele reservecapaciteit, ook al zou het onder normale omstandigheden kostenefficiënter zijn om minder bedden te hebben of medicijnen allemaal in een lagelonenland te produceren.

---
pdf_page: 37
---

# Beschermen van de volksgezondheid 

Het coronavirus heeft de Nederlandse samenleving ernstig ontwricht, ons sociale leven drastisch beperkt en ondanks ingrijpende maatregelen veel slachtoffers geëist. Over de hele wereld wordt gezocht naar medicijnen en vaccins om deze infectieziekte te bestrijden en te voorkomen. Wanneer dit lukt, is de dreiging van mondiale virusverspreidingen nog niet weg. In de toekomst kan Nederland geconfronteerd worden met nieuwe gezondheidscrises. Zo is er een toenemend risico op infectieziektes die van dier op mens kunnen overgaan en uitgroeien tot een pandemie. Omdat te weinig mensen hun kinderen laten vaccineren zijn er lokale uitbraken van ziektes als de mazelen. En door overmatig antibioticagebruik ontstaan steeds meer resistente bacteriën waartegen bestaande antibiotica niet meer werken. Nederland zal zich daarom moeten voorbereiden op een intensievere bescherming van de volksgezondheid en de aanpak van nieuwe gezondheidscrises. Dat vereist ook investeringen in preventie en sterker inzetten op publieke gezondheidszorg. Daarnaast gaat technologie een belangrijke rol spelen. Artsen kunnen bijvoorbeeld op afstand symptomen van patiënten monitoren, slimme horloges helpen bij de tijdige opsporing van ziektes, en via draagbare alarmsystemen kunnen senioren snel hulp inschakelen. De komende jaren zetten we in op:
Investereninflexibeleuitbreiding van intensive cares (IC's), verplegend personeelen persoonlijke beschermingsmiddelen voor alle zorgmedewerkers. Er komen noodprotocollen voor flexibele opschaling van de IC-capaciteit en de inzet van personeel van andere afdelingen ten tijde van gezondheidscrises, en voor afschalen als de situatie dat weer toelaat.
Een centraal punt dat tijdens een crisis de capaciteit van ziekenhuizen in de gaten houdt en besluit over opschaling en de verspreiding van patiënten. Andere coördinatiepunten houden de hoeveelheid hulp- en geneesmiddelen in de gaten en regelen de verdeling over alle zorgsectoren.
Aanleg van strategische (medische) voorraden voor hulp- en geneesmiddelen, persoonlijke beschermingsmiddelen en noodzakelijke grondstoffen. We behouden en intensiveren kritieke productieprocessen (van bijvoorbeeld medische apparatuur, beschermingsmiddelen en medicijnen) in Europa. Dit vermindert de afhankelijkheid van landen als China en India en maakt het mogelijk tijdens een gezondheidscrisis de eigen productie snel uit te breiden.
Een strategische reserve van zorgmedewerkers die we kunnen inzetten tijdens uitzonderlijke situaties. We moedigen oud-zorgmedewerkers en vrijwilligers aan om deel uit te maken van dit reservistenbestand. Terugkerende cursussen en trainingen zijn verplicht.
Elke vijf jaar een landelijke oefening voor mogelijke gezondheidscrises. Op basis van die oefening actualiseren we onze noodprotocollen en passen we strategische voorraden aan waar nodig. Ook kijken we waar in onze publieke gezondheid aanpassingen nodig zijn zodat organisaties flexibeler kunnen reageren op een crisis.
Een Europees fonds voor gezamenlijke investering in de (Europese) ontwikkeling van vaccins, antibiotica en geneesmiddelen voor zeldzame ziektes. Ook investeert Nederland in onderzoek naar infectieziektes die van dier op mens kunnen overgaan en de risico's die zij voor de volksgezondheid vormen. Daarmee stimuleren we onderzoek en ontwikkeling dat buiten crisistijd voor bedrijven onrendabel is.
Verdereterugdringingvanhetgebruikvanantibiotica,rekeninghoudendmetdevolksgezondheid.
Internationaal onderzoek naar de informatiepositie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Een kwalitatief sterke en onafhankelijke WHO is essentieel in de bestrijding van toekomstige pandemieën.


## Vaccineren
De wettelijke plicht voor kinderopvangcentra om ongevaccineerde kinderen te weigeren wanneer er door een te lage vaccinatiegraad een ongecontroleerde verspreiding van infectieziektes zoals mazelen dreigt. Zo kunnen we onze kinderen beschermen.
Het belang van vaccineren bij nieuwe ouders onder de aandacht brengen met duidelijke en ook voor de tweeëneenhalf miljoen laaggeletterden in Nederland begrijpelijke informatie.
Onderzoek door de Gezondheidsraad naar uitbreiding van het Rijksvaccinatieprogramma,

---
pdf_page: 38
---

bijvoorbeeld met vaccins tegen meningokokken B. Volksgezondheid moet hierbij zwaarder wegen dan kosteneffectiviteit.

# Preventie 
Voorlichting over en meer nadruk op preventie rond een ongezonde levensstijl, met het Nationaal Preventieakkoord als leidraad.
Hulp aan mensen die gezonder willen leven, onder andere door het verder ontwikkelen van zogenaamde 'gecombineerde leefstijlinterventies', maar bijvoorbeeld ook anti-verslavingsbeleid.
Stimuleren van sport, bijvoorbeeld door naschoolse opvang en sportclubs en zorgorganisaties en sportclubs met elkaar te laten samenwerken.
Afspraken met producenten van levensmiddelen en supermarkten over het gezonder maken van producten én het meer promoten van gezonde producten.
Meer gebruik van door deskundigen (bijvoorbeeld universitaire centra) gevalideerde data door zorgverzekeraars om een ziekteverloop beter te voorspellen en daarmee beter in te zetten op preventie. Het delen van deze data door verzekerden stimuleren we door bijvoorbeeld het gratis aanbieden van wearables. Het gebruik van persoonlijke data mag alleen met toestemming.
Toegang tot (geanonimiseerde) medische data voor onderzoekers om de effectiviteit van behandelmethoden te evalueren. De verantwoordelijkheid over deze gegevens en het gebruik ervan komt te liggen bij de umc's en bijbehorende universiteiten.


## Alcoholvrij bier

Wie twintig jaar geleden een alcoholvrij biertje bestelde, werd meewarig aangekeken. Begrijpelijk, want het smaakte nauwelijks naar 'echt bier'. Maar inmiddels is het heel normaal dat iemand een 0.0 bestelt en eigenlijk is het ook gewoon lekker geworden. En dat alles is gebeurd zonder dwingend overheidsoptreden. Bierproducenten hebben een aantrekkelijke markt ontdekt. 0.0 houdt bier populair bij mensen die nog moeten rijden, nog willen sporten of extra op hun gezondheid letten. Omdat er geen accijns op zit, is de winstmarge ook nog eens hoger.

Als liberalen vinden we ook dat voorkomen beter is dan genezen, dus we hopen dat meer producten gezonder worden. Onder aanmoediging van enige overheidsdruk hebben bedrijven bijvoorbeeld toegezegd minder suiker in frisdrank te stoppen. Als fabrikanten ieder jaar de hoeveelheid suiker met een paar procent afbouwen, dan proeft waarschijnlijk geen consument het verschil, maar hebben we over tien jaar wel veel gezondere dorstlessers. Wellicht dat veel mensen de drankjes die niet veranderen dan ook niet meer lekker vinden, omdat ze te zoet smaken.

## Investeren in gezondheidszorg

De Nederlandse gezondheidszorg behoort tot de beste ter wereld. Door de ongekende verspreiding van het coronavirus is de zorg in Nederland onder grote druk komen te staan. Verpleegkundigen en artsen in ziekenhuizen, op de intensive cares in het bijzonder, leveren een uitzonderlijke prestatie. In korte tijd is de capaciteit op de intensive cares uitgebreid en is personeel opgeleid om zieke mensen in acute nood te kunnen helpen. Dankzij de inzet van alle zorgmedewerkers is de zorg in Nederland zo goed mogelijk overeind gebleven. De coronacrisis heeft daarbij aangetoond hoe belangrijk het is dat de zorg over voldoende capaciteit beschikt. De komende jaren moeten we blijven investeren om de gezondheidszorg structureel te versterken, en de kwaliteit te verbeteren. De afgelopen jaren zijn met de medisch-specialistische zorg, huisartsenzorg, paramedische zorg, geestelijke gezondheidszorg en wijkverpleging akkoorden gesloten om de kwaliteit te verbeteren en de zorgkosten beheersbaar te houden. Voorop staat dat de zorg voor iedereen toegankelijk blijft. Niet het systeem, maar de mens moet centraal staan. De komende jaren zetten we in op:
Investeren in de gezondheidszorg met speciale aandacht voor de ziekenhuizen, het personeel

---
pdf_page: 39
---

en de IC-capaciteit. Nieuwe hoofdijnakkoorden met zorgverleners houden de kwaliteit en prijs op het gewenste niveau.
Wegnemen van verkeerde productieprikkels in de bekostiging. Financiering van zorg moet niet meer volume gedreven zijn, maar rekening houden met de uitkomsten voor patiënten. Daarbij horen ook investeringen in preventie.
Zorg die zoveel mogelijk dicht bij huis plaatsvindt, en waar mogelijk zelfs digitaal. Zo kunnen zorgaanbieders de gezondheidstoestand van patiënten op afstand monitoren en kunnen ziekenhuizen zich specialiseren in complexe specialistische behandelingen. Acute zorg dient voor iedereen bereikbaar te zijn, ook in de regio.
Betere samenwerking en afstemming van het zorg- en ondersteuningsaanbod tussen zorgverzekeraars, zorgkantoren, gemeenten, welzijns- en mantelzorgorganisaties en zorgaanbieders in de regio om zo de patiënt meer centraal te stellen
Verbeteren van de kwaliteit en betaalbaarheid van zorg. Zorgaanbieders die hier geen afspraken over maken met zorgverzekeraars, krijgen niet meer dan een wettelijk maximum vergoed. Zorgverzekeraars moeten transparant zijn over de reden om geen contract met een zorgaanbieder af te sluiten.
Meerjarige verzekeringspolissen die het mogelijk maken om eerlijke premiekortingen aan te bieden, bijvoorbeeld doordat verzekeraars kunnen besparen op reclame. Investeren in preventie wordt zo ook aantrekkelijker voor zorgverzekeraars.
Aanpakken van nepkortingen bij zorgverzekeringen. Collectiviteitskortingen worden afgeschaft omdat andere verzekerden daar uiteindelijk voor betalen. Bovendien zorgt het voor een onnodig groot aantal (identieke) polissen waardoor het steeds lastiger wordt om een nieuwe zorgverzekering te kiezen. Ook gaan we de wildgroei aan sterk op elkaar lijkende polissen tegen.
Betrouwbare digitale gegevensuitwisseling tussen zorgverleners waarbij privacy hoog in het vaandel staat. Hiervoor kunnen lessen getrokken worden uit de coronacrisis. Het wetsvoorstel Elektronische Gegevensuitwisseling is een eerste stap, waarna we dit willen uitbreiden naar uitwisseling tussen alle organisaties en tussen zorgverlener en patiënt.
Waarborgen van privacy bij gegevens. Patiënten moeten toestemming geven voor gegevensuitwisseling en de patiënt blijft te allen tijde eigenaar van de eigen gegevens. Veiligheid van gegevensuitwisseling moet gewaarborgd zijn en misbruik moet worden voorkomen.
Betaalbare medicijnen. Er komt een prijswaakhond tegen dure medicijnen waarbij de gehele keten moet worden bezien. Farmaceuten die woekerprijzen vragen worden openbaar gemaakt en door zoveel mogelijk Europees in te kopen, krijgt de overheid een sterkere onderhandelingspositie. Als een geneesmiddel niet werkt, dan draait de fabrikant op voor de kosten.
Stimulering van investeringen in betere zorg. Voor de medisch-specialistische zorg en intramurale zorg komt daarom een uitzonderingen op het verbod op winstuitkering. Daarbij gelden wel voorwaarden, zoals solvabiliteit en goed bestuur.
Aantrekkelijker werkomstandigheden voor het zorgpersoneel door hen meer autonomie, opleidingen, flexibelere roosters en doorgroeimogelijkheden te bieden.
Een plek voor verpleegkundigen in het bestuur van zorginstellingen. Als mensen invloed kunnen uitoefenen op belangrijke besluiten groeit hun werkplezier en verlaten ze minder snel de zorg.
Meer tijd voor zorgverleners om aan patiënten te besteden. Administratieve lasten worden tot een minimum beperkt, waarbij we uitgaan van vertrouwen in de zorgverleners. Hierbij leren we van ervaringen tijdens de coronacrisis.
Het aanmoedigen van (multidisciplinair) trainen van zorgprofessionals in zaken als 'human factors'. Dit zal niet alleen ten goede komen aan patiëntveiligheid, maar ook aan de weerbaarheid van zorgprofessionals.
Uitgebreidere informatie voor patiënten met complexe problematiek over de effectiviteit en effecten op levenskwaliteit van behandelingen en geneesmiddelen, zodat zij samen met hun arts beter geïnformeerd kunnen beslissen of en welke behandeling wordt gestart. Artsen krijgen de ruimte om dit gesprek goed te kunnen voeren met hun patiënten.
Experimenten waarbij verzekeraars zelf ook zorg kunnen aanbieden (verticale integratie), wanneer dit de toegankelijkheid, kwaliteit en betaalbaarheid van zorg verbetert. Ook moet de privacy van medische gegevens geborgd zijn.

---
pdf_page: 40
---

# Investeren in de langdurige - en ouderenzorg 

De afgelopen jaren zijn grote veranderingen in de langdurige zorg doorgevoerd met als doel de kwaliteit van de zorg te verbeteren, meer maatwerk te kunnen leveren en de langdurige zorg ook in de toekomst toegankelijk en betaalbaar te houden. Er zijn kwaliteitseisen opgesteld voor de gehandicaptenzorg en verpleeghuiszorg. Er is twee miljard euro extra beschikbaar gekomen om de kwaliteit van verpleeghuizen verder te verbeteren, met name in de vorm van extra personeel. Met betrokken partijen is samengewerkt om bureaucratie en onnodige regels fors te verminderen. Ook is het recht op een persoonsgebonden budget wettelijk vastgelegd voor mensen in de langdurige zorg, de maatschappelijke ondersteuning en de curatieve zorg. De komende jaren heeft verdere vermindering van de regeldruk prioriteit. Daarnaast zullen we werken aan een meerjarige agenda ouderenzorg, die rekening houdt met onder andere de grote behoefte aan keuzevrijheid, eigen regie en betaalbaarheid. De komende jaren zetten we in op:
Een eigen zorgbudget voor cliënten in de langdurige zorg (persoonsvolgende bekostiging). Daarmee kan iedereen zelf kiezen van wie ze zorg krijgen, wanneer dat gebeurt en of dit thuis of in een verpleeghuis plaatsvindt.
Investeren in meer toekomstbestendige woningen en kleinschalige woonvormen voor senioren conform lokale woonzorgvisies, waar het mogelijk is om met behulp van zorg te blijven wonen gedurende het ouder worden. Gezamenlijk opdrachtgeverschap kan hierbij bijdragen aan het ontwikkelen van nieuwe woonvormen. In combinatie met meer verpleeghuisplekken kan iedereen kiezen waar hij of zij oud wil worden en komt men niet op een wachtlijst terecht.
Meer keuzevrijheid in de ouderenzorg zodat senioren die bijvoorbeeld gespaard hebben, kunnen kiezen voor een grotere kamer. Zo kunnen verschillende woon(zorg)vormen ontstaan, waardoor senioren langer in hun eigen vertrouwde omgeving kunnen blijven wonen en mede daardoor partners langer bij elkaar kunnen blijven wonen.
Strakke afspraken tussen zorgkantoren en verpleeghuizen over onder andere nieuwe vormen van zorg, digitale ondersteuning en om- en bijscholing van medewerkers, waarbij de ambities van het verpleeghuis leidend zijn. Op deze manier gaan we door met de verbetering van de kwaliteit in de verpleeghuiszorg. Als aan alle voorwaarden is voldaan plaatsen we de verpleeghuiszorg onder de Zorgverzekeringswet (Zvw). Dan zijn de verschillende vormen van zorg waar mensen op latere leeftijd mee te maken krijgen op dezelfde manier georganiseerd. Dat geeft meer ruimte voor maatwerk voor mensen, het maakt het voor hen eenvoudiger en het stimuleert de inkoop van kwalitatief goede zorg.
Nauwer contact en minder afstand tussen zorgbestuurders en verpleegkundigen en verzorgenden. Net als bij verpleeghuizen gaan bestuurders en toezichthouders in alle sectoren regelmatig meelopen op de werkvloer.
Verplichte accreditatie van bestuurders en toezichthouders in de zorg en vervanging van bestuurders die langdurig slecht functioneren.
Meerjarige contracten in de langdurige zorg. Dit biedt meer zekerheid voor zorgaanbieders en hun personeel en lagere administratieve lasten rondom de jaarlijkse inkoopprocedure.
Versterken van de digitale bekwaamheid van zorgpersoneel om zo zorg slimmer te organiseren en uiteindelijk meer tijd vrij te maken voor contact met de patiënt.
Bredere inzet van digitale zorg en ondersteuning in de gehandicaptenzorg. Uitbreiding van de veelbelovende proefprojecten kan mensen meer regie en vrijheid geven.
Invoering van alle uitgangspunten uit het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, om Nederland toegankelijk te maken voor iedereen.
Behoud en bescherming van het persoonsgebonden budget (PGB) door misbruik aan te pakken. Dat is nodig zodat het PGB kan blijven bestaan voor al die mensen die er zoveel aan hebben en die het zo netjes gebruiken. Het moet daarom vooraf vaststaan of iemand een persoonsgebonden budget zelf kan beheren. Ook wordt het PGB voortaan alleen ingezet voor zorg. Ondersteuning moet gemakkelijk in natura te regelen zijn via de gemeente.
Strakkere regie van gemeenten bij het toewijzen van hulp en ondersteuning. Zo vergroten we de doelmatigheid en betaalbaarheid van gemeentelijke zorgtaken.

---
pdf_page: 41
---

Tijdige signalering door zorgverleners van het ontstaan van overbelasting bij mantelzorgers, met bijzondere aandacht voor jonge mantelzorgers. Hun wordt actief tijdelijk vervangende zorg aangeboden. Partijen als gemeenten, welzijns- en mantelzorgorganisaties, zorgverleners en zorgkantoren stemmen dit goed onderling af.
Eén aanspreekpunt bij gemeente en zorgkantoor samen om patiënten te helpen bij het vinden van de juiste zorgorganisatie.
Onderzoek naar het aanpassen van de verjaringstermijn van facturen aan gemeenten, wat kan leiden tot meer rechtmatigheid.


# Investeren in jeugdzorg en GGZ 

De organisatie van jeugdzorg en geestelijke gezondheidszorg is de afgelopen jaren flink veranderd, waarbij gemeenten een grote rol hebben gekregen. Jeugdzorg wordt dichter bij het kind georganiseerd omdat de gemeente haar inwoners het beste kent. Daardoor kan de zorg beter in samenhang plaatsvinden, bijvoorbeeld met hulp bij werk, inkomen en schulden. Dit geldt ook voor de GGZ, waarbij mensen met psychische aandoeningen zoveel mogelijk kunnen blijven deelnemen aan de maatschappij. De veranderingen in deze sectoren zijn nog niet klaar. In de jeugdzorg gaan te veel dingen nog niet goed genoeg. Hier is dus echt een inspanning van ons allemaal nodig. We lopen nog tegen problemen aan, zoals lange wachtlijsten en een groeiend aantal meldingen van personen met verward gedrag. De komende jaren zetten we in op:
Standaardisering van eisen en criteria die gemeenten stellen aan de verantwoording van jeugdzorgaanbieders. Dit doen we in overleg met gemeente, jeugdzorgaanbieders, ouders en kinderen.
Doelmatiger doorverwijzing binnen de jeugdzorg door de aanwezigheid van voldoende jeugdprofessionals bij de huisarts. Zij zijn bekend met de regionale zorgorganisaties en de behoeften van ouders en kinderen.
Tijdige signalering van mogelijke problemen bij kinderen en gezinnen en een juiste triage. Ook het onderwijs heeft hierin een belangrijke rol. Er komt een scherpere afbakening van wat we scharen onder jeugdzorg.
Meer tijdelijke huis- en straatverboden voor daders van kindermishandeling, zodat kinderen zelf in hun vertrouwde omgeving kunnen blijven.
Kortere wachtlijsten binnen de GGZ door een betere organisatie van deze GGZ en door meer medewerkers op te leiden. Door de bekostiging te koppelen aan de initiële diagnose vermindert het tussentijds aanpassen van tarieven. GGZ-patiënten die digitaal geholpen willen en kunnen worden, moeten die mogelijkheid ook aangeboden krijgen. Digitale zorg alleen mag nooit de norm worden in de GGZ.
Laagdrempelige hulp voor mensen met psychische klachten. Door WMO-loketten of buurthuizen te creëren waar ervaringsdeskundigen, vrijwilligers en GGZ-consultants aanwezig zijn, worden mensen met een psychische hulpvraag snel en laagdrempelig geholpen in de eigen omgeving, en worden zij indien nodig op weg geholpen naar verdere en zwaardere zorg.
Invoeren van een time out regeling in de GGZ die het mogelijk maakt mensen voorlopig op te nemen. Zo voorkomen we dat mensen die echt hulp nodig hebben aan hun lot worden overgelaten, tussen wal en schip vallen en dat uiteindelijk de zaak escaleert en de politie moet ingrijpen.
Versterking van de samenwerking tussen politie en GGZ om overlast van personen met verward gedrag aan te pakken en te zorgen dat zij goed geholpen worden en niet in herhaling vallen.
Nieuwe bekostiging in de GGZ. De nieuwe bekostigingssystematiek gaat per 2022 in. Hiermee kunnen zorgverzekeraars GGZ-aanbieders ondersteunen om goede, bewezen praktijken op grotere schaal toe te passen.
Regionale afstemming tussen GGZ-aanbieders en gerichte contractering door zorgverzekeraars en gemeenten. We keren de trend van onderbehandeling van zware klachten en overbehandeling van lichte klachten.

---
pdf_page: 42
---

# Betaalbare zorg 

In tegenstelling tot veel andere landen heeft Nederland een eerlijke gezondheidszorg. Het maakt in Nederland niet uit of je een hoog of laag inkomen hebt. Iedereen heeft recht op de beste gezondheidszorg en even hoge premies. De afgelopen jaren zijn verschillende akkoorden gesloten om de kosten beheersbaar te houden, zodat de zorg betaalbaar en voor iedereen toegankelijk blijft. Hierdoor is de stijging van de zorgpremie beperkt gebleven. Ook is afgelopen jaren het eigen risico bevroren. Daarnaast is er voor mensen die gebruikmaken van maatschappelijke zorg via de gemeente een vast tarief ingevoerd. Zo worden zij niet langer op hoge kosten gejaagd door apart te moeten betalen voor bijvoorbeeld traplift, huishoudelijke hulp en dagbesteding. De eigen bijdrage wordt ook niet meer berekend op basis van inkomen en spaargeld, zodat senioren die gewerkt hebben voor een aanvullend pensioen niet extra betalen. De extra eigen bijdrage voor het verpleeghuis op basis van spaargeld is ook gehalveerd en er is een maximum gesteld aan de eigen bijdrage voor geneesmiddelen. Zorgkosten kunnen daarnaast ook voorkomen worden door in te zetten op preventie. Het moet makkelijker worden om met een gezonde levensstijl verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen gezondheid. De komende jaren zetten we in op:
Betaalbare zorg en beperken van premiestijgingen. Het verzekerde basispakket maken we kleiner en goedkoper door behandelingen die niet wetenschappelijk of effectief zijn, niet meer standaard te vergoeden en kritisch te kijken naar uitzonderlijk dure behandelingen.
Door de zorg zelf in kaart gebrachte 'beter niet doen'- behandelingen verdwijnen uit het basispakket en maken ruimte voor zorginnovaties en slimme, digitale oplossingen (eHealth, zorg op afstand).
Bevriezen van het eigen risico zodat oplopende zorgkosten niet bij zieke mensen terechtkomen. We kijken naar een betere manier van bekostiging in de zorg. Dan is het ook logisch om te kijken naar wat mensen zelf betalen, zoals het eigen risico. Dan kijken we ook naar de optie dat iedereen een eigen bijdrage betaalt per behandeling, met als maximum de hoogte van het eigen risico.
Een keuze om het eigen risico (of in de toekomst eigen betalingen) vrijwillig verder te verhogen dan nu mogelijk is, in ruil voor een lagere zorgpremie. De mogelijkheid om te kiezen tussen de natura- of restitutiepolis blijft behouden.
Stimuleren van digitale zorg. Zorgverleners kunnen, waar dit niet ten koste gaat van kwaliteit, digitale triage toepassen of zorg digitaal leveren. Hiervoor passen we de bekostiging aan, waarbij we ook digitale zorg bekostigen en de levering hiervan aantrekkelijker wordt. Dat komt de betaalbaarheid van zorg ten goede.
Onafhankelijk en deskundige vaststelling van het basispakket door alleen het Zorginstituut over de inhoud daarvan te laten beslissen. De politiek stelt slechts het toetsingskader voor het Zorginstituut vast.
Overbehandeling van mensen beperken door via predictieve testen en het monitoren van het effect van geneesmiddelen, maatwerk te leveren bij het toedienen van medicijnen, via een uniforme dataregistratie waardoor deze data worden vastgelegd en de administratielast beperkt blijft.


## Betaalbaarheid van de zorg

Voor veel mensen is de maandelijkse premie veel geld. En als je ziek wordt, wil je beter worden. Niemand zit dan te wachten op extra kosten, door ook nog eens je eigen risico te moeten betalen. Het klinkt dan sympathiek, een halvering van de zorgpremie of afschaffing van het eigen risico.

En toch doen we zulke beloftes niet, omdat we denken dat het niet in het belang is van alle Nederlanders die goede én betaalbare zorg willen. Die zorg is er in Nederland voor iedereen. Een bankdirecteur ligt op dezelfde operatietafel als een buschauffeur of een oudere die rondkomt van

---
pdf_page: 43
---

de AOW. Er zijn ook geen Amerikaanse toestanden, waarbij je moet vrezen dat het ziekenhuis achteraf een rekening van tienduizenden dollars stuurt.

We vinden het belangrijk deze topzorg voor iedereen betaalbaar te houden. Voor mensen met een laag inkomen gebeurt dat automatisch, want zij krijgen meer zorgtoeslag als de premie stijgt. Maar als je net teveel verdient voor zorgtoeslag vormt de premie iedere maand een flinke kostenpost. De hoogte van de premie en het eigen risico hangt direct samen met het totale bedrag dat we in Nederland uitgeven aan de zorg. Daarom willen we de zorgkosten niet teveel laten stijgen. Dat is constant zoeken naar de juiste balans tussen goede zorg, redelijke prijzen en het voorkomen van wachtlijsten.

Er bestaat niet één goedkope en simpele oplossing. Als we de zorgpremie of het eigen risico afschaffen, moet het geld ergens anders vandaan komen. Terwijl we ook de belastingen niet willen verhogen of willen bezuinigen op belangrijke zaken als onderwijs, politie en de AOW.

We worden in Nederland steeds ouder en op medisch gebied is er steeds meer mogelijk. De zorgkosten stijgen dus en als we niets doen stijgt het eigen risico mee. De komende jaren gelasten we even een pauze in, door het eigen risico gelijk te houden. Op termijn willen we naar een eigen bijdrage per behandeling, in plaats van een eigen risico datje ook kwijtkunt zijn aan één dure ingreep. Als je iedere keer zelf een klein beetje meebetaalt (met een jaarlijks maximum om bijvoorbeeld chronisch zieken te ontzien), loont het steeds om te kijken wat behandelingen eigenlijk kosten en leveren we allemaal een inspanning om de zorg in Nederland betaalbaar te houden.

# Medische ethiek 

ledereen heeft recht op een zo lang en gezond mogelijk leven. Gelukkig worden we dankzij medische innovaties steeds ouder en gezonder. Ziekten waaraan iemand vroeger nog overleed zijn inmiddels te voorkomen of genezen en het is voor iedereen mogelijk inzicht te krijgen of je drager bent van een erfelijke ziekte of bijvoorbeeld kans hebt op hart- en vaatziekten. Dit draagt bij aan de kwaliteit van het leven. Tegelijkertijd speelt ook de vraag of er geen grenzen zijn aan het leven en of alles wat medisch kan wel zou moeten. Dat zijn moeilijke en heftige vraagstukken, die vaak raken aan de kern van het leven en de dood. Mensen moeten eigen keuzes over hun leven blijven maken, waarbij het ook belangrijk is om zorgvuldig om te gaan met mensen die anders over deze grote vraagstukken denken. We blijven de eigen keuzes van mensen vooropstellen. De komende jaren zetten we in op:
Gelijke behandeling van lesbische of alleenstaande vrouwen bij IVF en/of KID-behandelingen, door hen net als heterostellen geen eigen bijdrage te vragen.
Moderne en coherente prenatale screening, waarbij de 13-wekenecho het belangrijkste meetmoment voor het opsporen van structurele afwijkingen bij het ongeboren kind wordt. De niet-invasieve prenatale test (NIPT) komt gesubsidieerd permanent beschikbaar en zal de combinatietest vervangen voor het opsporen van chromosomale afwijkingen, zoals het downsyndroom.
Meer medisch-wetenschappelijk onderzoek naar voortplantingstechnieken en het voorkomen van ernstige genetische afwijkingen. We verruimen wetgeving rondom geslachtskeuze bij zeer ernstige erfelijke aandoeningen die bij het ene geslacht vaker voorkomen dan bij het andere, zoals het BRCA-gen en plotselinge blindheid. De mogelijkheid geldt ook bij een reële kans op dragerschap.
Het schrappen van de beraadtermijn voor abortus. Ook stellen we de abortuspil beschikbaar bij de huisarts. De keuze voor een abortus dient voor een vrouw zo laagdrempelig mogelijk te zijn, via een veilige plek, vrij van intimidatie en zonder druk van buitenaf.
Passende bekostiging van palliatieve zorg. We vervolgen het nationaal programma palliatieve zorg en zetten in op meer transmurale palliatieve zorg. Zo zorgen we voor een zo hoog mogelijke

---
pdf_page: 44
---

kwaliteit van leven van patiënten voor wie genezing niet meer mogelijk is.
Een schriftelijke wilsverklaring waarin iedereen samen met zijn of haar huisarts afspraken kan vastleggen over de laatste levensfase, zoals het wel of niet behandelen, wel of niet reanimeren of vrijwillig levenseinde. Deze wilsverklaring biedt voldoende grond voor artsen om later naar te handelen.
De mogelijkheid voor iedereen (inclusief mensen met een, zoals het wel wordt genoemd, voltooid leven zonder medische oorzaak) om zelf te kiezen voor een waardig levenseinde, mits dit volgens zorgvuldige procedures en eisen gebeurt.
Transparantie over de opvattingen van artsen over euthanasie. Het is essentieel dat een arts en patiënt tijdig met elkaar praten over de wensen rondom het levenseinde, zodat een patiënt eventueel kan kiezen voor een andere arts en artsen niet hoeven mee te werken aan een procedure waar zij principiële bezwaren tegen hebben.
Vasthouden aan uitbreiding van het Groninger Protocol, waardoor euthanasie voor kinderen tussen de één en twaalf jaar onder zeer strikte zorgvuldigheidseisen mogelijk wordt. Ook voor kinderen die ongeneeslijk ziek zijn en ondragelijk en uitzichtloos lijden, moet de keuze voor euthanasie beschikbaar zijn als er echt geen andere opties meer zijn.


# Sport en bewegen 

Met plezier bewegen en sporten is van onschatbare waarde voor een gezonde, duurzame en weerbare samenleving. De fysieke en mentale voordelen van sporten worden steeds belangrijker nu onze samenleving vergrijst en steeds meer mensen met chronische ziekten ouder worden. Het bevorderen van een actieve leefstijl en sporten verkleint het risico op ziekten, vergroot de mentale veerkracht en versnelt het herstelproces na een medische ingreep. Sport moet dan ook voor iedereen toegankelijk zijn, ook voor mensen met een beperking. Maar sport is als middel meer dan alleen preventie, het is ook belangrijk dat er samenwerking komt met andere beleidsterreinen zoals onderwijs, veiligheid, sociale zaken en economie. De coronacrisis heeft ons duidelijk laten zien wat het belang van gezondheid, fitheid en weerbaarheid is. We moeten gebruikmaken van de kracht van sport. De komende jaren zetten we in op:
Voldoende plekken om buiten te kunnen spelen en te sporten. Dat maakt sport en bewegen toegankelijk voor iedereen. Waar nodig helpen we gemeenten.
De mogelijkheid voor ieder kind om te sporten bij een vereniging, door voldoende toegankelijkheid voor kinderen met een beperking en tegemoetkomingen voor ouders die de contributie niet kunnen betalen.
Stimuleren van bewegen in het primair- en voortgezet onderwijs, onder andere door scholen te laten samenwerken met partners uit lokale sportakkoorden. Er komen gastlessen van sportverenigingen op basisscholen en middelbare scholen met geld uit het sportakkoord.
Een groter aanbod van sport en bewegen voor senioren. Daarnaast is voor senioren de sociale omgeving van de vereniging van belang om eenzaamheid tegen te gaan en om betrokken te blijven bij onze maatschappij.
Versterking van ons unieke sportverenigingslandschap en de sportbonden. Daarbij horen ook goed opgeleide trainers en coaches om een positief sportklimaat te garanderen.
Meer sportevenementen in Nederland, omdat dit bijdraagt aan de motivatie om te gaan sporten en de samenleving verbroedert.
Harder aanpakken van discriminatie, homofobie, antisemitisme en racisme in de topsport en amateursport, bijvoorbeeld met een club- of stadionverbod.

---
pdf_page: 45
---

# Buitenland en Defensie

---
pdf_page: 46
---

# Buitenland en Defensie 


#### Abstract

Nederland heeft dankzij een lange periode van vrede, veiligheid en vrijheid veel welvaart kunnen opbouwen. Daarbij bepleitte de VVD een duidelijke taakverdeling, waarbij de Europese Unie zich concentreerde op de markt en veiligheid de taak van de Navo was. Daar heeft Nederland veel van geprofiteerd. Als exportland konden we goed verdienen. De Amerikanen gaven zoveel geld uit aan hun krijgsmacht dat we via de Navo eigenlijk gesubsidieerde veiligheid ontvingen. Ook in de recente strijd tegen Islamitische Staat kunnen we gelukkig bij een Amerikaanse missie aansluiten. Maar het is niet meer vanzelfsprekend dat de Verenigde Staten bij iedere dreiging het voortouw nemen. Zij richten hun aandacht meer op de machtsstrijd met China in Azië, waardoor Europese landen zelf problemen in de eigen achtertuin moeten oplossen. Washington neemt ons niet bij de hand als Turkije EU-lidstaten probeert te intimideren door migranten de grens over te jagen of marineschepen richting Griekse wateren stuurt. Europese landen moeten dan zelf met oplossingen komen. Dat vraagt geen gemakzuchtig pleidooi voor een 'Europees leger'. Want als landen niet zelf flink investeren in hun eigen krijgsmachten, dan stelt de som der delen ook weinig voor. Het betekent evenmin de Navo overbodig verklaren. De VS blijven een cruciale bondgenoot tegen een grootmacht als Rusland, maar zullen niet ieder probleem voor ons oplossen.


Om onze manier van leven te beschermen moeten we opnieuw nadenken over de internationale politiek. Daarbij is investeren in defensie noodzakelijk, maar op zichzelf niet voldoende. Straaljagers bieden weinig bescherming als landen migratiestromen op ons afsturen, de toevoer van energie of strategische goederen kunnen afknijpen of met digitale spionage op grote schaal bedrijfsgeheimen stelen. Daarom kunnen we economie niet los zien van geopolitiek. Lange tijd domineerde de gedachte dat wereldwijde vrijhandel landen in liberale democratische markteconomieën zou veranderen. Maar met name autoritaire landen misbruiken de spelregels. Met staatssteun drukken ze onze ondernemers uit de markt, en dankzij de winsten kunnen ze militaire avonturen aangaan. Nederland moet samen met bondgenoten over meer machtsmiddelen beschikken om te voorkomen dat we als speelbal van andere mogendheden eindigen. De volgende uitgangspunten zijn daarbij leidend:
Nederland is een soeverein land binnen de Europese Unie. Een sterke Europese Unie is noodzakelijk om de manier van leven van Nederlandse burgers te beschermen. Alleen door samenwerking kunnen we migratiestromen bedwingen, paal en perk stellen aan oneerlijke Chinese concurrentie, of kwaadwillende landen via sancties pijn doen.
Europese strategische soevereiniteit. Daarvoor zijn sterke krijgsmachten nodig die intensief samenwerken en meer bijdragen aan de Navo. Ook voor de toevoer van cruciale goederen of grondstoffen mogen Nederland en Europa niet volledig afhankelijk zijn van één ander machtsblok, ook als die goederen hierdoor duurder worden.
Het nationaal belang staat voorop in het buitenlands beleid. Toegang tot de Europese markt en ontwikkelingssamenwerking zijn voorwaardelijk en moeten de Nederlandse en Europese veiligheidsbelangen dienen, ondernemers gelijke kansen bieden en afspraken bevatten over het terugnemen van eigen onderdanen die geen recht op verblijf in Europa hebben.

---
pdf_page: 47
---

# Defensie 

Decennia van bezuinigingen hebben veel gevraagd van onze krijgsmacht. De afgelopen jaren zijn de eerste stappen van het herstel ingezet. Defensie kan bijvoorbeeld weer nieuwe fregatten, onderzeeboten en F-35s kopen. Ook is er geld uitgetrokken voor betere arbeidsvoorwaarden, een opknapbeurt van kazernes en zijn munitievoorraden aangevuld. Extra inzet van reservisten en samenwerking met bedrijven in bijvoorbeeld de transportsector, helpen tekorten terug te dringen. Met buitenlandse missies hebben Nederlandse militairen bijgedragen aan het terugdringen van Islamitische Staat (IS) en het beschermen van de Baltische Staten tegen de dreiging van Rusland. De krijgsmacht werkt bovendien intensiever samen met onze buren in België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Ook heeft Nederland het initiatief genomen om de regels voor militair transport in Europa te vereenvoudigen zodat eenheden sneller van het ene land naar het andere kunnen bewegen in geval van een dreiging. Om het grondgebied van de Navo effectief te kunnen blijven verdedigen en samen met Europese partners ook zonder de Verenigde Staten problemen in de eigen achtertuin te kunnen oplossen, moeten we ook de komende jaren meer samenwerken met bondgenoten en meer investeren in onze eigen krijgsmacht. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Substantiële verhoging van het defensiebudget naar tenminste het Europese Navo-gemiddelde. Zo levert Nederland een redelijk aandeel binnen de Navo en zetten we een eerste stap naar de Navo- norm om twee procent van de economie aan defensie te besteden. Wanneer het economisch herstel voorspoedig verloopt, moeten we sneller naar de Navo-norm.
Versterking van capaciteiten waar de Nederlandse krijgsmacht sterk in is en waar de Navo grote behoefte aan heeft, zoals vier nieuwe, wereldwijd inzetbare onderzeeboten en extra F-35s. Want lastenverdeling draait niet alleen om de hoogte van het nationale defensiebudget, maar ook om het beschikbaar stellen van geavanceerde en goed getrainde eenheden.
Behoud van de nucleaire taak door de luchtmacht. Met ultramoderne F-35s die in staat zijn kernwapens te dragen, vervult Nederland een belangrijke rol binnen de afschrikking van de Navo. We steunen verdragen over wapenbeheersing en het terugdringen van kernwapens, maar zolang Rusland over tactische kernwapens beschikt, legt Nederland zichzelf geen eenzijdige beperkingen op.
Investeren in (technologisch hoogwaardige) slagkracht en ondersteunende eenheden voor de landmacht, zodat we kunnen voldoen aan de vraag van de Navo om grondeenheden te leveren die het tegen een sterke staat kunnen opnemen en dus zorgen voor afschrikking. Hiervoor zijn ook verdere investeringen in informatietechnologie noodzakelijk.
Investeren in niche-wapens, zoals lucht- en raketverdediging tegen ballistische raketten en kruisvluchtwapens, als antwoord op onder meer de Russische ontwikkeling van hypersonische raketten en kruisvluchtwapens die onder het INF-verdrag verboden waren. Zo ontlasten we bondgenoten en investeren we fors in de Navo.
Gebruik van kunstmatige intelligentie en robotisering, zoals veilige autonome en onbemande wapens, waarbij de mens betekenisvolle controle over de inzet houdt. Het heeft weinig zin het braafste jongetje van de klas te zijn, als dat ertoe leidt dat de legers van autoritaire staten als Rusland of China ons inhalen en onze veiligheid, of die van onze bondgenoten, bedreigen.
Investeringen in het Defensie Cybercommando en de inlichtingendiensten. Succesvolle operaties tegen de Russische inlichtingendiensten laten zien dat Nederland hier sterk in is, en zo met unieke kennis en vaardigheden kan bijdragen aan de veiligheid van bondgenoten.
Een space-eenheid waarmee Defensie investeert in veilige communicatie en inlichtingenvergaring en samenwerkt met andere Europese landen op het gebied van lanceercapaciteit en (verdediging van) ruimte-infrastructuur. Zo vervult Nederland haar deel binnen de ruimtestrategie die de Navo in 2019 voor het hele bondgenootschap opstelde.
Versterking van de Nederlandse industrie door extra geld vrij te maken voor onderzoek naar en ontwikkeling van innovatieve producten die bijdragen aan onze nationale veiligheid en economie, bijvoorbeeld bij de aanschaf van marineschepen. Ook dienen we vaker een beroep op nationale veiligheid te doen om van de Europese aanbestedingsregels af te wijken en onze eigen kennisindustrie te stimuleren, zoals bij de aanschaf van marineschepen en innovatieve

---
pdf_page: 48
---

producten van defensiebedrijven in het mkb.
Inzet van de unieke capaciteiten van Defensie om binnenlandse opsporingsinstanties te ondersteunen. Deze inzet mag evenwel niet ten koste gaan van de unieke taak van Defensie op het gebied van buitenlandse missies en de verdediging van het eigen en bondgenootschappelijk grondgebied.


# Internationale samenwerking 
Uitbreiding van de Marechaussee om andere landen te helpen bij het beschermen van de gezamenlijke Europese buitengrenzen tegen vluchtelingenstromen. De Marechaussee en andere krijgsmachtonderdelen doen ook vaker mee aan trainings- en adviesmissies die helpen bij onder meer betere grensbewaking en opbouw van de veiligheidssector in derde landen.
Samenwerking met gelijkgezinde landen binnen de Navo en de EU in plaats van abstracte vergezichten over een Europees leger. De EU als geheel kan zich het beste richten op zaken waar de Navo minder geschikt voor is, zoals eenvoudige regels voor militair transport en de ontwikkeling van geavanceerde wapens door de Europese defensie-industrie.
De oprichting van gezamenlijke eenheden met bondgenoten voor nieuwe wapens die nodig zijn voor de Navo of Europese operaties, maar die te duur zijn voor individuele landen, zoals hypersonische raketten en grote verkenningsvliegtuigen. De poule van tankervliegtuigen op Vliegbasis Eindhoven dient als voorbeeld. Zo nemen we het initiatief om via slim samenwerken tekorten bij de Navo weg te werken. Indien haalbaar gezien de aard van het specifieke project willen we wel dat deelnemende landen hun eigen aandeel zoveel als mogelijk ook voor eigen missies kunnen inzetten.


## Personeel en samenleving
Verdere investeringen in goed materieel, kazernes en arbeidsvoorwaarden voor het personeel, dat gevaarlijk werk doet om Nederland veilig te houden. Daarbij hoort ook maatwerk. Niet alleen rang en leeftijd maar ook specifieke kennis bepalen het loon. Zo kan een cybersoldaat met specialistische vaardigheden meer verdienen dan een collega die hoger in rang staat of kan een dertiger het tot generaal schoppen.
Een nationale Defensiedag naar Frans voorbeeld, waarop iedere jongere één keer een dagprogramma volgt op een kazerne. Dit versterkt de band tussen de krijgsmacht en de samenleving en kan jongeren enthousiasmeren om als reservist of voltijdsmilitair bij Defensie aan de slag te gaan.
Uitbreiding van flexibele oplossingen voor tekorten, zoals Defensity College, waarbij studenten als reservist aan de slag kunnen, het delen van werknemers en materieel tussen Defensie en bedrijven in bijvoorbeeld de logistiek en de bouw, en loopbaanpaden voor alle rangen waarbij militairen na enige tijd voor bijvoorbeeld de politie gaan werken maar wel als reservist aan hun eenheid verbonden blijven. Daarnaast moeten er voor reservisten met een specifieke deskundigheid betere afspraken met werkgevers komen. Een grotere rol voor reservisten betekent ook dat het opleidings- en keuringstraject waar mogelijk flexibeler dient te zijn.
Blijvende steun voor veteranen in de vorm van goede zorg en extra begeleiding naar een nieuwe baan voor militairen die niet meer bij Defensie kunnen werken, door afspraken te maken met bedrijven waar de krijgsmacht bij inkoopt. We ondersteunen ook de samenwerking tussen Defensie en Politie in de veteranenzorg, zoals dat bijvoorbeeld al gebeurt bij het bieden van psychosociale zorg.


## Europese missies

Om onze belangen te verdedigen zullen we in de toekomst waarschijnlijk vaker samen met andere Europese landen een militaire missie opzetten. Dit jaar stuurden Frankrijk, Nederland en Denemarken marineschepen naar de Perzische Golf, om Iran duidelijk te maken dat we er niet op zitten te wachten dat het koopvaardijschepen lastigvalt.

In hetzelfde gebied voer ook een Amerikaanse vloot. Tien jaar geleden was het moeilijk voor te

---
pdf_page: 49
---

stellen dat we militairen richting het Midden-Oosten zouden sturen zonder bij de Amerikanen aan te haken, maar nu was dat een logische stap. Wij willen de vrije zeevaart beschermen, maar we zijn het ook niet eens met de keuze van Trump om uit de nucleaire deal te stappen. Dan betekent eigen keuzes maken ook dat je zelf bereid moet zijn om machtsmiddelen in te zetten. Het is goed voorstelbaar dat Europese landen in de toekomst vaker samen schepen eropuit sturen om hetrecht op vrije zeevaart of andere belangen te beschermen. Dat vraagt wel om een hoger defensiebudget.

# Internationale handel 

De Nederlandse export vormt een derde van onze economie. Als gevolg van de coronacrisis heeft de wereldhandel flinke klappen gekregen. Ook daarvoor werd het al moeilijker om (eerlijk) handel te drijven, omdat landen vaker kiezen voor protectionisme of internationale afspraken misbruiken. Zo krijgen Chinese bedrijven met staatssteun voet aan de grond in Europa, maar ondertussen schermt Beijing de eigen markt af voor openbare aanbestedingen waardoor Nederlandse ondernemers hun producten of diensten niet daar kunnen verkopen. De afgelopen jaren is daarom in Europees verband gewerkt aan een investeringstoets om strategische sectoren te kunnen beschermen, aan wetgeving om ondernemers te beschermen tegen oneerlijke concurrentie en aan het verhogen van verzendtarieven voor Chinese webwinkels om Nederlandse winkeliers te beschermen tegen oneerlijke concurrentie en namaakproducten. Dat is nog niet genoeg om de scheve verhoudingen recht te trekken. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Meer handelsverdragen tussen de EU en derde landen. Afspraken zoals Ceta met Canada scheppen kansen voor ondernemers en bieden weerstand aan het wereldwijd groeiende protectionisme. Ook zet Nederland in op het sluiten van zoveel mogelijk bilaterale investeringsverdragen, om in het buitenland actieve ondernemers zekerheid te bieden.
Een vrije markt die gebaseerd is op wederkerigheid. Binnen de EU kunnen bedrijven van buiten hier dan alleen ongehinderd zaken doen, als onze bedrijven dat ook in hun land kunnen. Buitenlandse bedrijven die staatssteun ontvangen, moeten benadeeld of uitgesloten worden bij aanbestedingen. Hetzelfde geldt voor Europese aanbieders die goedkoop zijn omdat ze werken met goedkope Aziatische toeleveranciers die staatssteun ontvangen.
Gelijke spelregels voor ieder bedrijf op de Europese markt, gehandhaafd door boetes voor bedrijven van buiten de EU die met staatssteun uit hun eigen land de concurrentie op de interne markt aangaan.
De aanpak van oneerlijke handelspraktijken binnen de Wereldhandelsorganisatie en de Wereldpostunie. Zo mag China geen handelsvoordelen meer krijgen door zich onterecht als 'ontwikkelingsland' aan te merken of wegkomen met het stelen van intellectueel eigendom. Als valsspelers niet bereid zijn hun leven te beteren, dan moet de EU druk uitoefenen door samen met bondgenoten sancties in te stellen.
Onderzoek door de EU naar buitenlandse investeringen en bedrijven die proberen om cruciale kennis weg te kopen, invloed te verwerven in cruciale infrastructuur, of een sector te monopoliseren.
Handelsmissies speciaal toegesneden op, en in samenwerking met, het midden- en kleinbedrijf zodat deelname aantrekkelijk is voor mkb'ers.
Handels- en exportbevordering die ook geldt voor bedrijvigheid die niet in het teken staat van ontwikkelingsdoelen, beter aansluit bij het beleid voor de Nederlandse maakindustrie, en de positie van het Nederlandse mkb in internationale waardeketens versterkt. Hiervoor worden ook instellingen en instrumenten zoals Invest International, RVO en de exportkredietverzekeringen beter benut, en wordt er gekeken of er op termijn eventueel meer financiële vuurkracht nodig is bij Invest International.
Schrappen van eisen bij exportfinanciering die strenger zijn dan wat andere Oeso-landen doen. Aansluiting bij de Frans-Duitse afspraken voor wapenexport, waarbij toeleveranciers automatisch een vergunning krijgen als de hoofdaannemer van het project in zijn land groen licht heeft voor export. Dat is gunstig voor Nederlandse bedrijven die systemen leveren voor in het buitenland gebouwde schepen of voertuigen.

---
pdf_page: 50
---

# Buitenlandse zaken 

In het buitenlandbeleid dient de vraag centraal te staan hoe Nederland veilig, vrij en welvarend blijft in een wereld waar Europa en de Verenigde Staten niet meer samen de dienst uitmaken. Machtige landen als China en Rusland houden zich vaak niet aan de regels die wij belangrijk vinden. De VS hebben daarnaast veel aandacht voor hun machtsstrijd met China, waardoor Europa problemen in de eigen achtertuin vaker zelf moet oplossen. Bijvoorbeeld als het gaat om Turkse claims op grondstoffen in de wateren van EU-lidstaten Cyprus en Griekenland. De afgelopen jaren zijn er door Nederland al stappen gezet richting een realistischer buitenlandbeleid, dat zich richt op de behartiging van onze eigen belangen. Een nieuwe benadering van China erkent inmiddels dat het land niet alleen een handelspartner is, maar via bedrijfsspionage, machtsspelletjes en doorzichtige propaganda over zijn corona-aanpak, ook een veiligheidsrisico vormt. Daarnaast is het Nederlandse lidmaatschap van de VN-Veiligheidsraad gebruikt om voor het eerst mensensmokkelaars op een sanctielijst te plaatsen en kan de EU strafmaatregelen opleggen aan mensenrechtenschenders en daders achter cyberaanvallen. Tijdens het uitbreken van de coronacrisis hebben diplomaten samen met de reisbranche, een topprestatie geleverd door duizenden gestrande Nederlanders van over de hele wereld veilig terug naar Nederland te krijgen. Die diplomaten hebben we ook hard nodig in een wereld waarin andere machten de spelregels willen herschrijven. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Een realistisch buitenlandbeleid waarin onze belangen, bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid, migratie en handel, de relaties met andere landen bepalen. Daarom werken we samen met ongemakkelijke partners in het Midden-Oosten en Noord-Afrika bij de bestrijding van terrorisme of bij de lokale opvang van vluchtelingen. Als een land onze belangen schaadt, bijvoorbeeld door het financieren van extremistische religieuze instellingen in Nederland of door illegaal in Nederland verblijvende onderdanen niet terug te nemen, volgen er maatregelen.
Investeren in nieuwe bondgenoten, bij voorkeur via de Navo en de EU, om tegenwicht te bieden aan autoritaire grootmachten als Rusland en China. Gelijkgezinde democratische landen als Canada, Australië, Israël, Japan en Zuid-Korea, hebben belang bij een vrij internet, respect voor de mensenrechten en vrijheden van het individu, en eerlijke handel volgens internationale regels. Daarnaast blijft Nederland zich inzetten voor het goed functioneren van internationale organisaties zoals de Verenigde Naties en de OVSE.
Desnoods zonder resolutie van de VN-Veiligheidsraad militair ingrijpen als dat voor de veiligheid of belangen van Nederland en bondgenoten nodig is, zodat we ons beleid niet laten dicteren door een Chinees of Russisch veto.
Strategisch gebruik van de economische macht van de EU, bijvoorbeeld door sancties in te stellen als Rusland opnieuw buurlanden aanvalt of Turkije geen migratieafspraken respecteert en buurlanden intimideert. Om sancties kracht bij te zetten, zet Nederland binnen de EU in op 'extraterritoriale werking'. Als een bedrijf uit een derde land zich dan niet houdt aan de EUsancties, volgen er boetes op bedrijfsactiviteiten in Europa.
Afschaffing van vetorecht bij EU-sancties voor mensenrechtenschenders en bij de verlenging van economische sancties als eerste stap, om daarna ook het veto bij het instellen van economische sancties af te schaffen. Dat maakt ons buitenlandbeleid slagvaardiger en voorkomt dat autoritaire mogendheden één of twee lidstaten onder druk zetten om hun veto te gebruiken.
Een speciale 'sanctie-eenheid' waarmee Nederland de Britse voortrekkersrol bij het opstellen en handhaven van sancties binnen de Europese Unie overneemt.
Steun aan Europese pogingen om de nucleaire deal met Iran overeind te houden. Wanneer Iran uranium verrijkt voor militaire toepassingen of internationale waarnemers het land uit zet, dan moeten er weer sancties komen. Daarnaast willen we zo snel mogelijk afspraken maken over beperking van het Iraanse raketprogramma.
Modernisering van het associatieakkoord tussen Israël en de Europese Unie, onder meer via een herstart van formele gesprekken hierover in de associatieraad tussen beide partijen. Dit past bij de positieve ontwikkelingen in de regio, waarbij Bahrein, Soedan en de Verenigde Arabische Emiraten hun relatie met Israël hebben genormaliseerd. Verdieping van economische

---
pdf_page: 51
---

samenwerking kan ook plaatsvinden met landen die op een positieve manier met Europa samenwerken, bijvoorbeeld door migratiedeals te sluiten.
Strafbaarstelling van spionage en een verplichte registratie in een openbaar register voor individuen, bedrijven, onderwijsinstellingen en andere organisaties die openlijk of achter de schermen belangen van andere landen behartigen.
Een toegangsverbod voor politici van buiten de EU die in de drie maanden voorafgaand een verkiezing in hun land hier onder de diaspora campagne willen voeren.
Een doeltreffend postennetwerk met goede vertegenwoordiging in die landen waar onze belangen of kansen liggen, bijvoorbeeld op het gebied van handel, veiligheid en migratie. We kiezen daarbij ook vaker voor attachés met specifieke kennis over bijvoorbeeld migratie of kansrijke economische sectoren.
Betere dienstverlening voor Nederlanders in het buitenland, zoals mogelijkheden om op afstand te stemmen, officiële documenten aan te vragen of een Nederlandse bankrekening aan te houden. Ook wordt er gekeken naar mogelijkheden om coulanter om te gaan met verlies van de Nederlandse nationaliteit bij late aanvragen van verlenging van het paspoort, door de termijn te verlengen. Daarnaast moet er een procedure komen waarmee mensen de verloren nationaliteit terug kunnen krijgen als de gevolgen van het verlies onevenredig groot zijn. Om huwelijksdwang te voorkomen verbeteren we de consulaire hulp voor slachtoffers en zetten we ons in voor afspraken over erkenning van Nederlandse echtscheidingsbeschikkingen.


# Ontwikkelingssamenwerking 

Veel doelen van het ontwikkelingsbeleid kunnen we veel effectiever bereiken via vrijhandel. Door investeringen, ondernemerschap en export kunnen burgers in armere landen zelf geld verdienen en via belasting onderwijs of zorg bekostigen. Europese handelsverdragen verhogen ook nog eens standaarden rond arbeidsomstandigheden, mensenrechten en productveiligheid. Dat is beter voor de rest van de wereld en het voorkomt dat China zijn lagere eisen tot wereldwijde norm maakt. Hulpgeld kan nuttig zijn als we het strategisch inzetten voor het behartigen van Nederlandse belangen, zoals het indammen van migratiestromen. De uitgaven aan de opvang van Syrische vluchtelingen in Jordanië en Turkije zijn de afgelopen jaren bijvoorbeeld een goede investering gebleken. Dit geldt niet voor de traditionele praktijk van ontwikkelingssamenwerking, waarbij geld wordt gegeven aan armere landen om zich op basis van onze normen te ontwikkelen. Maar ontwikkelingslanden sluiten inmiddels steeds vaker zakendeals en leningen bij opkomende machten als China, India en Turkije. Deze landen gebruiken hun groeiende economische macht om in Afrika toegang tot grondstoffen en afzetmarkten te kopen. Om in de eenentwintigste eeuw overeind te blijven, moeten Nederland en Europa ontwikkelingsgeld ook meer inzetten op het bereiken van geopolitieke doelen. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Oprichting van een nationale ontwikkelings- en noodhulporganisatie, NLAID, die hulpgelden effectiever inzet voor strategische doelen als markttoegang of terugname van illegale onderdanen. Ngo's die eventueel werk uitvoeren voor NLAID plakken een Nederlandse vlag op hun project. Ook versterken we de positie van de Nederlandse ontwikkelingsbank FMO om de concurrentie met ontwikkelingsbanken uit andere landen beter aan te gaan en het ondernemersklimaat in ontwikkelingslanden te versterken.
De uitvoering van projecten nadrukkelijk openstellen voor bedrijven, want het doel van ontwikkelingshulp is niet een Nederlandse ngo-sector in stand te houden.
Sluiting van ambassades die zich hoofdzakelijk met ontwikkelingssamenwerking bezighouden, tenzij deze ingezet kunnen worden bij het monitoren en beheersen van migratiestromen. Diplomatieke posten zijn er voor de Nederlandse belangen in het buitenland en dienen niet als pinautomaat voor het gastland.
Besteding van hulpgeld via de Europese Unie in plaats van via de Verenigde Naties, zodat we politieke eisen aan het ontvangende land kunnen stellen. De VN-organisaties kunnen het werk vervolgens wel uitvoeren als onderaannemer, maar het moet voor het ontvangende land

---
pdf_page: 52
---

duidelijk blijven dat Nederland of Europa de geldkraan kan dichtdraaien.
Een einde aan de automatische stijging van het ontwikkelingsbudget als de economie groeit en een flinke snoeibeurt in het woud van fondsen en potjes. Voor ideële plannen die niet bijdragen aan de Nederlandse belangen kunnen ngo's geld ophalen bij private donateurs.
Ruimere criteria voor wat meetelt als ontwikkelingshulp. Als het binnen de Oeso niet lukt om deze zogeheten ODA-definitie uit te breiden, moet Nederland met een eigen definitie werken. Daarin telt dan ook hulp bij grensbewaking in Afrika, net als militaire missies die er bijvoorbeeld voor zorgen dat ontheemden weer veilig naar huis kunnen.
Hantering van de hoogste standaarden op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen bij projecten die binnen internationale organisaties zoals de Wereldbank worden aanbesteed. Op dit moment worden veel van dergelijke projecten gegund aan bedrijven die lage duurzaamheidsstandaarden hanteren.
Extra geld voor noodhulp, ten koste van goedbedoelde maar vaak weinig effectieve langjarige projecten. Bij de toekenning van deze noodhulp komt meer nadruk op het voorkomen van migratiestromen. Dat betekent bijvoorbeeld extra uitgaven voor hulp aan Syrische vluchtelingen of andere getroffenen in gebieden rondom Europa.


# Europese zaken 

Nieuwe grootmachten als Rusland en China gedragen zich steeds assertiever en oude bondgenoten als de Verenigde Staten en Groot-Brittannië varen niet altijd meer een voorspelbare en vergelijkbare koers. De rol van de Europese Unie op het wereldtoneel wordt daarom belangrijker. De EU heeft Nederland de afgelopen decennia vrede en welvaart gebracht. Het draagvlak voor Europese samenwerking is echter niet vanzelfsprekend, zoals ook de Brexit heeft laten zien. In een tijd van veranderende machtsverhoudingen verwachten inwoners dat de Europese Unie effectief optreedt en levert, bijvoorbeeld door als lidstaten in gezamenlijkheid een stevige positie op het wereldtoneel in te nemen. Ook wordt verwacht dat de lidstaten zich aan de spelregels houden. Naast de rechtsstaat en democratische waarden, geldt dit ook voor de nationale begrotingen. De afgelopen jaren hebben we daar stevig op ingezet. Zo kan iedere lidstaat aan de noodrem trekken als geld uit het corona-herstelfonds onverstandig wordt besteed, gelden er hardere eisen aan de rechtsstaat bij lidstaten die lid willen worden en stijgt de Nederlandse afdracht aan de EU-begroting de komende jaren niet. De Europese Unie trekt wel meer geld uit voor Nederlandse prioriteiten zoals veiligheid, migratie en klimaat en krijgt mogelijkheden om subsidies uit de meerjarenbegroting en het herstelfonds in te houden als lidstaten de rechtsstaat aan hun laars lappen. We blijven ons inzetten om de Europese Unie slagvaardiger te maken. Het lidmaatschap van een sterke Unie is namelijk cruciaal voor de Nederlandse veiligheid en welvaart. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Terughoudendheid bij uitbreiding van de EU, waarbij draagvlak en duurzame uitvoering van gemaakte afspraken de doorslag geven. Associatieverdragen, handelsakkoorden of andere partnerschappen zijn goede alternatieven om effectief samen te werken.
Alternatieven voor toetreding van Turkije, waar beide partijen wat aan hebben, zoals een vrijhandelsakkoord. Want gezien de verslechtering van onder meer mensenrechten en democratie in het huidige Turkije, is het niet realistisch dat het land aan de voorwaarden voor EU-lidmaatschap gaat voldoen. Dan is het beter om alternatieve banden te zoeken. We blijven ook samenwerken rond migratie en veiligheid.
Nauwe samenwerking en goede handelsafspraken met het Verenigd Koninkrijk, inclusief stevige afspraken over een gelijk speelveld om oneerlijke concurrentie voor onze ondernemers te voorkomen en toegang tot Britse wateren voor onze vissers.
Informele coalities om per onderwerp zoveel mogelijk invloed op Europees beleid te hebben. Het leiderschap van de Hanze-liga die streeft naar strikte naleving van financiële afspraken door alle lidstaten, is een goed voorbeeld. En met Frankrijk trekken we bijvoorbeeld samen op om de voorwaarden voor nieuwe lidstaten aan te scherpen en hebben we gedeelde belangen

---
pdf_page: 53
---

rond Brexit. Met anderen werken we weer samen om druk uit te oefenen op lidstaten die zich niet houden aan de waarden en rechtsstatelijke beginselen van de Unie.
Sterkere regionale grensoverschrijdende samenwerking tussen de Benelux en de Duitse regio Noordrijn-Westfalen op het gebied van duurzame ontwikkeling, justitie en veiligheid.
Versterking van de interne markt. Hierbij is uitdrukkelijke aandacht voor de digitale interne markt, omdat daarin een enorm groeipotentieel voor de Nederlandse economie zit.


# Begroting en euro 
Blijven voorkomen dat de Europese Unie een transferunie wordt. Er komen geen nieuwe Europese instrumenten waarmee economisch slecht presterende lidstaten noodzakelijke hervormingen kunnen omzeilen.
Terugkeer naar begrotingsregels zodra de coronacrisis voorbij is, met voldoende handhaving die automatisch sancties toepast wanneer lidstaten begrotingsafspraken schenden. Eurolanden kunnen de sancties alleen met een unaniem besluit tegenhouden.
Stopzetten van financiering aan lidstaten binnen de eurozone die zich structureel niet aan de begrotingsregels houden, bijvoorbeeld door de toegang tot noodfinanciering via fondsen als ultieme consequentie stop te zetten. Om te voorkomen dat lidstaten in deze situatie komen willen we dat de Europese meerjarenbegroting meer nadruk legt op het concurrerender maken van alle economieën in de Unie, door betalingen meer te koppelen aan hervormingen
Betere bescherming van spaarders. De oplossing ligt in eerste instantie bij terugbrengen van risico's in de Europese bankensector, in plaats van het delen van bestaande risico's, zoals via een Europees Depositogarantiestelsel. Risicoreductie kan door de nulweging van staatsobligaties op bankbalansen af te schaffen, banken vaker door te lichten en het toezicht op kleine banken aan te scherpen.
Verdergaande modernisering van de Europese meerjarenbegroting om aan te sluiten bij de uitdagingen van deze tijd. Daarbij horen meer uitgaven aan (digitale) veiligheid, onderzoek en innovatie, digitalisering, kunstmatige intelligente, verduurzaming, de economie en migratie en minder geld voor lidstaten die zich niet aan afspraken houden en stoppen met de maandelijkse verhuizing van het Europees Parlement tussen Brussel en Straatsburg.
Geen stijging van de Nederlandse afdracht en geen Europese belastingen of wetgeving die de Nederlandse pensioenfondsen (indirect) belast, en op termijn een system waarbij afdrachten alleen op het BNI gebaseerd zijn.
Behoud van het herstelfonds als een puur tijdelijke maatregel zonder verlenging. Bijdragen uit dit fonds blijven gekoppeld aan hervormingen.

---
pdf_page: 54
---

# Migratie en Integratie

---
pdf_page: 55
---

# - Migratie en Integratie 

Toen Nederland zeventig jaar geleden het VN-vluchtelingenverdrag ondertekende, was dat een faire oplossing voor de opvang van mensen die door oorlogen in hun eigen regio op de vlucht waren geslagen. Maar het recht op asiel, op een tijdelijke veilige opvang, is veranderd in een mogelijkheid tot permanente vestiging in het land van voorkeur. Het gaat ook met allerlei misstanden gepaard. Mensensmokkelaars verdienen veel geld door kwetsbare groepen uit te buiten, terwijl ngo's mensen stimuleren om levensgevaarlijke overtochten naar Europa te wagen. Uitgeprocedeerde asielzoekers blijven na een afwijzing vaak hangen in de illegaliteit. Sommige landen gebruiken de mogelijkheid om migratiestromen los te laten zelfs als middel om Europa onder druk te zetten.

Als we niets veranderen neemt dit probleem alleen maar toe. Een sterk stijgende Afrikaanse bevolking en een voortdurende aanwezigheid van Islamitisch radicalisme in het MiddenOosten en Afrika betekenen dat velen richting Europa willen komen. De migratiecrisis in 2015 heeft pijnlijk aangetoond dat zo'n toestroom onhoudbaar is. Een miljoen mensen vroeg asiel aan in de Europese Unie, waarvan vele tienduizenden in Nederland. Dat leidde tot forse maatschappelijke onrust en een zware opgave om iedereen in Nederland te laten integreren. Want andere culturele achtergronden, veelal uit orthodoxe Islamitische landen, botsen regelmatig met de vrije waarden van de Nederlandse maatschappij. Dankzij de EU-Turkijedeal en het sluiten van Europese grenzen is de toestroom in 2016 ingedamd, maar we moeten erkennen dat we nog steeds geen permanent houdbaar systeem hebben. Daarbij moet er echte controle zijn over de Europese buitengrenzen, en worden vluchtelingen in principe opgevangen in de eigen regio. Van daaruit nodigen wij zelf de vluchtelingen uit die we willen verwelkomen.

Bij vluchtelingen die wel in Nederland kunnen blijven, hebben we te lang gedacht dat inburgering enkel hun eigen verantwoordelijkheid is. Want iemand uit een onderontwikkeld land is niet direct zelfredzaam in een moderne maatschappij. Hierdoor kunnen er parallelle samenlevingen ontstaan en staan vrijheden waar eeuwenlang voor gevochten is onder druk. De overheid moet daarom selectiever zijn in wie het binnenlaat, moet integratie een verplichtender karakter geven en moet individuen die vrijheid zoeken actief beschermen tegen repressieve groepsdruk. De volgende uitgangspunten zijn daarbij leidend:
De Europese Unie is niet de veilige haven voor alle ellende en tegenslag op andere continenten. In ieder werelddeel zijn voldoende landen die regionale opvang kunnen bieden. We zijn bereid mee te betalen als de gastlanden arm zijn.
Geboden opvang in Nederland is geen recht maar een gunst. In ruil daarvoor verwachten we dat nieuwkomers meedoen aan een vrije samenleving. Anders ben je beter af op een ander continent.
Integratie is een verplichting. Inburgering en het spreken van Nederlands zijn voorwaarden om deel te nemen aan de vrije samenleving. En in die vrije westerse samenleving is geen plaats voor segregatie, culturele of religieuze onderdrukking.

---
pdf_page: 56
---

# Migratiebeleid 

Een duurzaam migratiebeleid, gebaseerd op regionale opvang voor vluchtelingen, is een zaak van lange adem. Uiteindelijk dient iedereen die op eigen houtje naar Europa reist direct teruggestuurd te worden naar een veilig land in de regio waar de Europese Unie een migratiedeal mee heeft. Dat krijgen we niet in één keer voor elkaar, ook omdat we daarbij afhankelijk zijn van andere landen binnen en buiten Europa. Maar elke stap koesteren we omdat het ons dichter bij ons einddoel brengt. De afgelopen jaren is hard gewerkt aan het terugwinnen van controle over onze buitengrenzen. Mensen die vluchten voor oorlog en geweld moeten kunnen rekenen op veilige opvang. Gelukkig is het taboe van opvang in de regio in Nederland inmiddels doorbroken. Dit leidde tot een belangrijke diplomatieke rol van Nederland bij de totstandkoming van de Turkije-deal. Die afspraak beteugelde de migratiegolf die Nederland en de EU in crisis had gestort. Ook zijn landen gesteund om zelf hun grenzen te controleren. Zo zijn marechaussees naar Griekenland gestuurd toen Turkije begin 2020 op onverantwoorde wijze groepen migranten de grens over joeg. Een missie van de EU heeft een Nigerese smokkelroute richting Europa ontmanteld. En in eigen land kreeg de taxiboot voor migranten genaamd Sea-Watch strenge regels opgelegd, waardoor het schip niet meer onder Nederlandse vlag vaart. Ook hebben we ervoor gezorgd dat het mogelijk is dat landen die niet meewerken aan terugkeer moeilijker visa voor hun inwoners krijgen om de EU te betreden. Maar we zijn er nog niet. We moeten verder werken aan de vervolmaking van het migratiebeleid, gebaseerd op migratieovereenkomsten met landen in de regio en het terugsturen van migranten die op eigen houtje Europa proberen te bereiken. De komende jaren zetten we in op:
Migratieovereenkomsten met veilige derde landen in de regio. Deze maken we voorwaardelijk voor het ontvangen van ontwikkelingshulp, toegang tot de Europese markt, toegang tot de EU met visa en landingsrechten en het sluiten van handelsovereenkomsten. Daarbij is samenwerking met EU-lidstaten van groot belang. Als een land meewerkt, staan daar gunstige handelsvoorwaarden of hulpgelden tegenover. Ook kunnen we helpen bij de opvang van kwetsbare mensen in speciale huisvesting in de eigen regio, zoals Nederland dit nu ook met vluchtelingenkinderen in Griekenland doet.
Strenger bewaken van de Europese buitengrenzen om migratiestromen te controleren. Wanneer een lidstaat zijn grenzen niet goed bewaakt, kunnen die tot Europese grens worden verklaard met speciale verantwoordelijkheid voor de versterkte EU-grenswacht Frontex. Om onze eigen grenzen te bewaken en Frontex te ondersteunen breiden we de Marechaussee uit. Daarbij zetten we in op het oprollen van mensensmokkelnetwerken.
Een strenge procedure aan de Europese buitengrens en effectievere terugkeer voor afgewezen asielzoekers. Pas wanneer dit op orde is, kan bij de opvang van asielzoekers sprake zijn van solidariteit tussen lidstaten. EU-lidstaten kunnen we dan onder voorwaarden helpen met hervestiging van kansrijke asielzoekers of via praktische of financiële ondersteuning. Asielzoekers die de EU-buitengrensprocedure hebben ontdoken kunnen geen asielaanvraag doen aan het loket in Nederland.
Een jaarlijks quotum voor hervestiging van vluchtelingen dat, mede gelet op maatschappelijk draagvlak, ook nul kan zijn. Vluchtelingen selecteren we op basis van inpasbaarheid in de Nederlandse samenleving, bijvoorbeeld op basis van taal- en opleidingsniveau en affiniteit met een vrije samenleving. Denk daarbij aan mensen die opstonden tegen onvrijheid in hun eigen land en als gevolg daarvan voor het regime moesten vluchten. Door middel van hervestiging kunnen regionale opvangcentra worden ontlast, maar dit gebeurt pas wanneer de instroom in Nederland nagenoeg tot nul is gedaald.
Aanpassing van de Europese asielregels om tijdelijke opvang in Nederland mogelijk te maken. De huidige praktijk waarin na vijf jaar permanent verblijf verkregen kan worden, willen we aanpassen. Uitgenodigde vluchtelingen geven we dan een tijdelijke verblijfsvergunning voor drie jaar. In het vierde jaar keert men direct terug óf naar het land van herkomst als dat weer veilig is óf naar het veilige derde land in de regio van herkomst. Het is ook mogelijk dit vierde jaar te gebruiken voor de behandeling van een aanvraag voor een verblijfsrecht met een ander doel (werk of studie) indien aan alle voorwaarden van die vergunning wordt voldaan, zoals inkomenseisen en taalbeheersing. Alleen mensen die zelfredzaam zijn en de Nederlandse normen en waarden hebben omarmd kunnen hier gebruik van maken.

---
pdf_page: 57
---

# Crisismaatregelen 

Een nieuwe migratiecrisis moeten we te allen tijde voorkomen. Het is belangrijk om alternatieve maatregelen achter de hand te hebben wanneer het niet lukt om in Europees verband migratieovereenkomsten met veilige derde landen te sluiten en het tegenhouden van kansarme asielzoekers aan de buitengrens uitblijtt. Nederland zal in dat geval de regie in eigen hand moeten nemen en bereid moeten zijn eigenstandig drastische maatregelen te nemen. Omdat het instellen van bijvoorbeeld binnengrenscontroles grote gevolgen heeft voor de Nederlandse economie, verdient het verreweg de voorkeur dan met een coalitie van gelijkgestemde landen samen te werken. We beschouwen noodmaatregelen dan ook als een oplopende trap, waarbij we de uiterste maatregelen slechts nemen als alternatieven niet haalbaar zijn. Daarbij zijn we indien nodig bereid tot:
Opvang aan de buitengrens van de Europese Unie als het niet lukt om Europese migratiedeals met landen in de regio te sluiten. Vanuit een gesloten voorziening of een eiland is doorreizen niet mogelijk. Vanuit deze opvanglocatie kunnen mensen teruggestuurd worden naar het land van herkomst, een veilig derde land of eventueel op uitnodiging toegelaten worden tot een EU-lidstaat.
Een mini-Schengenzone met strikte grenscontroles binnen de Europese Unie als het onhaalbaar blijkt om of migratiedeals of opvangcentra aan de buitengrens van de Europese Unie op te zetten. Migranten die toch binnen deze zone asiel aanvragen, worden opgevangen in bewaakte locaties aan de grens en teruggestuurd naar de (veilige) landen waar ze zijn binnengekomen.
Opschorting van het recht op het aanvragen van asiel in Nederland en sluiting van de Nederlandse grenzen voor migranten. Dit is noodzakelijk als het ook niet haalbaar blijkt om een mini- Schengenzone op te zetten met strikte grenscontroles binnen de Europese Unie. Daarvoor kan het VN-vluchtelingenverdrag worden opgezegd of aangepast, waarbij de werkingssfeer van het verdrag expliciet wordt begrensd naar het werelddeel waar de vluchteling uit is gevlucht. Ook EU-regelgeving moet hiervoor worden aangepast.
Forse investeringen in veilige havens in de regio door Nederland zelf. Migranten worden aan de gesloten Nederlandse grens in een gesloten voorziening opgevangen. Zij kunnen alleen weg uit de voorziening als zij direct het land verlaten. Zij gaan terug naar het eigen land of worden vervolgens teruggestuurd naar door Nederland gefinancierde opvanglocaties in de regio.
Een opt-out clausule voor de EU-afspraken op het gebied van asiel en immigratie wanneer hervorming van het Europees asielrecht onvoldoende ruimte biedt om de genoemde maatregelen ten tijde van crisis uit te voeren.


## Europese grenswacht

Bij een strikt Europees migratiebeleid met goede controle over de buitengrenzen, is handhaving met patrouilleschepen en grenswachten onmisbaar. Tien jaar geleden zouden we misschien huiverig zijn geweest tegenover een eigen kust- en grenswacht voor de Europese Unie, maar binnen onze visie op migratiebeleid is het een logisch vervolg. Gelukkig trekken landen hier het komende decennium geld voor uit. Een deel van het personeel zal bestaan uit tijdelijke nationale bijdragen, waarvoor wij bijvoorbeeld marechaussee, politiemensen of werknemers van de IND kunnen uitzenden, maar er komt ook vast personeel. Zo kunnen Nederlanders in de toekomst direct solliciteren voor een baan bij de Europese grenswacht. Zo gek is dat niet. Aanstormende beleidsambtenaren kunnen ook solliciteren bij de Europese Commissie en niet alleen bij de Rijksoverheid. Binnen het door ons gewenste asielsysteem wordt het normaal dat Europese migratiebeambten aan de buitengrenzen illegale migranten tegenhouden en terugsturen, en asielzoekers naar veilige opvang in hun eigen regio sturen.

---
pdf_page: 58
---

# Draagvlak in de samenleving 

Onvrede vanuit de samenleving ten aanzien van migratie wordt niet alleen gevoed door de toestroom van mensen die helemaal geen vluchteling zijn, maar ook door het niet kunnen uitzetten van criminele of overlastgevende asielzoekers. De afgelopen jaren is daarom ingezet op het verruimen en intensiveren van vreemdelingenbewaring en op meer gedwongen vertrek, zoals bij criminele vreemdelingen. Overlastgevende asielzoekers worden bovendien in een sober en strikter regime geplaatst (aso-AZC) zodat zij die ernstige overlast veroorzaken in de samenleving daar zoveel mogelijk uit geweerd worden. Ook stoppen we met asielzoekers meer te bieden dan wat volgens Europese wet- en regelgeving verplicht is, bijvoorbeeld ten aanzien van geldigheidsduur van de asielvergunning, gehoor bij herhaalde aanvragen en het betalen van dwangsommen bij een vertraagde procedure. Ook zijn het permanente kinderpardon en de discretionaire bevoegdheid van de staatssecretaris van Justitie afgelopen jaren afgeschaft. De komende jaren zetten we in op:
Verkort afdoen van herhaalde aanvragen zolang er nog asiel kan worden aangevraagd in Europa. Het beroep mag niet in Nederland worden afgewacht en hoger beroep wordt afgeschaft. Alleen een veranderde veiligheidssituatie in het land van herkomst kan nog reden zijn voor het toestaan van een herhaalde aanvraag. In Europees verband zetten we in op de regel dat asielzoekers slechts één asielaanvraag kunnen doen, en indien zij in één lidstaat al bescherming hebben gekregen, nergens anders asiel kunnen aanvragen. Tegen uitgeprocedeerde asielzoekers wordt een terugkeerbesluit uitgevaardigd dat in de hele EU wordt nageleefd.
Hervormen van de rechtsbijstand in asielzaken naar Zwitsers model, zodat asieladvocaten een vast bedrag per zaak ontvangen. Dit gaat nodeloos doorprocederen tegen, zodat we afgewezen asielzoekers sneller terug kunnen sturen naar hun eigen land.
Strafbaarstelling van het oppikken en afzetten van migranten in Europese havens. Ngoschepen voor de Afrikaanse kust stimuleren migranten om een gevaarlijke overtocht naar Europa te wagen. Als het de kapiteins echt alleen om het redden van drenkelingen te doen is, dan brengen ze mensen terug naar de dichtstbijzijnde haven in Afrika.
Verhoging van de strafmaat voor mensensmokkel. In Europees verband zetten we in op het ontmantelen van smokkelroutes en het onderuit halen van het verdienmodel van mensenhandelaren. Ook zetten we het programma Samen tegen Mensenhandel voort om slachtoffers te beschermen en mensenhandelaren aan te pakken.
Strafbaar stellen van illegaal verblijf in Nederland. Hiermee gaan we het rekken van (illegaal) verblijf in Nederland tegen en maken we het makkelijker om overlastgevers, criminelen en (vermeende) oorlogsmisdadigers vast te zetten. Ook het faciliteren van illegaal verblijf wordt strafbaar. Asielzoekers waarvan het vermoeden bestaat dat ze overlast veroorzaken of zich aan overheidstoezicht onttrekken, worden sneller in detentie geplaatst.
Ondersteuning van uitgeprocedeerde asielzoekers bij het voldoen aan hun vertrekplicht door tijdelijke opvang te bieden zolang zij actief meewerken aan hun vertrek. Het is daarentegen oneerlijk om mensen die bewust hun vertrek frustreren, te belonen met gemeentelijke opvang. We hebben gemeentelijke opvang de afgelopen kabinetsperiode volledig afgebouwd en de komende jaren willen we gemeentelijke opvang aan uitgeprocedeerde asielzoekers ook wettelijk verbieden. Zo kunnen gemeenten in de toekomst nooit meer op eigen houtje een opvang voor uitgeprocedeerde asielzoekers starten.
Verplicht verblijf in een gezinslocatie om vertrek van uitgeprocedeerde asielzoekers te bespoedigen. Onderwijs voor kinderen van een uitgeprocedeerd gezin gebeurt dan in de taal van het thuisland om worteling en schrijnende situaties bij terugkeer te voorkomen. Het verblijf in een gezinslocatie kan worden verlengd om het vertrek goed te kunnen organiseren.

---
pdf_page: 59
---

# Integratie 

Van nieuwkomers verwachten we dat ze in ruil voor de geboden gastvrijheid bijdragen aan de samenleving. Door verdieping in de Nederlandse cultuur en normen en waarden, het leren van de Nederlandse taal en door te werken. De eigen verantwoordelijkheid van migranten is onvoldoende gebleken om snel mee te doen in de Nederlandse samenleving. De afgelopen jaren is om die reden de inburgeringswet sterk verbeterd. Migranten worden daarom meer begeleid, de vrijblijvendheid verdwijnt en de inburgeringseisen gaan omhoog. De afgelopen jaren is daarbij het behalen van een hoger taalniveau en het opdoen van werkervaring een verplicht onderdeel van de inburgering geworden. Ook worden inburgeraars die niet meedoen voortaan beboet. Ook zal meer aandacht worden besteed aan zelfbeschikking, de gelijkwaardigheid van man en vrouw, LHBTI-rechten, antisemitisme en vrijheid van godsdienst, inclusief de vrijheid om niet te geloven of te stoppen met geloven. Bovendien moeten inburgeraars voortaan een participatieverklaring ondertekenen waarin ze beloven de mensenrechten te eerbiedigen. Daarmee nemen ze afstand van onderdrukking, huwelijksdwang en geweld binnen een relatie. Ook zullen mensen die voorheen niet hoefden in te burgeren aan hun integratie moeten werken, zoals mensen met een Turkse achtergrond. Jonge kinderen van ouders die moeten inburgeren gaan verplicht naar voorschool om achterstanden vroeg aan te pakken. Meedoen en bijdragen aan de samenleving mag geen keuze meer zijn, maar de enige optie. De komende jaren zetten we in op:
Aanscherping van het huisvestingsbeleid voor statushouders. Statushouders verhuizen na het azc niet automatisch meer door naar een sociale huurwoning en krijgen geen voorrang, maar blijven op speciale integratielocaties waar zij een intensief inburgeringstraject doorlopen. Pas als zij voortvarend bezig zijn met de inburgering, bijvoorbeeld door een opleiding af te ronden of zicht hebben op werk, kunnen zij doorstromen naar een eigen huurwoning.
Bijstand in natura zolang nieuwkomers op de integratielocaties wonen. Een statushouder ontvangt alleen leefgeld voor voedsel en kleding, komt niet in aanmerking voor aanvullende toeslagen en volgt een studie of doet vrijwilligerswerk.
Verhogen van de taaleis in de bijstand (B1 niveau). Ook kunnen uitkeringsgerechtigden die onvoldoende ingeburgerd zijn - bijvoorbeeld doordat ze in het verleden geen inburgeringsplicht hadden - als tegenprestatie verplicht worden (op onderdelen) te werken aan de inburgering en integratie.
Verplichting voor huwelijksmigranten om vóór hun komst naar Nederland succesvol het basisexamen inburgering te doorlopen. Eenmaal in Nederland verwachten we dat zij binnen drie jaar succesvol het inburgeringstraject doorlopen en de Nederlandse taal spreken op B1 niveau.
Belonen van statushouders die ingeburgerd zijn en zelfstandig in het eigen inkomen kunnen voorzien. Dit doen we door hen sneller een permanente verblijfsstatus te verlenen dan statushouders die nog afhankelijk zijn van de overheid. Zo gaat het meer lonen om volwaardig mee te doen.


## Verdedigen van vrije waarden

De vrije Nederlandse waarden zijn geen vanzelfsprekendheid en moeten we actief verdedigen. Het dragen van gezichtsbedekkende kleding in het openbaar vervoer, het onderwijs, de zorg en in overheidsgebouwen is inmiddels verboden. Ook treden we actiever op tegen landen die controle proberen uit te oefenen op hun diaspora in Nederland. Een Turkse minister is de toegang tot Nederland ontzegd en een Eritrese diplomaat is het land uitgezet. Bij zulke maatregelen staat de vrijheid van het individu en de veiligheid van de samenleving als geheel centraal. Vrijheid vergt bescherming tegen hen die er misbruiken van maken om anderen te onderdrukken, om onvrijheid te verspreiden of om de democratische rechtsstaat de rug toe te keren. Daarom hebben we de wet aangescherpt zodat organisaties die handelen in strijd met deze waarden eerder worden ontbonden. Het vraagt om een weerbare samenleving waarin burgers, overheden, onderwijs-

---
pdf_page: 60
---

maatschappelijke- en religieuze instellingen gezamenlijk pal staan voor de vrijheid. De komende jaren zetten we in op:
Geheel verbieden van gezichtsbedekkende kleding in de openbare ruimte, met uitzondering van mondkapjes die op advies van de overheid tijdens een pandemie worden gedragen.
Weren van Nederlandse haatpredikers via gebiedsverboden en handhavingsmaatregelen in de Gemeentewet en het sluiten van religieuze instellingen die op grond van hun geloof geweld prediken. Wanneer kan worden verwacht dat buitenlandse predikers, politici of andere sprekers naar Nederland komen en voornemens zijn hier discriminerende uitspraken te doen, wordt geen toestemming meer verleend voor hun komst.
Mogelijkheden voor gemeenten om gebedsoproepen te beperken of te verbieden als deze ongewenste effecten hebben voor de openbare orde, polarisatie versterken of integratie tegengaan.
Stopzetten van vergunningen en financiële steun aan organisaties die de integratie tegenwerken of openlijk vrije democratische waarden ondermijnen. Ook bij het vermoeden dat organisaties tegen de democratische kernwaarden handelen, worden subsidies of vergunningen ingetrokken. Hierdoor kunnen scholen hun bekostiging verliezen, televisieomroepen worden geweigerd en dubieuze geldstromen worden tegengegaan. De Wet Bibob wordt hiervoor uitgebreid met democratische kernwaarden.
Beschermen van slachtoffers van huwelijksdwang, achterlating of genitale verminking. De rechter kan hiervoor een preventief beschermingsbevel afvaardigen. Bij signalen van uithuwelijking of genitale verminking kan een uitreisverbod worden opgelegd om te voorkomen dat iemand Nederland verlaat. Wanneer genitale verminking tot medisch lijden leidt, dan moet een hersteloperatie worden vergoed. Ook kunnen betrokkenen worden verplicht om iemand terug te halen naar Nederland. Bovendien versterken we de controle op Schiphol om signalen van ophanden zijnde genitale verminking te signaleren en te voorkomen.
Aanpassen van het strafrecht zodat alle medeplichtigen aan eerwraak of onderdrukking zware straffen opgelegd krijgen.
Verbieden van het uitvoeren, aanprijzen van en aanzetten tot maagdenvliesherstel. Dit voorkomt dat vrouwen onder druk worden gezet om een 'bewijs' van maagdelijkheid te verkrijgen of een maagdenvlieshersteloperatie te ondergaan.
Een juridische meldplicht voor medewerkers in de zorg en het onderwijs bij eergerelateerd geweld, huwelijksdwang en vrouwelijke genitale verminking. Om (potentiële) slachtoffers van culturele onderdrukking of eerwraak te herkennen en te ondersteunen en te begeleiden naar hulp, komt er een landelijk dekkende online chat met hulpverleners.
Een verbod om meermaals een huwelijkspartner naar Nederland te halen. Zo wordt voorkomen dat meerdere malen een bruid wordt geïmporteerd die het risico loopt op huwelijkse onderdrukking. Dit verbod geldt ook voor iemand die veroordeeld is voor geweld binnen het huwelijk. Daarbij wordt onderzocht of de strafbaarstelling van uitbuiting binnen het huwelijk kan worden aangescherpt.
Een meldplicht voor banken om ongebruikelijke of verdachte financiële transacties vanuit onvrije landen aan maatschappelijke en religieuze organisaties te signaleren en te melden. Het klantenonderzoek van banken wordt uitgebreid naar het tegengaan van beïnvloeding van buitenaf en onwenselijk geachte geldstromen.
Tegengaan van financiering uit onvrije landen van stichtingen, verenigingen en religieuze organisaties. Hiervoor wordt de buitenlandse financieringuit onvrijelandenaanmaatschappelijke instanties structureel in de gaten gehouden.
Investeringen in de veiligheidsdiensten om buitenlandse beïnvloeding tegen te gaan.
Een toegangsverbod voor politici van buiten de EU die in de drie maanden voorafgaand aan een verkiezing in hun land hier onder de diaspora campagne willen voeren.

---
pdf_page: 61
---

# Justitie en Veiligheid

---
pdf_page: 62
---

# Justitie en Veiligheid 

Dalende criminaliteitscijfers gaven ons lange tijd de indruk dat het wel goed ging met de veiligheid in Nederland. En op veel punten is dat ook zo. Het aantal moorden is in twee decennia gehalveerd, het aantal slachtoffers van geweldsmisdrijven, verkeersmisdrijven en vermogensdelicten zoals diefstal, inbraak en overvallen, is al een aantal jaren op rij gedaald, we kennen geen massale rellen zoals in Londen of Parijs, en een grootschalige terreuraanslag met explosieven en automatische wapens is ons gelukkig bespaard gebleven.

Toch zijn er ernstige ontwikkelingen, die we moeten keren. Terreur en radicalisering vormen een continue bedreiging en vragen om voldoende bevoegdheden en capaciteiten bij onze inlichtingendiensten. En het liberale gedoogbeleid van softdrugs heeft zijn romantiek verloren. De georganiseerde drugscriminaliteit is inmiddels uitgegroeid tot een heuse poldermaffia die onze rechtsstaat bedreigt. De moord op advocaat Derk Wiersum, de samenwerking tussen Nederlandse criminelen en een buitenlandse inlichtingendienst bij een liquidatie en witwasoperaties waarbij miljarden euro's in de bovenwereld geïnvesteerd worden, laten pijnlijk zien dat er geen plaats meer is voor een halfbakken houding van gedogen.

Daarnaast groeit ook de digitale dreiging, terwijl nog niet genoeg mensen zich hiervan bewust zijn. Deels gaat het om criminaliteit zoals afpersing met 'ransomware' of diefstal via digitaal bankieren of WhatsApp. Dat is vreselijk naar voor de individuele slachtoffers, maar brengt de veiligheid en strategische onafhankelijkheid van Nederland nog niet in gevaar. De acties van landen als China en Rusland doen dat inmiddels wel. Via internet kunnen zij ook in Nederland mensen in de gaten houden en intimideren, het publieke debat proberen te beïnvloeden of toegang krijgen tot datacentra en infrastructuur. Omdat deze onvriendelijke daden niet ver genoeg gaan om te tellen als oorlogsdaad, moeten we ons op andere manieren wapenen. Veiligheidsdiensten, politie en justitie moeten voldoende kennis en middelen hebben om deze vijandige acties op te sporen. We moeten goed kijken of politie en justitie extra bevoegdheden nodig hebben als kwaadwillenden zich verschuilen achter de vrijheid van meningsuiting, godsdienst of privacyregels. De volgende uitgangspunten zijn daarbij leidend:
Het verdienmodel van drugscriminelen moet onderuit worden gehaald en ondermijnende criminaliteit moet harder en creatiever worden aangepakt. Bij die aanpak dienen de effecten op de volksgezondheid en de criminaliteit leidend te zijn.
Veiligheid staat voorop in de strijd tegen radicalisering en terreur, ook als daarvoor de vrijheid van meningsuiting van haatpredikers of de godsdienstvrijheid van ondermijnende genootschappen wordt beperkt. Of als daardoor jihadgangers stateloos worden wanneer hen het Nederlanderschap wordt afgenomen om te voorkomen dat zij terugkeren.
Het strafrecht besteedt meer aandacht aan wat rechtvaardig is voor de samenleving als geheel. Het is niet uit te leggen wanneer iemand na geweld tegen hulpverleners niet de cel in hoeft, of als jihadisten na een paar jaar weer op straat komen te staan zonder dat ze hun gevaarlijke ideeën kwijt zijn.

---
pdf_page: 63
---

# Radicalisering en terrorisme 

Terreur komt ook in Nederland soms pijnlijk dichtbij. Dag in dag uit werken tienduizenden mensen in Nederland hard om ons veilig te houden. Bijvoorbeeld door radicalisering op te sporen, beïnvloedbare jongeren op andere gedachten te brengen en haatpredikers het leven zuur te maken met gebiedsverboden. Tegen jihadisten die hier of elders tot actie willen overgaan, hebben we de repressie opgevoerd en investeren we in onze veiligheidsdiensten. We beperken hun bewegingsvrijheid met een meldplicht en uitreisverbod, zorgen dat ze geen geld hebben door hun uitkering en toeslagen stop te zetten en als ze eenmaal zijn vertrokken ontnemen we hun nationaliteit. Daarnaast zijn de termijnen voor voorlopige hechtenis voor terrorismeverdachten verlengd en de mogelijkheden voor DNA-onderzoek verruimd. Verblijf in een door een terroristische organisatie gecontroleerd gebied wordt strafbaar en de bevoegdheden van de inlichtingendiensten zijn gemoderniseerd en aangepast aan alle technologische ontwikkelingen. De komende jaren zetten we in op:
Intrekken van het Nederlanderschap van alle Nederlandse uitreizigers (mannen en vrouwen) zodat zij in het belang van onze nationale veiligheid niet kunnen terugkeren. Dit kan sinds 2017 voor mensen met een dubbele nationaliteit, maar wij zijn tegen een betere behandeling voor terroristen met alleen de Nederlandse nationaliteit. Daarvoor willen we het verdrag tegen stateloosheid aanpassen naar de oorspronkelijke versie, die een uitzonderingsclausule voor terroristen bevatte. Daarbij wordt ingezet op betere screening aan de buitengrenzen.
Stopzetten van consulaire dienstverlening (zoals het verlenen van een paspoort) aan Nederlandse uitreizigers, zolang intrekking van het Nederlanderschap nog niet is geregeld. Ook herstellen we de situatie dat de Nederlandse nationaliteit vervalt wanneer mensen vrijwillig in vreemde krijgsdienst treden. Dit breiden we uit met mensen die zich aansluiten bij een terroristische organisatie.
Lokale berechting van Syriëgangers. Daarbij steunen we de Koerdische strijdgroepen in Syrië, ook als dat op gespannen voet staat met het volkenrechtelijke verbod op inmenging in een ander land.
Verhoging van de strafmaat voor deelname aan een terroristische organisatie. Dit trekken we gelijk met medeplichtigheid aan moord. Zo blijven terroristen langer vastzitten. Bij een veroordeling voor dit misdrijf is ontneming van het Nederlanderschap ook mogelijk. De definitie voor deelname aan een terroristische organisatie verruimen we.
Internationale samenwerking bij de bestrijding van terreur en islamitisch terrorisme. Nederland neemt daarbij het voortouw om in deze strijd op te trekken met gelijkgestemde landen.
Minimumstraffen voor terroristische misdrijven en oorlogsmisdrijven.
Onder toezichtstelling en zo nodig levenslang in de gaten houden van jihadisten die vrijkomen uit detentie. De Wet Langdurig Toezicht maakt dit al mogelijk bij gewelds- en zedendelinquenten. Daarnaast kunnen geradicaliseerde jihadisten ook (een vorm van) TBS opgelegd krijgen.
Actief vervolgingsbeleid van het Openbaar Ministerie bij uitingsdelicten (zoals opruiing, haatzaaien, discriminatie of bedreiging) door extremistische predikers. Zo maken we duidelijk dat haatimams in strijd met de wet handelen als zij onverdraagzaamheid en haat verspreiden. Nederland zet zich bovendien actief in voor een Europese zwarte lijst met extremistische predikers die Europa niet in mogen.
Verbieden van genootschappen die, in de rechtsvorm van een kerkgenootschap, een bedreiging vormen voor onze openbare orde en de democratische rechtsorde ondermijnen.
Voorkomen dat mogelijke terroristen en extremisten Europees en Nederlands grondgebied bereiken via extra investeringen in de Marechaussee om de grenzen beter te bewaken, en (inter)nationaal sterker op te kunnen treden.

---
pdf_page: 64
---

# Ondermijning 

In de strijd tegen georganiseerde misdaad moet de staat zich nog te vaak aan te beperkende regels houden terwijl voor criminelen alles lijkt toegestaan. Zij hebben miljarden aan drugsgeld ter beschikking en weten (belasting)regels te omzeilen. Terwijl de overheid slechts beperkte middelen heeft en is gehouden aan bestaande opsporingsbevoegdheden en strikte privacywetgeving. Om de strijd tegen ondermijnende criminaliteit niette verliezen, moeten de wettelijke bevoegdheden van de politie en het openbaar ministerie worden uitgebreid en moet de publiek- private samenwerking verder worden versterkt. De afgelopen jaren is met een anti- ondermijningsfonds extra geld beschikbaar gesteld voor het bestrijden van ondermijnende criminaliteit en zijn drugscriminelen opgepakt. Ook hebben burgemeesters meer mogelijkheden gekregen om woningen te sluiten, is gegevensuitwisseling makkelijker gemaakt en wordt crimineel vermogen afgepakt. De komende jaren zal de overheid de klassieke route van opsporen en vervolgen vóór moeten zijn, door misdaad actief te verstoren. De aanpak zal bestaan uit repressie, preventie, versterking van de strafrechtketen en het onderuit halen van het verdienmodel van drugscriminelen. De komende jaren zetten we in op:
Aparte locaties waar de recherche, justitie, FIOD, Douane, Belastingdienst en andere partners intensief kunnen samenwerken aan het bestrijden en verstoren van georganiseerde misdaad. Op deze locaties kan alle relevante informatie vrijelijk gedeeld worden. Het bestrijden van drugscriminelen staat voorop, niet privacyregels.
Versterking van een speciaal interventieteam met specialisten van de politie, OM, FIOD, KMar, Douane en Belastingdienst dat achter de grote bazen van de drugskartels aangaat en machtsposities van grote drugsbazen afbreekt. Bij het opsporen en vervolgen van georganiseerde drugscriminaliteit worden beveiligingsrisico's zo vroeg mogelijk in kaart gebracht.
Uitbreiding en modernisering van de kroongetuigenregeling. Niet alleen krijgen kroongetuigen en hun directe familie meer bescherming, maar ook krijgt het OM meer mogelijkheden om de kroongetuigenregeling in te zetten, bijvoorbeeld wanneer verklaringen van kroongetuigen bijdragen aan het ontmantelen van ondermijnende criminele organisaties.
Betere proactieve beveiliging van bedreigde burgemeesters, lokale bestuurders, personen in de strafrechtketen en (freelance) journalisten die ondermijning blootleggen bij herziening van het stelsel bewaken en beveiligen. De Dienst Koninklijke en Diplomatieke Beveiliging (DKDB) krijgt hiervoor een aparte tak waarbij integraal wordt gekeken naar de beveiligingsdiensten van politie en marechaussee.
Minimumstraffen voor georganiseerde misdaad en een bijzonder regime in de gevangenis voor grote drugscriminelen. Zij worden geïsoleerd opgesloten zodat ze geen contact met hun organisatie kunnen onderhouden.
Afpakken van criminele vermogens. Het vermogen dat Politie en Justitie afpakken wordt geïnvesteerd in de opsporing- en strafrechtketen. Daarnaast wordt de bewijslast omgedraaid bij het achterhalen van de herkomst van een som geld of dure bezittingen en bij het vervolgen voor witwassen. Dat betekent dat Politie en Openbaar Ministerie niet meer hoeven te bewijzen dat er sprake is van crimineel geld, maar dat een crimineel moet bewijzen dat het geld eerlijk verdiend is.
Meer capaciteit bij de Financial Intelligence Unit (FIU) om witwassen beter te bestrijden. Daarnaast krijgt de FIU toegang tot douane-informatie om verdachte geldstromen beter te onderzoeken. Financiële instellingen krijgen de mogelijkheid om bankgegevens onderling te delen. Privacy-bezwaren mogen hier niet in de weg staan.
Vervolging van opdrachtgevers als blijkt dat bedrijven zich schuldig maken aan witwassen. Nu kan het Openbaar Ministerie nog een schikking sluiten met een bedrijf, zonder dat de medewerkers worden vervolgd. Bij schikkingen met rechtspersonen moet daarom altijd strafrechtelijk onderzoek plaatsvinden naar leidinggevenden en opdrachtgevers.
Vasthouden aan de voorwaarden voor de verkoop van softdrugs, waaronder slechts de verkoop van gebruikershoeveelheden aan volwassen personen. Aan uitbaters van verkooppunten wordt de verplichting opgelegd de afnemers voor te lichten over de schadelijke effecten

---
pdf_page: 65
---

van softdrugs. De rust en veiligheid rond verkooppunten worden gewaarborgd met strenge voorwaarden in de vergunning en handhaving
Sluiting van coffeeshops die zich niet aan de regels houden of van verkooppunten die leiden tot overlast op straat. Behaalde winsten worden bij sluiting standaard afgepakt. Maximumstraffen voor productie, handel en export van illegale drugs worden verdubbeld. Ook moet het niet meer mogelijk zijn weg te komen met een taakstraf voor deze delicten.
Opzetten van een preventieve aanpak met jongerenprojecten specifiek gericht op het voorkomen van afglijden naar de georganiseerde criminaliteit. Daarbij inventariseren lokale overheden waar en in welke intensiteit die aanpak nodig is.
Investeren in de strafrechtketen. Zowel in kwantiteit als in kwaliteit. Om de georganiseerde drugscriminaliteit te verslaan hebben we meer gespecialiseerde politiemensen, officieren van justitie en rechters nodig. Er wordt behalve in kwantiteit ook geïnvesteerd in hun bescherming en weerbaarheid.
Softdrugs kunnen alleen als sluitstuk van een harde, creatieve en succesvolle criminaliteitsaanpak gecontroleerd worden gereguleerd. Dit kan ook alleen wanneer de schadelijkheid (giftigheid, verslavingsrisico, maatschappelijke effecten) in gereguleerde omstandigheden beperkt is, wanneer het maatschappelijk draagvlak voor het verboden houden van het middel laag is en de handhaving van een verbod een inspanning vraagt die in redelijkheid niet van de overheid kan worden gevraagd. De uitkomsten van het lopende 'experiment gesloten coffeeshopketen' wachten we af voordat eventuele nieuwe stappen kunnen worden gezet in de richting van regulering van de kweek van en handel in softdrugs.


# Openbare orde 

Om ervoor te zorgen dat Nederlanders veilig hun leven kunnen leiden in eigen buurt of wijk, hebben we de afgelopen jaren extra geld uitgetrokken voor wijkagenten en rechercheurs. Agenten en buitengewoon opsporingsambtenaren (boa's) verdienen onze volledige steun wanneer zij zich voor veiligheid inzetten, bijvoorbeeld als zij noodgedwongen geweld moeten gebruiken. Daarom worden zij voortaan niet meer aangemerkt als verdachte, maar worden zij alleen vervolgd als ze expliciet de geweldsinstructie hebben overtreden. En om agenten en hulpverleners te beschermen tegen schandalige gedragingen tijdens de jaarwisseling, is het afsteken van knalvuurwerk en vuurpijlen inmiddels verboden. Het lokale bestuur heeft afgelopen jaren wettelijke mogelijkheden gekregen om beter op te kunnen treden tegen overlastgevers in de wijk. Het is van belang dat lokale overheden de komende jaren deze instrumenten vaker gebruiken. Maar alleen kijken naar bestaande instrumenten is onvoldoende. Het geweld tegen de politie en boa's blijft hardnekkig en bij politieoptreden worden agenten vaker gefilmd en online geterroriseerd. Dit is onacceptabel. De komende jaren zetten we in op:
Versterken van de Nationale Politie met extra wijkagenten (basisteams), cyberexperts en recherche, waarbij wordt gekeken naar inzetbaarheid van wijkagenten zodat hun wijkgerichte taken voorop staan Ook worden er meer hooggeschoolden en specialisten aangenomen om de toegenomen werkdruk op te vangen en gecompliceerde misdaad, zoals cybercrime, te bestrijden. Stroomstootwapens en bodycams gaan tot de standaarduitrusting van de politie behoren.
Meer vrijwilligers met cyberexpertise bij de Nationale Politie, Justitie, Defensie en de veiligheidsdiensten. Ook maken we het met betere arbeidsvoorwaarden aantrekkelijker voor cyberexperts om bij deze organisaties te werken.
Een Very Irritating Police-aanpak voor overlastgevende hangjongeren of asielzoekers. Overlastgevers worden permanent op de huid gezeten en gecontroleerd. De Rotterdamse patseraanpak, waarbij jonge criminelen worden gedwongen hun dure kleding, horloges en brommers in te leveren, zetten we landelijk in.
Strafbaar stellen van het openbaar maken van gegevens en beelden waarop politieagenten en hulpverleners herkenbaar zijn.
Meer zichtbare wijkagenten die surveilleren om verloedering op straat en in wijken tegen te

---
pdf_page: 66
---

gaan. Daarnaast zijn boa's belangrijk om de politie te ondersteunen bij de handhaving van de lokale openbare orde. De bevoegdheden van boa's worden uitgebreid zodat ze ook boetes kunnen opleggen voor overtredingen buiten hun specifieke werkterrein. De opbrengst van de boetes die boa's uitschrijven vloeit naar de gemeentekas.
Meer mogelijkheden voor boa's om zich tijdens het handhaven van de openbare orde te verdedigen tegen agressie en geweld, bijvoorbeeld door hen uit te rusten met wapenstok en pepperspray als zij aan de juiste opleidings- en trainingseisen voldoen.
Inzet van de Wet Aanpak Woonoverlast (Aso-wet) in probleemwijken. Deze wet geeft de gemeente meer bevoegdheden om overlast tegen te gaan, bijvoorbeeld door boetes op te leggen en ernstige overlastgevers sneller uit hunhuis te zetten. Ook komter extra cameratoezicht in probleemwijken en kan de politie sneller overgaan tot fouilleren.
Versterken van de veiligheidsregio's. De Coronacrisis heeft het belang van de veiligheidsregio's onderstreept. Op basis van de evaluatie en de lessen die geleerd zijn in de pandemie worden deze verder versterkt.
Meerbuurtrechtspraakin probleemwijken. Daardoor kunnenbewonersbijvoorbeeldburenruzies snel en efficiënt ter beoordeling aan een rechter voorleggen.
Bevoegdheden voor gemeenten om bij permanente overlast huurders uit hun woning te zetten. Voor woningbouwcorporaties vervalt de verplichting om structurele overlastgevers nieuwe huisvesting aan te bieden. Een aso moet eerst maar weer op de wachtlijst om over zijn of haar gedrag na te denken.
Aanscherping van het kraakverbod. Als een kraker te horen krijgt dat hij of zij het pand moet verlaten, moet de gemeente binnen drie dagen overgaan tot ontruiming. De kraker kan de ontruiming niet meer rekken door een juridische procedure aan te spannen en vervolgens deze procedure te traineren.
Gericht nationaal beleid tegen gemeenten die weigeren om het kraakverbod te handhaven. Deze gemeenten worden medeaansprakelijk voor de schade die ontstaat door de krakers. Het is onacceptabel dat eigenaren voor de schade opdraaien omdat een gemeente weigert te handhaven.


# Discriminatie 

Discriminatie en racisme leidde dit jaar tot veel beroering in Nederland. Politiegeweld in Amerika zorgde ook hier voor demonstraties en sommige mensen staan al een aantal jaren met de koppen tegenover elkaar vanwege de kleur van Piet tijdens het Sinterklaasfeest.

Wij voelden aanvankelijk enig ongemak om ons in deze discussie te mengen. Veel activisten verbinden hun terechte verzet tegen racisme aan een uiterst linkse agenda, naïeve standpunten over open grenzen en een identiteitspolitiek waarmee ze vaak zelf mensen in hokjes plaatsen op basis van huidskleur of geslacht.

Deze schroom willen we van ons afwerpen, want racisme verdient geen plaats in de samenleving zoals wij die als liberalen voor ogen hebben. Als mensen discriminatie ondervinden of pijn voelen bij culturele uitingen, dan moeten we daar een serieus gesprek over voeren. En als uitzendbureaus of makelaars mensen afwijzen vanwege hun achternaam, dan moeten zij hard worden aangepakt. Maar wij voelen wel ongemak bij de term institutioneel racisme, omdat dan direct hele overheidsdiensten en bedrijfstakken vol eerlijke en hardwerkende mensen worden weggezet.

Nederland is en blijft een van de meest tolerante landen ter wereld, waar iedereen de kans heeft wat van zijn of haar leven te maken, waar we mensen beoordelen op hun daden en standpunten en niet op hun achternaam, kleur, geloof of op wie zij verliefd worden. Dat betekent niet dat er geen racisme voorkomt, of dat homoseksualiteit overal in Nederland wordt geaccepteerd. En sommige mensen zullen helaas harder moeten knokken voor hun plek in de maatschappij. Dat betekent niet dat we het goedpraten, want we zullen met zijn allen moeten blijven strijden tegen racisme en discriminatie waarbij je als overheid stuurt op gelijke kansen. Maar we zijn ook optimistisch over de

---
pdf_page: 67
---

kracht van de Nederlandse samenleving om tegenstellingen en vormen van discriminatie achter ons te laten. Net zoals dat gebeurt met katholieken, vrouwenrechten of homoseksuelen.

# Criminaliteit 

De geregistreerde criminaliteit neemt weliswaar af, maar dit betekent niet dat het voor iedereen veiliger wordt. Zo neemt jeugdcriminaliteit toe, net als overlast en geweldsmisdrijven door verwarde personen en rondreizende migranten zonder recht op asiel. Ook neemt het risico op ontwrichtende cyberaanvallen, bijvoorbeeld als gevolg van een lek in beveiligingssystemen, op kritische (digitale) infrastructuur toe. Criminaliteit wordt bovendien steeds internationaler en digitaler. Daarom is het belangrijk dat we het Wetboek van Strafvordering moderniseren. Inmiddels hebben Justitie en politie de bevoegdheid gekregen om op afstand computers binnen te gaan of communicatie af te tappen voor de opsporing van ernstige delicten, zoals kinderpornografie, drugshandel of liquidaties. Privacyregels bemoeilijken de bestrijding van criminaliteit omdat gegevens over criminelen niet altijd gedeeld kunnen worden. Hierdoor worden ook ondernemers benadeeld, die jaarlijks miljarden euro's schade oplopen door fraudeurs die sjoemelen met creditcards, verzekeringen en spooknota's. De komende jaren zetten we in op:
Verhoging van de strafmaat voor doodslag. Het verschil tussen de straffen voor moord (dertig jaar of levenslang) en doodslag (vijftien jaar) is te groot. Door het verhogen van de maximale straf op doodslag naar vijfentwintig jaar kunnen rechters hogere straffen opleggen.
Zwaardere straffen voor het bezit van (semi-)automatische wapens. Ook de lijst met verboden (steek)wapens wordt uitgebreid. Er komt een landelijk verbod op messenbezit in de openbare ruimte. De wettelijke mogelijkheden voor preventief fouilleren worden verruimd.
Een woonplaatsverbod voor daders in de buurt van slachtoffers en nabestaanden. Een dader die wordt vrijgelaten, kan dan worden verboden om in zijn oude woonplaats te gaan wonen. Uitbreiding van de mogelijkheden om in een vertrouwde omgeving, zoals thuis of op een neutrale plaats, aangifte te doen. Dat verhoogt de aangiftebereidheid van slachtoffers van bijvoorbeeld zedendelicten.
Meer regionale spreiding van cold case teams. Daarnaast krijgen ze toegang tot politie- en DNA-gegevens. Vrijwilligers mogen helpen om politiedossiers te digitaliseren.
Versterking van de samenwerking tussen politie en GGZ om overlast van verwarde personen aan te pakken en te zorgen dat zij goed geholpen worden en niet in herhaling vallen.
Verbetering van de mogelijkheid voor samenwerkingsverbanden in de zorg- en veiligheidsketen om informatie te delen, bijvoorbeeld in het belang van de veiligheidssituatie van een kind.
Een uitzondering op privacywetgeving zodat het mogelijk wordt om zwarte lijsten van fraudeurs op te stellen en gegevens binnen overheidsorganisaties, en tussen overheden en private partijen, te delen.
Een eenvoudige spoedprocedure voor slachtoffers van internetterreur zoals online belediging en wraakporno, zodat onrechtmatige content op last van de rechter direct kan worden verwijderd.
Versterking van de samenwerking tussen de overheid en het bedrijfsleven om vitale infrastructuur zoals het betalingsverkeer te beschermen tegen steeds agressievere cyberaanvallen. De overheid moet samen met organisaties die vitale infrastructuur beheren, de minimale beveiligingsstandaarden verhogen. Ook versterken we diensten zoals het Nationaal Cyber Security Centrum, het Defensie Cyber Security Centrum en de inlichtingendiensten om de digitale slagkracht en weerbaarheid te vergroten.


## Jeugdcriminaliteit
Zwaardere straffen in de strijd tegen drugscriminaliteit voor de 'kleine jongens' zoals drugskoeriers, loopjongens en jongeren die op de uitkijk staan. Daarmee voorkomen we dat jonge mensen worden opgenomen in het criminele circuit, doorgroeien en bijvoorbeeld ingezet worden voor het plegen van moorden.

---
pdf_page: 68
---

Verdubbeling van de maximale straf binnen het jeugdstrafrecht van twee naar vier jaar, om beter recht te doen aan de veelplegers en verdachten van ernstige gewelds- en zedenmisdrijven boven de achttien jaar die ook onder het jeugdrecht bestraft worden.
Eerder in beeld brengen van jongeren die betrokken zijn bij drugshandel. Dit kan bijvoorbeeld vanaf het moment dat zij in aanraking komen met Bureau Halt. Omdat het vaak jongeren zijn met een lichte verstandelijke beperking, moet Bureau Halt altijd onderzoeken of er sprake is van een beperking waardoor een specifieke aanpak noodzakelijk is.
Toegang voor Bureau Halt tot de leerlingendossiers van scholen en de mogelijkheid om ook Halt-straffen toe te passen bij ongewenst gedrag van kinderen onder de twaalf jaar. Broertjes en zusjes van zeer overlastgevende jongeren worden begeleid om te voorkomen dat ook zij afglijden richting criminaliteit.
Normbesef en in het gareel brengen van criminele jongeren. Daarvoor komen proefprojecten waarbij jonge delinquenten verplicht deelnemen aan een nieuw opvoedprogramma van Justitie, in samenwerking met gemeenten en veteranen van Defensie. Doel van het opvoedprogramma is het voorkomen van recidive door deze jongeren uit hun sociale omgeving te halen en dagelijks een zware fysieke training te laten volgen. Zij die het programma succesvol afronden, worden uitgenodigd om te solliciteren naar een passende baan bij Defensie.


# Straffen 

In Nederland wordt nog te vaak de vraag gesteld of zwaarder straffen wel zinvol is voor de dader. Terwijl vergelding, genoegdoening aan slachtoffers en bescherming van onze samenleving de kern van het strafrecht vormen. Bij het opleggen en uitvoeren van straffen wordt hier nog te weinig rekening mee gehouden, waardoor gedetineerden in het verleden bijvoorbeeld vrijkwamen als twee derde van de straf was uitgezeten. De afgelopen jaren is daarom gewerkt aan het inkorten van de voorwaardelijke invrijheidsstelling waardoor gedetineerden een langer deel van hun straf moeten uitzitten. Ook is het mogelijk gemaakt om TBS op te leggen aan verdachten die niet meewerken aan een psychologisch onderzoek en om zeden- en zware geweldsdelinquenten voortaan levenslang in de gaten te houden, ook na het uitzitten van hun gevangenisstraf. Daarnaast is het strafbaar gemaakt om verboden goederen een gevangenis in te smokkelen. De komende jaren zetten we in op:
Betere bescherming van agenten, hulpverleners, gecertificeerde beveiligers en andere mensen die een publieke taak uitoefenen door ervoor te zorgen dat mensen die geweld tegen hen plegen of hen ernstig bedreigen altijd een gevangenisstraf krijgen.
Uitbreiding van het taakstrafverbod. Bij bepaalde zware gewelds- en zedendelicten willen we dat er een substantiële gevangenisstraf wordt opgelegd.
Aanscherping van de zedenwetgeving, zoals verkrachting en seksueel overschrijdend gedrag. Waar nu nog alleen dwang en geweld leidend zijn, wordt ook het ontbreken van wederzijdse instemming strafbaar.
Strafbaarstelling van het onttrekken aan staatstoezicht, bijvoorbeeld door het doorknippen van een enkelband. Ontsnappen uit de gevangenis stellen we eveneens strafbaar.
Meervoudige straffen, zodat iemand die meermaals een delict pleegt, voor iedere keer de volle strafmaat kan krijgen en minimumstraffen voor veelplegers van high impact crimes.
Afschaffing van de verjaring van tenuitvoerlegging van straffen, zodat een veroordeelde geen straf ontloopt door een tijd onvindbaar te blijven.
Frequentere inzet van TBS in combinatie met een gevangenisstraf om gevaarlijke mensen zo lang mogelijk uit de samenleving te houden, bijvoorbeeld jihadisten of gedetineerden bij wie gedurende de gevangenisstraf toch een stoornis wordt geconstateerd.
Een verplichting voor gevangenen die de Nederlandse taal niet machtig zijn om Nederlands te leren.
Een eigen drugs- en telefoonhond voor alle gevangenissen om verboden middelen op te sporen.

---
pdf_page: 69
---

# Rechtspraak 

Omdat rechterlijke uitspraken complex zijn, is voorlichting over rechtspraak van het grootste belang. Zo niet, dan dreigt de rechtspraak steeds meer op afstand van de samenleving te komen. En door oplopende kosten voor rechtsbijstand staat de toegankelijkheid van de rechtspraak onder druk. De coronacrisis maakt het voor het openbaar ministerie, de rechtspraak, advocatuur en het openbaar bestuur ook lastig om hun werk zo goed mogelijk te blijven doen. Tegelijkertijd biedt deze periode ook mogelijkheden voor de rechtspraktijk om sneller te digitaliseren. Zo is het tijdelijk mogelijk geworden om verhoren en rechtszittingen digitaal plaats te laten vinden. Deze slimme oplossingen kunnen permanent bijdragen om (gerechtelijke) procedures te verkorten en dichter bij de samenleving te brengen. De komende jaren zetten we in op:
Meer buitengerechtelijke geschilbeslechting en in een echtscheiding het belang van kinderen centraal. Een conflict hoeft niet direct opgelost te worden met een juridische procedure. Waar mogelijk wordt in een vroeg stadium bemiddeling ingezet om te voorkomen dat het tot een rechtszaak komt. We zetten altijd het belang van de rechtzoekende centraal en niet het belang van de advocaat of een andere jurist.
Meer mogelijkheden voor het Openbaar Ministerie om buiten de rechtszaal te onderhandelen met verdachten, om strafprocessen te versnellen. Het OM kan alleen deals sluiten met verdachten als slachtoffers het daarmee eens zijn. Daarbij dient het OM zoveel mogelijk te bewerkstelligen dat vergoeding van de door de dader toegebrachte (letsel)schade onderdeel is van de deal met de verdachte.
Vaker toepassen van supersnelrecht bij grote evenementen zoals voetbalwedstrijden, Koningsdag en oudjaarsdag.
Effectiever maken van de procedure om het verschoningsrecht op te heffen in gevallen waarbij een advocaat en cliënt het verschoningsrecht misbruiken om samen criminele plannen te smeden, zodat strafbare feiten beter vervolgd kunnen worden. De inbreuk op het verschoningsrecht mag niet verder gaan dan strikt nodig is voor het aan het licht brengen van de waarheid van ernstige strafbare feiten.
Meer aandacht voor slachtofferadvocaten binnen het stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand, zodat het slachtoffer minstens zo gemakkelijk aanspraak kan maken op gesubsidieerde rechtsbijstand als de dader.
Aandacht voor slachtoffers bij rechtshulppakketten, die kosteloos beschikbaar komen voor slachtoffers van gewelds- en zedendelicten.
Afschaffing van het verbod voor advocaten om in dienst te treden en hun praktijk uit te oefenen bij een kantoor dat in eigendom is van niet-advocaten, om zo met behoud van waarborgen van onafhankelijkheid de komst van nieuwe innovatieve aanbieders op de markt voor rechtsbijstand te stimuleren.
Meer bescherming voor slachtoffers bij de afhandeling van letselschade, door de bestaande gedragsregels voor letselschadeadvocaten wettelijk te verankeren.


## Familierecht

Naast het traditionele gezin van een getrouwd heterostel met twee kinderen, ontstaan er steeds meer andere, moderne gezinsvormen. Het huidige familierecht moet daarom verder worden gemoderniseerd, zodat mensen die leven in moderne gezinsverbanden dezelfde rechten kunnen krijgen als mensen die leven in een klassiek gezinsverband. Het huidige familierecht zorgt voor ongelijke en onrechtvaardige situaties bij ziekenhuisbezoek, buitenlandse reizen en gezagskwesties. Ook kan de verouderde regelgeving leiden tot onrechtvaardige situaties bij kindregelingen, erfrecht en belastingen. De komende jaren zetten we in op:
Een regeling voor meerouderschap, waarbij het mogelijk is om maximaal vier juridische ouders te hebben, bijvoorbeeld twee stellen van gelijk geslacht die met zijn vieren een kind

---
pdf_page: 70
---

opvoeden. Gelijke rechten voor gehuwde en ongehuwde vader bij de erkenning van hun kind. O de juridische positie van de vader te versterken en juridische problemen bij een eventuele scheiding te voorkomen, krijgen ongehuwde vaders voortaan van rechtswege het gezag, net zoals gehuwde vaders.
Aanpakken van ouderverstoting, waarbij de ene ouder het recht ontzegt van de andere ouder om contact te hebben met het kind. Als ouders met kinderen uit elkaar gaan en een omgangsregeling vastleggen, moeten beide ouders zich hieraan houden. Desnoods zijn hiervoor strafrechtelijke maatregelen nodig.
Modernisering van de schenk- en erfbelasting. We verlagen het tarief schenk- en erfbelasting voor mensen zonder partner en zonder kinderen die willen schenken of nalaten aan vrienden of kennissen.
Stopzetten van de mogelijkheid voor internationale adoptie van buiten de EU en de landen van de Oeso. Bij internationale adoptie gaan te vaak zaken mis. Dit kunnen schrijnende zaken zijn zoals ouders die gedwongen afstand van hun kind moeten doen of fraude met geboortepapieren. Deze misstanden kunnen grote gevolgen hebben voor het kind, voor de achtergebleven gezinsleden in het land van herkomst en voor de adoptieouders in Nederland. We moeten voorkomen dat dergelijke zaken mis gaan. Daarom moet internationale adoptie slechts mogelijk zijn bij aantoonbaar veilige landen en moeten de belangen van kinderen altijd centraal staan. Adoptie binnen de EU en de landen van de Oeso blijft wel toegestaan en er komen ruimere mogelijkheden voor draagmoederschap.
Een wettelijke regeling voor draagmoederschap binnen Nederland. De regeling maakt draagmoederschap tegen financiële compensatie onder voorwaarden mogelijk. Onderdeel hiervan is dat het kind recht heeft om te weten van wie de eicel en de zaadcel afkomstig zijn en wie de draagmoeder is geweest. Psychologisch onderzoek, zoals dat ook bestaat voorafgaand aan een keuze voor een geslachtswijziging, moet uitwijzen of de keuze vrijwillig wordt gemaakt en niet is ingegeven door financiële noodzaak of door druk van buitenaf.
Verbieden van draagmoederschap met een draagmoeder in landen waar draagmoederschap ongereguleerd is, of waar de rechten van kinderen, draagmoeders en wensouders niet worden beschermd en er een te groot risico bestaat op uitbuiting. Leidend zijn te allen tijde de in Nederland geldende juridische waarborgen, die hun basis vinden in de voorstellen van de Staatscommissie Herijking Ouderschap.
Voorkomen en tegengaan van huwelijksdwang en huwelijkse gevangenschap. Het is al strafbaar voor een bedienaar van een godsdienst een religieus huwelijk te sluiten vóórdat een burgerlijk huwelijk is gesloten. Dat breiden we uit naar personen die weigeren mee te werken aan de ontbinding van het religieus huwelijk Bij herhaling (bijvoorbeeld een religieus leider die meerdere religieuze huwelijken sluit) kan een gevangenisstraf worden opgelegd. Ook wordt het tegengaan van huwelijkse gevangenschap opgenomen in programma's die vechtscheidingen tegengaan.


# Emancipatie en discriminatie 

In Nederland moet je gewoon jezelf kunnen zijn. We maken geen onderscheid tussen hetero's, homo's, lesbiennes, biseksuelen, transgenders en interseksuelen. Helaas is nog niet iedereen in Nederland zover. Zo worden sommige kinderen in Nederland nog steeds blootgesteld aan schadelijke conversietherapieën en ook religieuze minderheden kunnen niet altijd in vrijheid en zonder angst met bijvoorbeeld een keppeltje over straat. Helaas gebeurt het ook dat mensen benadeeld worden vanwege hun kleur of achternaam. In die gevallen moet er altijd ingegrepen worden. Des te belangrijker is het dat mensen aangifte doen als ze slachtoffer zijn van discriminatie. Om de aangiftebereidheid te vergroten spelen bestaande netwerken binnen de politie, zoals Roze in Blauw, een belangrijke rol. Daarnaast moeten ook nieuwkomers de Nederlandse normen en waarden onderschrijven. Blijvende aandacht voor emancipatie en discriminatie moeten ervoor zorgen dat ook in de toekomst iedereen in Nederland veilig zichzelf kan zijn. De komende jaren zetten we in op:

---
pdf_page: 71
---

Meer aandacht op scholen voor gelijkheid van geslacht, seksualiteit en achtergrond. Diversiteit wordt een verplicht onderdeel in de lerarenopleiding. Ook mag de vrijheid van onderwijs (artikel 23) niet meer strijdig zijn met het gelijkheidsbeginsel (artikel 1). De onderwijsinspectie ziet hierop toe.
Eerlijke kansen op een woning en een baan. De landelijke overheid treedt samen met gemeenten op tegen verhuurders en makelaars die mensen die een woning zoeken discrimineren. We breiden de aanpak in steden als Amsterdam, Rotterdam en Utrecht uit naar alle gemeenten waar dit speelt. Daarnaast leggen we wettelijk vast dat bedrijven mensen een eerlijke kans moeten geven bij sollicitaties en promoties, ongeacht hun achtergrond, leeftijd, seksuele geaardheid of handicap. Bedrijven die zich hier niet aan houden, krijgen een boete van de Inspectie SZW.
Een verbod op conversietherapie bij homoseksualiteit en homogenezing. Het verbod geldt uitsluitend op conversie van homoseksualiteit, zo blijft een medische behandeling voor kinderen met genderdysforie mogelijk. Subsidies voor organisaties die conversietherapieën aanbieden worden per direct ingetrokken.
Gerichte aandacht voor acceptatie van LHBTI'ers in religieuze gemeenschappen zoals de bible belt en gesloten islamitische gemeenschappen.
De mogelijkheid voor LHBTI'ers om bloed te doneren. Door het criterium te baseren op (seksueel) risicogedrag, en niet meer op seksuele geaardheid, gaat dit ook niet ten koste van veiligheid.
Centraal stellen van talenten van mensen en niet hun beperking. De overheid biedt begeleiding op de werkvloer of een vergoeding voor aanpassing van de werkplek aan voor mensen met een beperking.
Bescherming van groepen die te maken hebben met bedreigingen, zoals de Joodse gemeenschap en LHBTI'ers. De overheid betaalt structurele beveiligingsmaatregelen, zoals cameratoezicht, voor instellingen van minderheidsgroepen bij een bewezen dreiging.
Een Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding naar het voorbeeld van landen om ons heen, die één lijn brengt in de aanpak van antisemitisme en tegelijkertijd de regering en de Kamer kan adviseren.
Aanpakken van haatzaaien. Wanneer kan worden verwacht dat buitenlandse predikers, politici of andere sprekers naar Nederland komen en voornemens zijn hier discriminerende uitspraken te doen, wordt geen toestemming meer verleend voor hun komst. Organisaties die hen uitnodigen en handelen in strijd met de openbare orde dienen te worden gesloten.
Meer aandacht voor gelijkheid voor de wet, godsdienstvrijheid en discriminatie in het inburgeringscurriculum. Het is van belang dat nieuwkomers al snel leren wat onze Nederlandse normen en waarden zijn, wat onze geschiedenis is en wat ons bindt.
Inclusief emancipatiebeleid waarbij aandacht is voor de algehele emancipatie van nakomelingen van migranten.
Uitsluiting van overheidssubsidies van organisaties in binnen- en buitenland wier bestuurders zich schuldig maken aan haatzaaien of discriminatie - zoals antisemitisme of haat tegen LHBTI'ers.
Meer mogelijkheden voor woningbouwcorporaties om daders van pesterijen vanwege iemands geaardheid of religieuze achtergrond, sneller uit hun huis te zetten. Ook vervalt de verplichting om nieuwe huisvesting aan te bieden.

---
pdf_page: 72
---

# Samen terughacken 

Om Nederland te beschermen tegen digitale dreigingen is een andere aanpak nodig dan we gewend zijn tegen traditionele criminaliteit en spionage. Veiligheidsdiensten uit Rusland of China kunnen nu vanachter hun eigen landsgrenzen, in Europa bedrijfsgegevens stelen, politici en journalisten bespioneren of de opslag van data manipuleren. Dat gaat ten koste van onze strategische autonomie, terwijl een sterke staat ondernemers en burgers juist moet kunnen beschermen tegen diefstal en intimidatie.

Om dit aan te pakken is het nodig terug te slaan. Dat vraagt om de ontwikkeling van offensieve cybercapaciteiten om onze tanden te laten zien en zo de vitale belangen van de Nederlandse samenleving, waaronder ook bedrijfsgeheimen, te beschermen. En omdat alle Europese landen met dit probleem te maken hebben, kunnen we daarbij het beste samen optrekken.

Maar daar zit nu nog een lacune, die snel moet worden opgevuld. Een hack die zware fysieke schade veroorzaakt staat gelijk aan een militaire aanval, en daartegen geldt het Navo-principe van 'allen voor één'. Maar als een land slachtoffer is van een lichtere illegale cyberaanval mag het alleen zelf terugslaan. Bondgenoten kunnen wel economische sancties aannemen, maar ze mogen niet samen met het slachtoffer terughacken. Dat maakt kleinere landen binnen de Navo of de Europese Unie een aantrekkelijker prooi voor kwaadwillende landen, en is dus niet in het belang van onze veiligheid. Om onze strategische autonomie te behouden moeten we nadenken over manieren om samen op te trekken.

---
pdf_page: 73
---

# KImaat en Duurzaamheid

---
pdf_page: 74
---

# Klimaat en Duurzaamheid 

De klimaatdiscussie is de afgelopen decennia onnodig gepolariseerd. Ontkenners staken hun kop in het zand door de wetenschap ter discussie te stellen of met 'alternatieve feiten' te komen en drammers misbruikten klimaatbeleid als ideologisch instrument om mensen te betuttelen en een andere levensstijl op te dringen. Waarbij het eten van vlees, autorijden en vliegvakanties alleen nog weggelegd leken te zijn voor rijke mensen. Te lang zijn groen en groei als tegenpolen gezien, ook door liberalen. Dit is echter een valse tegenstelling. Een goed klimaatbeleid kan ons duurzamer, welvarender en minder afhankelijk van onvrije landen maken. Hierbij moet worden gekeken naar methoden die bijdragen aan de strijd tegen klimaatverandering en die gelijktijdig de economie versterken.

Het gebruik van fossiele brandstoffen is nooit een doel op zich geweest, maar alleen een middel. Het stelt grote groepen mensen in staat om in verwarmde huizen te leven, ook's avonds licht te hebben en zich met treinen, auto's en vliegtuigen over grote afstanden te verplaatsen. Als we diezelfde effecten met schone energiebronnen kunnen bereiken, dan is er geen reden om vast te houden aan benzine of kolen. De aardbevingen in Groningen laten ook zien dat we aardgas niet overal op een veilige manier in Nederland kunnen blijven winnen. De komende decennia zal Nederland daarom meer gas moeten importeren, waaronder uit Rusland. Aan die import van olie en gas kleven nadelen. Miljarden vloeien weg uit de Nederlandse economie en we subsidiëren de militaire bewapening en verspreiding van intolerante denkbeelden door Rusland en Saoedi-Arabië.

De aanpassing naar een duurzame economie vraagt wel om verstandig beleid. Het moet betaalbaar blijven voor gewone gezinnen en ondernemers en er moet altijd elektriciteit zijn. Daarom is er naast wind- en zonne-energie ook kernenergie nodig. Dat is $\mathrm{CO}_{2}$-neutraal en werkt ook op dagen dat de wind niet waait of de zon niet schijnt. Het voorkomt ook dat we het mooie Nederlandse landschap moeten opofferen aan windparken en zonneweides. Het is onverstandig als Nederland op eigen houtje hoge ambities stelt. Dan riskeren we onze ondernemers te benadelen ten opzichte van buurlanden en banen kwijt te raken. Maar we kunnen ook niet achteroplopen. Als we weglopen voor verduurzaming, raken onze innovatieve bedrijven en onderzoeksinstellingen achterop bij belangrijke technologieën van de toekomst. Ook dat kost op termijn banen en welvaart en is bovendien slecht voor het klimaat. Groen en groei moeten hand in hand gaan. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Klimaatbeleid is geen ideologie. Het gaat om het pragmatisch oplossen van problemen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, economisch te kunnen blijven groeien en zoveel mogelijk je leven te blijven leiden zoals je wilt.
Investeren in doordachte duurzaamheid is nodig voor strategische onafhankelijkheid. Kernenergie is daarbij onmisbaar. Zonder deze $\mathrm{CO}_{2}$-neutrale energievorm zijn klimaatdoelstellingen niet haalbaar.
Bij de verdeling van de lasten gaat de vervuiler meer betalen. Daarbij moeten vervuilende industrieën meer betalen voor de uitstoot van broeikasgassen en worden middeninkomens en mkb zo veel mogelijk ontzien.

---
pdf_page: 75
---

# Klimaat en energie 

Om onze wereld schoon, veilig en leefbaar door te geven en om ervoor te zorgen dat Nederland niet te veel energie uit landen als Rusland hoeft te importeren, zal Nederland in 2050 voldoen aan de internationale klimaatafspraken over de uitstoot van $\mathrm{CO}{2}$. In het kader van het Klimaatverdrag van Parijs, en om de investeringszekerheid van bedrijven te waarborgen, is de afgelopen jaren gewerkt aan een Klimaatwet. Ook is er een klimaatpakket opgesteld dat de $\mathrm{CO}{2}$-uitstoot in 2030 met 49 procent reduceert. Daarnaast is er fors geïnvesteerd in duurzame elektriciteitsopwekking door het sluiten van kolencentrales, het bouwen van windparken op zee en via fiscale voordelen voor huishoudens voor het plaatsen van zonnepanelen. De komende jaren zetten we in op:
Nakomen van internationale klimaatafspraken uit het Verdrag van Parijs. Voor het bereiken van deze doelen sluiten we geen technieken op voorhand uit, zeker kernenergie niet. Kernenergie maakt het mogelijk om onze elektriciteit in 2050 volledig $\mathrm{CO}_{2}$-neutraal op te wekken.
Nakomen van nationale afspraken om 49 procent van de $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot te reduceren in 2030. Wanneer deze doelstelling met betaalbaardere of slimmere technieken kan worden gehaald, kan van deze afspraken en termijn worden afgeweken. We toetsen de afspraken consequent op de effecten voor middeninkomens en mkb.
Verder op elkaar afstemmen van het Europese klimaat- en energiebeleid. Europese afspraken dienen bij te dragen aan haalbaar en betaalbaar klimaat-en energiebeleid. Wanneer in Europees verband een hogere doelstelling voor $\mathrm{CO}_{2}$-reductie in 2030 wordt afgesproken, kan de nationale doelstelling worden verhoogd, waarbij een gelijk speelveld voor bedrijven voorop staat.
Investeringen gericht op de toekomst. Alternatieve duurzame technologieën, zoals Carbon Capture and Storage (CCS), Carbon Capture and Usage (CCU), waterstof, (kleinschalige) kernenergie of de ontwikkeling van een thoriumreactor komen daarom in aanmerking voor de stimuleringsregeling voor duurzame energietransitie (SDE++).


## Constante energie
Geleidelijke sluiting van kolencentrales. In 2030 is het verboden om kolen te gebruiken om elektriciteit op te wekken. Oude, vervuilendere kolencentrales sluiten we eerder. Hiermee leveren we een belangrijke bijdrage aan het verminderen van de $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot.
Doorgaan met het zo snel mogelijk volledig afbouwen van de gaswinning in Groningen. De veiligheid van Groningers staat voorop. De VVD wil het vertrouwen van Groningers herstellen via een sterke overheid die inwoners en ondernemers vooruit helpt. Groningers hebben recht op snelle en rechtvaardige afhandeling van schade. De versterkingsoperatie wordt versneld.
Importeren van buitenlands gas. Dit gas is noodzakelijk om op de korte termijn een betrouwbare energievoorziening te garanderen. Elektriciteitsopwekking door middel van gas wordt gecombineerd met het afvangen en opslaan van $\mathrm{CO}_{2}$ (CCS) in lege gasvelden onder de zeebodem. Het bestaande gasnetwerk wordt zoveel mogelijk behouden met het oog op ontwikkelingen zoals waterstof en groen gas.
Bouw van een stikstoffabriek om buitenlands hoogcalorisch gas geschikt te maken voor Nederlands laagcalorisch gebruik. Hierdoor hoeven particulieren en bedrijven (grootverbruikers uitgesloten) tijdens de energietransitie hun apparatuur niet gelijk te vervangen.
Nieuwe kerncentrales in Nederland om op de lange termijn een betrouwbare en $\mathrm{CO}_{2}$-neutrale energievoorziening te garanderen. Kernenergie kan op overheidssteun rekenen, waaronder financiering uit het Groeifonds. De strenge veiligheidseisen voor kernenergie blijven van kracht. Kernafval slaan we veilig op. Om de bouw van kerncentrales mogelijk te maken wordt een marktconsultatie gehouden die kan leiden tot concrete plannen. Daarnaast is van belang dat onderzoek wordt gedaan naar de bouw van kleine modulaire reactoren in Nederland.
Langer openhouden van de kerncentrale in Borssele, die schone energie oplevert.
Een Europese classificatie van kernenergie als duurzame energiebron. Dan zijn private investeerders eerder bereid geld te stoppen in de bouw en komen er ook Europese subsidies beschikbaar.
Internationale samenwerking voor de bouw van nieuwe Europese kerncentrales in EU-lidstaten,

---
pdf_page: 76
---

waarbij landen ook onderling energie kunnen importeren.
Grootschalige productie, gebruik en export van (groene) waterstof. Hiervoor kan aardgas met $\mathrm{CO}_{2}$-afvang, en elektriciteit uit kerncentrales en hernieuwbare energiebronnen worden ingezet. Regio's in Noord- Nederland en Zuid-Nederland met een goede uitgangspositie voor waterstof krijgen een belangrijke rol binnen de waterstofeconomie. Met name Groningen kan hier een belangrijke bijdrage aan leveren. Hierbij maken we gebruik van de innovatiekracht van clusters waar bedrijven en kennisinstellingen waterstoftechnologie ontwikkelen.
Produceren van duurzame 'oranje waterstof' in Nederland. Hiervoor kunnen de wisselende opbrengsten van energie uit wind en zon worden ingezet als kernenergie de constante bron vormt voor het elektriciteitsnetwerk.


# Hernieuwbare energie 
Substantiële uitbreiding van het aandeel duurzame energie. Hiervoor gebruiken we de innovatiekracht van Nederland en is van belang dat er altijd voldoende energie is. Naast kernenergie, geothermie en aquathermie, geven we de voorkeur aan windenergie op zee en zonnepanelen op daken. Voor het bouwen van zonneparken en windmolens op land is het creëren en verkrijgen van draagvlak onder de lokale bevolking een voorwaarde.
Investeren in zonnepanelen op daken financieel aantrekkelijk houden na de afbouw van de salderingsregeling. Hierbij wordt overstimulering voorkomen.
Slimme energienetwerken zodat huishoudens overtollige duurzame energie onderling kunnen delen.
Stopzetten van nieuwe subsidies voor het verbranden van biomassa uit hout voor elektriciteitsopwekking. Voor lopende subsidies geldt als voorwaarde dat resthout wordt gebruikt en dat er geen oerbossen worden gekapt om biomassa te produceren. De normen voor de uitstoot van fijnstof door kleine biomassacentrales worden aangescherpt.


## Emissieloze auto's

Wie over enkele decennia aan zijn of haar kinderen of kleinkinderen vertelt over de discussie rond de opkomst van de emissieloze auto, zal waarschijnlijk met verbazing aangekeken worden. "Vroeger werkten auto's zo dat wanneer de energie op was, je altijd bij een speciale plek moest stoppen om het weer aan te vullen. Rond 2020 kwamen er auto's die je thuis voor de deur kon opladen, en die ook geen vieze roetdeeltjes meer uitstootten waardoor de lucht schoner werd".

De kleinkinderen zullen waarschijnlijk antwoorden dat iedereen vast meteen erg enthousiast over deze verbetering was. "Nou nee", zal dan het eerlijke antwoord zijn. "Veel mensen waren eerst boos. Ze vonden het geluid van een benzinemotor stoer, en waren bang dat als iedereen zijn auto thuis oplaadde de stroom zou uitvallen en ze in het donker moesten zitten".

Nou was er in het begin natuurlijk best iets op de introductie van emissieloze auto's aan te merken, zal het eerlijke vervolg op het verhaal zijn. "Ze waren erg duur, dus mensen die al genoeg geld hadden kregen subsidie om er een te kopen. Maar na een paar jaar veranderde dat. De prijs van veel auto's daalde en er kwam een einde aan de dikke subsidies op de dure bakken. Ondertussen begonnen mensen de nieuwe modellen gaaf te vinden en viel de stroom gelukkig niet uit. Ook werd de opwekking van de stroom die werd gebruikt om auto's op te laden steeds schoner. Wel konden de buren nog hun benzineauto oprijden, want uiteindelijk kwam er geen pestbelasting voor mensen die niet direct een emissieloos voertuig konden kopen."

## Lagere energierekening

Het verduurzamen van Nederland mag niet leiden tot lastenverzwaringen voor middeninkomens

---
pdf_page: 77
---

of mkb. De afgelopen jaren is een klimaatakkoord gesloten om $\mathrm{CO}{2}$-uitstoot te verminderen, waarbij vervuilende industrieën meer gaan betalen en de belasting op de energierekening voor huishoudens omlaag gaat. Verstandig klimaatbeleid moet bij voorkeur in Europees verband worden vormgegeven om Nederland aantrekkelijk te houden als vestigingsplaats voor bedrijven. Daarom is een $\mathrm{CO}{2}$-heffing voor de industrie ingevoerd die is gebaseerd op het huidige Europese systeem van emissiehandel (ETS). Ook wordt het ETS emissiehandel-systeem verder aangescherpt. Hierdoor zal de prijs voor de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ stijgen en gaan grote vervuilers meer betalen. Voor sectoren die niet onder het ETS vallen, zoals transport, gebouwde omgeving en landbouw, zijn specifieke afspraken gemaakt voor het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen. De komende jaren zetten we in op:
Een lagere energiebelasting voor huishoudens en kleinverbruikers, waaronder ook kleine ondernemers. De verhoging van de belastingkorting op de energierekening en de verlaging van de belasting op elektriciteit worden voortgezet.
Instandhouding van de een derde/twee derde verdeling bij de opslag duurzame energie (ODEheffing), waardoor bedrijven en grootverbruikers meer zijn gaan betalen aan de subsidie voor duurzame energie en particulieren minder. We ontzien mkb'ers hierbij.
Teruggeven van onbenut geld dat is opgehaald via de Opslag Duurzame Energie op de energierekening. Op die manier halen we niet meer belasting op voor verduurzaming dan nodig.
Toegang van het (kleine) mkb tot het warmtefonds dat nu al huiseigenaren financieel ondersteunt om te verduurzamen, zodat hun energierekening omlaag kan.
Verlaging van de prijs van energie uit warmtenetten door deze voor bepaalde tijd te vergunnen via een aanbesteding. Zo ontstaat concurrentie en daalt de prijs van energie. Het maximumtarief dat warmteleveranciers mogen vragen bestaat uit de daadwerkelijke kosten plus een redelijk rendement. Om het draagvlak voor de warmtetransitie te vergroten zal, net als bij windparken en zonneweides, gestreefd worden om burgers te laten participeren in een warmtesysteem. Deze maatregelen leiden tot een lagere prijs van warmte.
Fiscaal aftrekbaar maken van verduurzaming van de eigen woning via het eigenwoningforfait, zodat de overheid duurzame investeringen die de woningwaarde verhogen niet beboet met een hogere belastingaanslag.


# De vervuiler betaalt 
Invoeren van een $\mathrm{CO}_{2}$-heffing voor de zware industrie (ETS-bedrijven), gebaseerd op ETSbenchmarks en gericht op de vermijdbare uitstoot. Zo verliezen we het gelijke speelveld en de Nederlandse concurrentiepositie niet uit het oog.
Een Europese $\mathrm{CO}{2}$-grensheffing om oneerlijke concurrentie op mondiaal niveau te voorkomen. Deze heffing kan niet gebruikt worden als Europese belastinginkomsten. Een betrouwbare en transparante wijze van $\mathrm{CO}{2}$-calculatie is hierbij van belang.
Aanscherpen van het Europese emissiehandelssysteem ETS door op Europees niveau scherpere afspraken te maken over het jaarlijks verlagen van het emissieplafond. Dit maakt vervuilen duurder en investeren in schonere technieken meer rendabel. Zodra het ETS- systeem voldoende is aangescherpt, vervalt de nationale $\mathrm{CO}_{2}$-heffing.
Het uit de markt nemen van emissierechten wanneer in Europees verband verduurzamingsmaatregelen worden genomen, zoals het sluiten van een kolencentrale of het hergebruiken van $\mathrm{CO}_{2}(\mathrm{CCU})$. Op die manier leidt vergroening in Nederland er bijvoorbeeld niet toe dat het voor andere lidstaten juist goedkoper wordt om kolencentrales te openen.


## Verduurzamen van Nederland

In 2050 voldoet Nederland aan de internationale klimaatafspraken. Het verder verduurzamen van Nederland biedt veel kansen voor de Nederlandse economie om wereldwijd een leidende rol te nemen in duurzaam en circulair ondernemerschap, bijvoorbeeld bij het efficiënt gebruik van grondstoffen, het inzamelen en hergebruiken van kunststoffen en andere materialen en het

---
pdf_page: 78
---

beperken van afval, waarmee het verdienvermogen van onze economie wordt versterkt. We werken toe naar een circulaire economie en zullen onze mobiliteit, woningbouw en landbouw verder moeten verduurzamen. Want onze mobiliteits- en transportsector is nog vooral gebaseerd op fossiele brandstoffen. Woningen en kantoren kunnen duurzamer verwarmd en beter geïsoleerd worden. En innovatie biedt de land- en tuinbouwsector mogelijkheden om binnen onze schaarse ruimte te ondernemen. Het principe van 'de vervuiler betaalt', zal steeds vaker terugkomen. De afgelopen jaren zijn eerste stappen gezet naar verduurzaming, bijvoorbeeld door het stimuleren van emissieloos vervoer en laadinfrastructuur. Ook zijn eerste ervaringen opgedaan met het verduurzamen van wijken. Daar willen we in een verantwoord en betaalbaar tempo mee doorgaan. De komende jaren zetten we in op:
Het bevorderen van hoogwaardige recycling, hergebruik en langer productgebruik door onder andere meer experimenteerruimte in wet- en regelgeving te creëren, begrippen en regels omtrent afval te vereenvoudigen, samen te werken met het bedrijfsleven om bijvoorbeeld materiaalketens te sluiten, afvalstort en -verbranding waar mogelijk uit te faseren en op Europees niveau verdere eisen te stellen aan verpakkingen, materialen en producten.
Behoud van de sterke positie van economische clusters zoals de Nederlandse havens, door samen met hen te bekijken wat nodig is in de verduurzamingsopgave, bijvoorbeeld door het opstellen van transitieplannen.
Op Europees niveau geleidelijk stoppen met het gebruik van niet-essentiële, gevaarlijke stoffen, zoals PFAS. Stoffen worden niet zonder wetenschappelijk bewijs dat zij schadelijk zijn voor mens en milieu genormeerd of verboden.
Stimuleren van bedrijven om te innoveren door voor CE-bedrijfsmiddelen aan te sluiten bij de Milieu Investeringsaftrek (MIA) en de Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil).
Stimuleren van duurzame en circulaire inkoop van producten en diensten. De milieukostenindicator (MKI) kan daarbij als meetinstrument worden ingezet om te beoordelen wat de milieueffecten van een dienst, levering of werk zijn.
In Europees verband bekijken welke mogelijkheden er zijn om innovatieve technieken zoals elektrisch kraken, waterstof, bioplastics en een thoriumreactor te stimuleren.


# Verduurzaming mobiliteit en transport 
Aanscherping van de (Europese) normen voor de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}(\mathrm{~g} / \mathrm{km})$ door personenauto's, bestelbussen en vrachtwagens. Dit dwingt fabrikanten te investeren in schonere motoren.
Afschaffen van de vrijstelling voor accijns op kerosine in internationaal verband. De vliegbelasting voor vluchten vanaf Nederlandse luchthavens blijft tot dat geregeld is in stand. We beschermen de hubfunctie van Schiphol, ook bij toekomstige ontwikkelingen. Bijvoorbeeld door overstappers uit te zonderen. Wanneer er goede internationale afspraken zijn gemaakt, vervalt de nationale vliegbelasting.
Een Europese bijmengverplichting voor duurzame luchtvaartbrandstoffen. Indien deze bijmengverplichting op Europees niveau niet haalbaar blijkt, volgen er nationale maatregelen, zoals de mogelijkheid om op Nederlandse luchthavens bio- of synthetische kerosine te tanken.
Investeren in het elektrisch taxiën van vliegtuigen op Nederlandse luchthavens, het schaalbaar maken van synthetische kerosine en andere innovaties om de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ en andere schadelijke stoffen te verminderen. Ook wordt onderzocht of glijvluchtlandingen vaker kunnen worden toegepast.
Investeren in walstroomvoorzieningen in Nederlandse zeehavens om de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ en andere schadelijke stoffen te verminderen op het moment dat schepen aangemeerd liggen.
Subsidieregelingen voor schonere motoren voor de binnenvaart. Duurzame binnenvaartschepen behouden het recht op korting voor havengelden. Varend ontgassen door binnenvaarttankschepen is verboden. We faciliteren ontgassen via ontgassingsinstallaties.
Investeren in Clean Energy Hubs voor de binnenvaart. Hier kunnen binnenvaartschepen alternatieve energiebronnen zoals waterstof bunkeren en batterijen opladen. Op termijn kan dit, indien mogelijk en rendabel, worden uitgebreid naar de zeevaart.


## Verduurzaming gebouwde omgeving
Tegengaan van hogere woonlasten als gevolg van verduurzaming. Gemeenten maken per wijk

---
pdf_page: 79
---

eerst een plan voor de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Samen met bewoners en gebouweigenaren kijken ze vervolgens wat de beste oplossing is, waarbij het principe dat de totale woonlasten niet mogen stijgen leidend is. Om de energietransitie behapbaar en betaalbaar te houden wordt bekeken welke mogelijkheden er zijn om het verduurzamen van de woning en innovatieve projecten in de bouw verder te stimuleren.
Versterken van de rechtsbescherming van huiseigenaren bij regionaal verduurzamingsbeleid. We willen niet dat gemeenten met juridische middelen, zoals dwangsommen, hun inwoners onder druk zetten om mee te werken. We leggen daarom wettelijk vast dat gemeenten hun burgers een betaalbaar, woonlastenneutraal alternatief bieden voor een wijk kan overgaan op een andere energievoorziening.
Zoveel mogelijk behouden van het bestaande gasnetwerk als de energievoorziening in wijken verandert, omdat het met aanpassingen in de toekomst mogelijk waterstof of groen gas kan transporteren.
Geen verplichte labelsprongen voor woningeigenaren, zodat de overheid huiseigenaren niet dwingt om hoge kosten te maken voor verduurzaming van de eigen woning.
Verruimen van de Regeling Energieprestatievergoeding (EPV) naar energielabel A zodat meer huizen hiervoor in aanmerking komen. Huurders krijgen daardoor beter geïsoleerde huizen met een lagere energierekening.
In stand houden van de lagere verhuurdersheffing voor woningcorporaties die hun woningvoorraad verduurzamen. De vermindering blijft afhankelijk van de omvang van de investeringen in verduurzaming. Bij het verduurzamen van de woningvoorraad worden knelpunten met betrokken partijen, zoals corporaties en bewoners, samen opgelost.


# Verduurzaming land- en tuinbouw 
Voortzetten van het project 'Kas als energiebron'. Dit stimuleert de glastuinbouwsector om met innovatieve methodes zoals geothermie de $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot in de sector te reduceren. Dit project kan als voorbeeld dienen voor andere sectoren.
Uitbreiden van de energie-efficiëntie glastuinbouw regeling (EG-regeling). Hierdoor komt extra geld beschikbaar om energiebesparende maatregelen te nemen zoals het plaatsen van ledlampen.
Aanplanten van nieuwe hectares bos binnen natuurnetwerken om meer $\mathrm{CO}_{2}$ uit de lucht op te nemen.
Verhogen van de grondwaterstand onder veenweidegebieden om de natuurlijke uitstoot van broeikasgassen te reduceren. Hierbij houden we rekening met de belangen van landbouwbedrijven.
Vasthouden van broeikasgassen in landbouwgronden en verminderen van de uitstoot in de landbouw door middel van innovatieve technieken zoals precisielandbouw en emissiearme stalsystemen.
Voortzetting van subsidieregelingen om groen gas uit mest op te wekken, bijvoorbeeld via vergisting.
Behoud van de koploperspositie van Nederlandse boeren op het gebied van duurzaamheid. Dit mag zich uiten in de prijs die boeren ontvangen voor hun product, waarbij wij ons in blijven zetten voor betaalbare boodschappen voor iedereen.


## Water

Nederland is een echt waterland. ledere dag weer stroomt er schoon water uit onze kranen, vervoeren vele schepen vracht over onze vaarwegen en gebruiken we water voor sport en recreatie. Door klimaatverandering wordt Nederland op de proef gesteld. Hevige regenval en extreme droogte zorgen ervoor dat we anders moeten omgaan met het water. Daarvoor moeten we goed samenwerken en kansen zien om te innoveren. De komende jaren zetten we in op:
Continue inzet op waterveiligheid en natuurlijke wateropslag in de natuur en bewoond gebied dat gebruikt kan worden in tijden van droogte.
Het voortzetten van een goede samenwerking met de waterschappen, die onmisbaar zijn voor de uitvoering van specialistische taken.
Een nadrukkelijke rol voor water bij de ruimtelijke inrichting van gebieden.

---
pdf_page: 80
---

# Wonen en Vervoer

---
pdf_page: 81
---

# Wonen en Vervoer 

Een eigen huis en auto met de mogelijkheid om snel en betaalbaar naar je werk, familie of vrienden te gaan, zijn voor veel mensen het toonbeeld van onafhankelijkheid, vrijheid en welvaart. Lange tijd was dit voor veel mensen een onbereikbaar ideaal. Liberalen hebben er succesvol voor gestreden om dit voor iedereen bereikbaar te maken. Maar de bereikte successen van de afgelopen decennia dreigen verloren te gaan. Er zijn te weinig woningen, de huizenprijzen en huren stijgen, en de wegen en het OV worden steeds voller. Alleen maar strijden voor lagere lasten op huizen en vervoer is niet langer genoeg. Want de problemen van nu worden vooral veroorzaakt door schaarse ruimte voor woningbouw en infrastructuur. Het ruimtelijk beleid moet ruimte bieden voor voldoende woningbouw en infrastructuur.

Gemeenten, woningcorporaties en marktpartijen zijn onvoldoende in staat gebleken om het oplopende woningtekort op te lossen en speculatie met woningen tegen te gaan. De huidige tijd vraagt daarom opnieuw om ingrijpen door de rijksoverheid.
De rijksoverheid moet harde afspraken met gemeenten en provincies maken over hoeveel woningen er de komende jaren gebouwd worden, en desnoods zelf bouwlocaties aanwijzen. Optreden van een sterke overheid is niet alleen nodig bij de woningmarkt. Toenemende drukte op de weg en in de trein, of onbereikbare steden en dorpen, zorgen ervoor dat het steeds moeilijker wordt om je te verplaatsen en een geschikte woning of baan te vinden op normale reistijden van elkaar. Andere delen van het land kampen minder met deze drukte, maar hebben evenzeer een sterke overheid nodig. Bijvoorbeeld om de gevolgen van krimp op te vangen. Tegelijkertijd zit veel innovatie en werkgelegenheid bij regionale clusters van bedrijven, en om te kunnen exporteren zijn ook daar betere verbindingen nodig. Ook het potentieel van grensoverschrijdende samenwerking en infrastructuur voor de grensregio's is nog onvoldoende benut. Daar is nog veel winst te behalen. Daarom zet Nederland er met buurlanden op in om dit te verbeteren en aan te laten sluiten op de behoeften van deze tijd.

Maar de overheid kan het niet alleen. ledereen kent het gevoel dat er tijdens de zomervakantie ineens geen file meer is en dat de trein ook in de spits voldoende zitplaatsen heeft. Dat is ook het geval nu door de coronacrisis mensen vaker thuis werken. Bij veel banen is het goed mogelijk om een vergadering eens digitaal te houden, en het blijkt dat veel medewerkers er vanuit huis echt de kantjes niet vanaf lopen. Het zou goed zijn als we ook na de coronacrisis flexibel met werktijden omgaan. Een Nederland met voldoende woningen en bereikbaarheid vraagt om een nieuwe aanpak. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Een betaalbare woning moet voor iedereen bereikbaar zijn. De eigen woning mag daarom geen melkkoe worden door hoge belastingen. Huren en koopprijzen moeten omlaag door meer aanbod en de overheid moet doorstroom stimuleren in de sociale huur.
Een rechtvaardige woningmarkt. Daarin horen starters een eerlijk kans te krijgen, kunnen automobilisten hun auto blijven parkeren en biedt de overheid bescherming tegen uitwassen, zoals speculatie met woningen.
Meer regie door de landelijke overheid bij eerlijke verdeling van schaarse ruimte tussen woningbouw, wegenbouw, landbouw en bedrijvigheid. Alle sectoren verdienen ruimte om zich te ontwikkelen. De behoefte naar individueel vervoer groeit en dus moeten er meer wegen en fietspaden komen. Maar ook alternatieven, zoals goed openbaar vervoer, smart mobility, thuiswerken en andere werk- en schooltijden, moeten gaan bijdragen aan een betere benutting van de infrastructuur en keuzevrijheid van de reiziger.

---
pdf_page: 82
---

# Bouwen en wonen 

ledereen in Nederland moet prettig kunnen wonen, of je nu koopt of huurt. Dat begint met een prettige woonomgeving die veilig is, met genoeg groen en voorzieningen in de buurt. Maar net zo belangrijk is het dat er genoeg betaalbare huizen zijn. De laatste jaren is de krapte op de woningmarkt flink toegenomen. Door extra te investeren in nieuwbouw en het sluiten van woondeals in de regio's met de grootste krapte, zijn de afgelopen jaren de eerste stappen gezet voor meer betaalbare woningen. Door de landelijke aanpak om de uitstoot van stikstof terug te dringen, is bovendien ruimte gecreëerd om de vergunningverlening voor de woningbouw weer op gang te brengen. Door de groei van het aantal huishoudens zijn de komende jaren nog meer woningen nodig. Ook is er in veel gemeenten nog steeds een tekort aan bouwlocaties. De komende jaren zetten we in op:
Meer woningbouw en meer landelijke sturing. We richten een nationaal bouwfonds op en verlagen de lasten voor bouwers. De verantwoordelijkheid ligt in eerste instantie lokaal, maar erkomen strikte prestatieafspraken met provincies en gemeenten om meer woningen te realiseren en het rijk kan zo nodig bijsturen. Regionaal kunnen ook afspraken worden gemaakt over herstructurering van de regionale woningvoorraad. De prioriteit komt te liggen bij betaalbare koop- en huurwoningen voor middeninkomens. Ook komt er extra aandacht voor seniorenwoningen en voor woningen die geschikt zijn voor mensen met een lichamelijke beperking.
Een nationaal bouwfonds dat investeert in betaalbare woningen in heel Nederland, rekening houdend met de regionale verschillen op de woningmarkt. De Rijksoverheid kan met dit fonds meebetalen aan grootschalige vernieuwing van wijken en nieuwbouw om de bouwproductie op peil te houden, bijvoorbeeld in tijden van economische neergang.
Meer nieuwe sociale huurwoningen, door woningbouwcorporaties die meer woningen bouwen een korting op de verhuurderheffing te geven. We passen de verhuurderheffing aan zodat het voor corporaties meer loont om dure woningen te verkopen en daarvoor goedkope woningen in de plaats te bouwen.
Meer bouwlocaties. We stimuleren gemeenten om meer bouwgrond beschikbaar te stellen. Om het woningtekort tegen te gaan is enkel binnenstedelijk bouwen onvoldoende. Daarom is buitenstedelijk bouwen ook een benodigde en reële mogelijkheid. Hierbij past speciale aandacht voor de benodigde infrastructuur zodat zowel met de auto als met het openbaar vervoer een goede ontsluiting wordt verzorgd en een prettig woonklimaat ontstaat. Om ervoor te zorgen dat er ook daadwerkelijk gebouwd wordt, introduceren we een speciaal OZB-tarief voor onbebouwde woningbouwgrond. Dit gaat braakliggende terreinen en grondspeculatie tegen. Gemeenten wijzen bovendien 'overloopgebieden' aan waar onderzoeken vanuit de Flora- en faunawet alvast uitgevoerd worden. Bouwers kunnen dan gelijk aan de slag, zodra de vraag naar woningen in een regio oploopt.
Meer geld uit het gemeentefonds voor gemeenten die meer woningen bouwen, zodat zij kunnen zorgen voor bijbehorende voorzieningen en infrastructuur, en er een bonus op bouwen ontstaat.
Verkorten van de besluitvormingsprocedures bij nieuwbouw. Een eerste belangrijke stap hierin is de vertraging van bouwplannen door provincies tegen te gaan met het schrappen van overbodige bureaucratie, zoals (het toepassen van) de 'ladder van duurzame verstedelijking'. Extra, verzwarende regelgeving ten aanzien van woningbouw is onwenselijk. De rol van provincies moet niet groter zijn dan strikt noodzakelijk voor een goede ruimtelijke ordening.
Ombouwen van leegstaande bedrijfspanden naar woningen. We zetten de bestaande aanpak via de transformatiefaciliteit zoveel mogelijk voort in samenwerking met particuliere investeerders, zoals pensioenfondsen. Ook maken we het makkelijker om met meerdere generaties op hetzelfde perceel te wonen. Bijvoorbeeld via zogeheten kangoeroewoningen, door hier heldere, landelijke regels voor te maken in plaats van afwijkende regels per gemeente.
Tegengaan van leegstand en verkrotting. Gemeenten krijgen de mogelijkheid een belasting te heffen op panden die langer dan een jaar leegstaan, via een opslag op de OZB. Deze leegstandheffing kan oplopen naarmate panden langer leegstaan. Gemeenten kunnen een ontheffing geven, bijvoorbeeld in geval van herontwikkeling van het pand of indien het pand

---
pdf_page: 83
---

gedurende leegstand voor een maatschappelijk nuttig doel in het kader van leegstandsbeheer wordt gebruikt.
Het aanpakken van krakers. Krakers komen niet ongestraft weg met hun inbreuk op het pand van een ander. We verkorten de procedure bij de rechter, zodat er binnen drie dagen een rechterlijke machtiging ligt om te ontruimen. Na de uitspraak wordt zo snel mogelijk ontruimd. De identiteit van de krakers wordt geregistreerd, zodat de eigenaar ontstane schade kan verhalen op de dader. Ook moeten gemeenten de inschrijving van krakers in de BRP kunnen weigeren.
Zoveel mogelijk toestaan van permanente bewoning van recreatiewoningen. Dit geldt niet voor recreatieparken waar ondermijning plaatsvindt of waar bewoning tot problemen leidt voor de toeristische functie en omliggende bedrijven. Dit wordt lokaal beoordeeld.


# Woonlasten 

Voor veel mensen is de hypotheek of huur de grootste maandelijkse uitgave. Door de schaarste aan woningen, zijn de koop- en huurprijzen opgelopen. Naast het bouwen van meer betaalbare woningen, zijn gerichte maatregelen nodig om de stijging van de woonlasten aan te pakken. Om starters te helpen een huis te kopen is sinds 1 januari 2021 de overdrachtsbelasting voor starters afgeschaft. Ook hebben we ervoor gezorgd dat verhuurders de komende jaren de huur minder verhogen. Om huiseigenaren te helpen hun woning te verduurzamen en de energierekening te verlagen, is een warmtefonds opgericht om duurzame investeringen tegen een lage rente te financieren. We zetten bij verduurzaming in op verleiden en belonen, in plaats van bestraffen. Ook willen we dat het onderhouden van een monument aantrekkelijk blijft, zodat dit bijdraagt aan mooie en historische dorpen en steden. Bovenal zijn extra stappen nodig om wonen betaalbaar te houden, vooral voor mensen met een middeninkomen.De komende jaren zetten we in op:
Beperkte stijging van lokale belastingen door een landelijk maximumpercentage per gemeente (micro-norm) voor de stijging van de OZB. Hierdoor wordt de stijging van lokale lasten stevig geremd. Lokale belastingen horen zo laag en eerlijk mogelijk te zijn.
Bouwvergunningen tegen kostprijs, zodat gemeenten dit niet meer kunnen gebruiken als melkkoe. In gemeenten waar nog erfpacht geldt en gemeenten eigenaar zijn van de grond, moet consumentenbescherming centraal worden gesteld. Dit moet de positie van de woningeigenaar versterken ten opzichte van de overheid.
Wegnemen van barrières bij het afsluiten of veranderen van een hypotheek. Voor zzp'ers komen er meer mogelijkheden om via arbeidsmarktscans een hypotheek te krijgen, voor senioren om via verzilverhypotheken vastzittend vermogen uit het huis op te nemen, en de hypotheekruimte voor mensen met een studieschuld vergroten we door deze minder te laten meetellen, door het te baseren op het bedrag dat oud-studenten daadwerkelijk aflossen.
Geen aanscherping van de norm dat huizenkopers de hele koopsom mogen lenen (loan-tovalue). Zo blijven woningen ook bereikbaar voor mensen die geen grote hoeveelheid spaargeld meebrengen.
Geen verplichte labelsprongen voor woningeigenaren. Investeringen in verduurzaming van de eigen woning maken we aftrekbaar van het Eigen Woning Forfait. Dit maakt het voor huiseigenaren aantrekkelijker om energiebesparende maatregelen te nemen.
Een opkoopbescherming waarmee gemeenten een rem zetten op het grootschalig opkopen van huizen door (buitenlandse) investeerders in bepaalde wijken. Zo blijven meer koopwoningen beschikbaar voor starters en middeninkomens. Daarbij geldt als voorwaarde dat gemeenten aantonen dat zij hun totale huurvoorraad vergroten, om de schaarste en huurstijging te verminderen.
Lagere huur voor huurders bij woningcorporaties. De maximale huurprijs voor huurders met een laag inkomen bij woningcorporaties gaat omlaag naar de norm voor een passende huur (passend toewijzen). We zetten hiervoor de huidige eenmalige verlaging om in een permanente verlaging. De inrichting van het sociale huurstelsel bevordert dat sociale huurwoningen

---
pdf_page: 84
---

beschikbaar zijn voor mensen met een laag inkomen en dat mensen met een hoog inkomen (met een hogere huur) worden gestimuleerd om door te stromen.
Het verleiden van senioren om te verhuizen zodat daarmee hun woning of grotere appartement vrij komt voor jongeren. Dit kan door het bouwen van voor hen geschikte en aantrekkelijke woningen en door financiële drempels weg te nemen. Denk daarvoor aan het versoepelen van de hypotheekregels bij het vrijspelen van een eengezinswoning en het stimuleren van corporaties om met huurbehoud huurders te laten doorstromen naar een kleinere woning. Hiermee verdelen we de woningvoorraad beter.


# Schaarse ruimte 

In een dichtbevolkt en welvarend land als Nederland is het vaak passen en meten om aan alle claims op de ruimte tegemoet te komen. We hebben meer bouwlocaties voor nieuwe huizen nodig, zonder extra infrastructuur en vervoer slibt ons land dicht, boeren en bedrijven hebben grond en gebouwen nodig, en waardevolle natuurgebieden willen we behouden. Het heeft dan geen zin om één sector met hardwerkende mensen als probleem weg te zetten, zoals in de discussie rond stikstof wel gebeurde met boeren. Waar mogelijk willen we bovendien inzetten op multifunctioneel grondgebruik.

We denken als liberalen niet in krimp en gedwongen snijden in sectoren, maar zijn juist optimistisch over ontwikkelingen in de samenleving en economie en over de mogelijkheden die nieuwe technieken ons bieden.

Daarbij zien we al talloze veelbelovende trends. De opkomst van emissieloze auto's zal de uitstoot van het verkeer de komende jaren flink verlagen, waardoor we infrastructuur kunnen uitbreiden en er tegelijkertijd extra ruimte voor andere sectoren ontstaat. Als $\mathrm{CO}_{2}$-neutrale energiebron is kernenergie daarbij cruciaal, ook omdat het voorkomt dat windmolens en zonneweides een disproportioneel beslag op de schaarse ruimte leggen. Zonnepanelen zijn uiteraard wel een belangrijk deel van de oplossing, maar dan op daken, en in de toekomst geïntegreerd in dakpannen en ramen, van goed geïsoleerde woningen. Voor het ruimtelijk beleid op de Noordzee is er het Noordzee Akkoord. Hierbij houden we rekening met de belangen van de visserijsector. Voor de landbouw stimuleren we innovatieve methoden die ruimte efficiënt gebruiken en emissies bij de productie omlaag brengen. Zo kan Nederland met trots een florerende agrarische sector behouden en wereldleider blijven op het gebied van efficiënte productie. Boeren zijn daarnaast uitstekend in staat om hun grond voor meerdere doeleinden in te zetten, bijvoorbeeld met agrarisch natuurbeheer en recreatie via paden over boerenland. Door deze ontwikkelingen regionaal te ondersteunen, kunnen we slimme oplossingen vinden om ons landgebruik voor zowel boeren als omwonenden te optimaliseren.

Tegelijkertijd zien we dat ieder jaar een flink aantal boeren uit zichzelf stopt. Het is belangrijk dat er voor hen goede regelingen zijn. Zo kunnen boeren verder zonder met een schuld achter te blijven en ontstaat er ruimte voor boeren die verder willen en andere zaken die we ook belangrijk vinden. Deze ontwikkeling is al langer gaande en dat moeten we financieel steunen.

## Meer middenhuurwoningen

Nederland heeft een van de grootste sociale huursectoren van Europa. Toch zijn er voor sociale woningen flinke wachtlijsten. Mensen die tot de doelgroep behoren komen moeilijk aan een sociale

---
pdf_page: 85
---

huurwoning. Dit komt vooral doordat sociale huurders met hogere inkomens (scheefwoners) niet willen of kunnen doorstromen. Het tekort aan betaalbare koop- en huurwoningen in het middensegment is daar een probleem. De komende jaren werken we toe naar een sociale huursector voor mensen met een laag inkomen zonder lange wachtlijsten, met lagere huren en een fors groter middensegment. Mensen met een hoog inkomen horen niet in sociale huurwoningen te zitten. We stimuleren hen om door te stromen en hun sociale huurwoningen beschikbaar te stellen voor mensen die dat echt nodig hebben. De komende jaren zetten we in op:
Een jaarlijkse inkomenstoets voor bewoners van sociale huurwoningen om te zien of de gevraagde sociale huur nog gepast is. Mensen die een te hoog inkomen hebben voor sociale huur (scheefwoners), betalen een hogere huur tot maximaal de marktconforme huur. Deze verhoging vindt stapsgewijs en naar draagkracht plaats. Hierbij kunnen corporaties wel rekening houden met senioren die bijvoorbeeld al lang in een bepaalde buurt wonen.
Meer private investeringen in middenhuurwoningen. We passen het puntenstelsel voor huurwoningen (woningwaarderingsstelsel) alleen nog toe op woningcorporaties, zodat het voor investeerders zoals pensioenfondsen aantrekkelijk is te investeren in het middensegment. Zittende huurders houden uiteraard hun huurbescherming. Voor onzelfstandige woonruimte blijft een vergelijkbare vorm van regulering bestaan.
Strikte handhaving op het illegaal doorverhuren van sociale huurwoningen. We pakken organisaties die hierin bemiddelen of die inkomensverklaringen vervalsen strafrechtelijk aan. Gemeenten en corporaties krijgen meer bevoegdheden om gegevens op te vragen bij andere instanties en hogere boetes op te leggen bij illegale doorverhuur van sociale huurwoningen. Deze sociale huurwoningen gaan naar mensen die op de wachtlijst staan.
Meer gemeentelijke bevoegdheden om op te treden tegen malafide verhuurders die herhaaldelijk de wet overtreden of huurders intimideren. Gemeenten leggen daarbij hogere boetes op en mogen sneller overgaan tot beheerovername. Er komen landelijke regels om goede huisvesting van arbeidsmigranten die nodig zijn in Nederlandse bedrijven te bevorderen en bestaande overlast terug te dringen.
Tijdelijke huisvesting voor migranten met een verblijfsvergunning. Zij verblijven op regionale integratielocaties tot zij zijn ingeburgerd. Daarna kunnen zij zich pas inschrijven voor een sociale huurwoning. Er komt een verbod voor gemeenten om statushouders voorrang te geven bij het toewijzen van sociale huurwoningen.
Voorrang bij de toewijzing van sociale huurwoningen voor mensen met een vitaal beroep, zoals agenten en verplegers. Daarmee kunnen gemeenten lokale personeelstekorten in vitale beroepen terugdringen.


# Verkeer 

Een goede infrastructuur en soepele doorstroming zijn nodig om op tijd op het werk, bij familie of op een andere bestemming te komen. Daarom zijn blijvende investeringen in onze infrastructuur van groot belang. De afgelopen jaren is hier in totaal twee miljard euro extra voor beschikbaar gesteld. Niet alleen de doorstroming van het verkeer en de kwaliteit van onze infrastructuur zijn van belang, maar ook de veiligheid. ledereen wil immers dat zijn of haar geliefde's avonds weer veilig thuiskomt. De afgelopen jaren zijn stappen gezet om de verkeersveiligheid te vergroten, bijvoorbeeld met een appverbod op de fiets en extra investeringen in het aanpakken van gevaarlijke verkeerssituaties. Daarnaast zijn er, met een goede balans tussen ruimte voor innovatie en veiligheid, strengere eisen gesteld aan nieuwe vervoersmiddelen. De komende jaren zetten we in op:
Extra investeren in auto-, spoor-, vaar- en fietswegen, waarbij de grootste bereikbaarheidsknelpunten in het land voorrang krijgen. Ook het groeifonds van de overheid zetten we hiervoor in. Investeringen in infrastructuur worden gedaan waar deze het meest effectief zijn. Hierbij hebben we oog voor de bereikbaarheid van, en overleggen we structureel en incidenteel met stad en regio. Ook hebben we aandacht voor grensoverschrijdende

---
pdf_page: 86
---

verbindingen.
Rekening houden met intelligente transportsystemen (ITS) als zelfrijdende voertuigen bij het ontwerpen van nieuwe infrastructuur. Data over vervoerstromen delen met private partijen stimuleert innovatie. Informatie over zaken als rijgedrag en afgelegde routes is en blijft eigendom van de automobilist. Zonder de toestemming van de eigenaar kan informatie uit boardcomputers en navigatiesystemen niet worden gedeeld.
Verdere ontwikkeling van ons wegennet door de structurele aanpak van de stikstofuitstoot. Daarbij dient veiligheid te allen tijde boven milieueisen te gaan. Dit houdt in dat noodzakelijk onderhoud en renovatie aan wegen, bruggen en dijken altijd doorgang kan vinden, ongeacht de stikstofuitstoot die daarmee gepaard gaat.
Een maximumsnelheid van 130 kilometer per uur in de avond. Overdag is de maximumsnelheid afgestemd op de geldende veiligheids- en milieunormen, waaronder de reductie van landelijke stikstofemissies. Wanneer de stikstofuitstoot voldoende is teruggebracht, bijvoorbeeld door een toename van emissieloos rijden, willen we de maximumsnelheid van 130 kilometer per uur overdag weer invoeren.
Onderzoek naar de effecten van en financiële mogelijkheden voor het tolvrij maken van de Westerscheldetunnel.
Lagere boetes voor kleine overtredingen en hogere boetes voor zwaardere overtredingen. Bij herhaalde overtredingen neemt de hoogte van de boete toe. Daarnaast maken we Europees afspraken zodat ook buitenlandse verkeersovertreders hun boetes in Nederland betalen.
Gevangenisstraffen voor drank- en drugsrijders in plaats van taakstraffen. Voor recidivisten volgt een levenslange rijontzegging.
Geen hogere lasten voor automobilisten. Emissieloze auto's gaan op basis van het aantal gereden kilometers bijdragen aan het onderhoud en de aanleg van wegen. Dit kan door jaarlijks het aantal gereden kilometers door te geven aan de belastingdienst, met een vaste jaarlijkse vrijstelling. Het is van groot belang dat de privacy van de automobilist goed gewaarborgd blijft. Er komt nadrukkelijk geen spitsheffing.
Uitvoering van het strategisch plan verkeersveiligheid om het aantal verkeersslachtoffers verder te verminderen.
Een vignetsysteem waarmee ook buitenlandse chauffeurs gaan meebetalen aan de Nederlandse wegen.
De mogelijkheid van het aanvragen van een persoonlijk kenteken. De kosten hiervan betaalt de aanvrager.
Moderniseren van de reiskostenvergoeding, waarbij werknemers een eerlijkere vergoeding krijgen voor hun kosten.


# Openbaar vervoer 

Steeds meer Nederlanders maken gebruik van het openbaar vervoer. Dit komt onder andere door de kwaliteitsverbeteringen in de afgelopen jaren. Een voorbeeld hiervan is de start met het spoorboekloos reizen. Zo kan er iedere tien minuten een trein vertrekken waardoor reizigers minder lang hoeven te wachten en de drukte op stations en in de treinen afneemt. Om de veiligheid te verbeteren is extra geïnvesteerd om gevaarlijke spoorwegovergangen aan te pakken. De prestaties van openbaarvervoerbedrijven worden bovendien scherper in de gaten gehouden, zodat tijdig bijgestuurd kan worden. Maar er is nog veel meer mogelijk. Zo zal het onderscheid tussen OV en het wegverkeer met de auto deels vervagen, als mensen tijdens één reis bijvoorbeeld gebruikmaken van zowel de trein als een deelauto of deelscooters. De komende jaren zetten we in op:
Uitbreiding van lightrailnetwerken die grote steden met elkaar verbinden, zoals de succesvolle RandstadRail. Hierdoor zijn steden en economische centra beter bereikbaar en bestrijden we files. Hiervoor kan het groeifonds van de overheid worden ingezet.
Goede verbindingen tussen stad en regio. Verschillende opties, zoals de Lelylijn en het doortrekken van de Noord/Zuidlijn naar Schiphol en Hoofddorp worden bekeken. Daarin

---
pdf_page: 87
---

worden ook internationale treinverbindingen meegenomen.
Meer aandacht voor regionale spoorverbindingen. We houden vast aan de gemaakte afspraken om regionale spoorlijnen af te splitsen, zodat ook andere vervoerders mogelijkheden krijgen het treinvervoer te verzorgen, met een hogere frequentie, tegen lagere kosten en met een hogere kwaliteit en klanttevredenheid.
Meer aanbieders van openbaar vervoer via openbare aanbestedingen. Op deze manier krijgen reizigers meer en beter openbaar vervoer.
Tussentijdse controle of de NS aan de prestatieafspraken voldoet bij de volgende concessie die in 2025 ingaat. Dit biedt de mogelijkheid om tussentijds bij te sturen en de dienstverlening zo betrouwbaar mogelijk te maken.
Blijvende inspanning om in samenspraak met gemeenten, provincies en andere belanghebbenden alle gevaarlijke spoorwegovergangen aan te pakken.
De internationale trein en (langeafstand)bus als duurzaam alternatief voor korte afstandsreizen per vliegtuig. Hiervoor verbeteren we de reistijden, frequentie en het reiscomfort van deze verbindingen.
Mobility as a service waarbij de wensen van de reiziger centraal staan. Via een app is het mogelijk je reis met bijvoorbeeld deelauto, deelfiets, tram of taxi te plannen, boeken en betalen. Door ontwikkeling van multimodale overstappunten op verschillende plekken garanderen we de bereikbaarheid van de stad en regio voor alle vormen van vervoer. Bij de inrichting van deze multimodale overstappunten wordt ook aandacht besteed aan comfort en voorzieningen om de kwaliteitsbeleving van het openbaar vervoer te verhogen.
Goede toegankelijkheid van openbaar vervoer en overige vervoersvoorzieningen zoals de belbus en regiotaxi.
Betalen met de smartphone of smartwatch in het OV, en een systeem voor single check-in en -out tussen verschillende vervoerders om het reizigersgemak te vergroten.
Vergroten van de sociale veiligheid in het OV door bijvoorbeeld meer camerabewaking en het dichtlaten van de toegangspoortjes op meer treinstations. Reizigers die zich ernstig misdragen, krijgen een permanent OV-verbod. Ook verhogen we de boete voor zwartrijden.


# Overig vervoer 

Nederland heeft een unieke positie in Europa met een uitstekende infrastructuur die via de lucht, de weg, het water en het spoor goed op het mondiale handelsverkeer en goederenstromen is aangesloten. Transportenlogistiek is daarmee uitgegroeid tot een belangrijke sector voor Nederland en de Nederlandse economie. Om vliegroutes in Nederland te optimaliseren en te verkorten loopt een algemene herziening van het Nederlandse luchtruim. Dit leidt tot minder geluidsoverlast en $\mathrm{CO}_{2}$ - uitstoot. Het is van belang ook oog te hebben voor de gezondheid en te sturen op afname van de negatieve gezondheidseffecten door de luchtvaart zoals geluidshinder. Met deze herziening en de toekomstige opening van Lelystad Airport, kan de luchtvaart in Nederland beheerst groeien en kan Schiphol zich blijven ontwikkelen als internationale luchthaven. De komende jaren zetten we in op:
Verstevigen van het vestigingsklimaat door voorrang te geven aan vluchten die het (inter-) continentale netwerk en de hubfunctie van Schiphol versterken. De regionale luchthavens zijn de belangrijkste luchthavens voor vakantievluchten. We stimuleren samenwerking tussen Schiphol en de regionale luchthavens waardoor deze versterkt worden en extra capaciteit voor Schiphol zelf ontstaat.
Milieuwinst door schonere en stillere vliegtuigen kan Schiphol inzetten voor groei van het aantal vliegbewegingen. Op dezelfde manier kan ook de luchtvaart op Rotterdam-The Hague, Eindhoven en Lelystad Airport gecontroleerd groeien.
Creëren van één Europees luchtruim waardoor efficiëntere vliegroutes en kortere vliegtijden ontstaan, de luchtruimcapaciteit wordt vergroot, de veiligheid wordt bevorderd en de $\mathrm{CO}_{2}$ uitstoot afneemt.

---
pdf_page: 88
---

Goede verbindingen voor de binnenvaart. Hiervoor sluiten de bedientijden van sluizen en bruggen beter op elkaar en op het (spoor-)wegverkeer aan.
Verschuiven van goederenvervoer van de weg naar het water en het spoor. Hierdoor vermindert de druk op het wegennet.
Investeren in vernieuwende initiatieven voor het wegvervoer, zodat de (stedelijke) logistiek niet belemmerd wordt en de (binnen)stad bereikbaar blijft. Waar milieu- en/of zero-emissiezones gelden sturen we zoveel mogelijk op harmonisatie van regels.
Eenduidige interpretatie van de Europese regels over rij- en rusttijden, zodat chauffeurs overal gelijk worden behandeld.
Behoud van de grote economische waarde van de Nederlandse havens. Uitdagingen als cybersecurity, digitalisering en verduurzaming vragen om intensivering van samenwerking tussen de verschillende havens.


# Kilometerheffing 

In Nederland is het al jaren normaal om als automobilist per gereden kilometer belasting te betalen, en dat is een goede zaak. Zelfs het verbruik van je motor en je rijgedrag worden meegenomen in het tarief. Dat heet accijns. De rekening van een tank benzine of diesel bestaat voor het merendeel uit belastingen, en wie meer rijdt moet vaker tanken.

Maar door de komst van de elektrische auto en andere emissieloze voertuigen betaalt een deel van de automobilisten juist fors minder. Het is niet zo dat bezitters van emissieloze auto's niets betalen, maar ze betalen geen MRB en BPM. Daarom zijn wij er voorstander van dat emissieloze auto's per kilometer gaan betalen. Uiteindelijk zal dan iedereen van accijns overgaan op deze kilometerheffing. Want de toekomst is emissieloos rijden, waarbij iedereen zelf kan kiezen wanneer ze overstappen zonder dat we mensen met dwang voortijdig uit hun benzine- of dieselauto jagen.

Als we dan in de toekomst toch een systeem van betalen per kilometer hebben, is het wel zo eerlijk en eenvoudig om de huidige wegenbelasting af te schaffen, en onder de noemer 'de gebruiker betaalt' alleen een kilometerheffing over te houden.

---
pdf_page: 89
---

#

---
pdf_page: 90
---

# Landbouw en Natuur 


#### Abstract

De Nederlandse land- en tuinbouw is de afgelopen decennia uitgegroeid tot een sector van wereldklasse. Boeren, tuinders, vissers en onderzoekers zorgen ervoor dat wij ons niet druk hoeven te maken over gebrek aan voedsel, en tegelijkertijd exporteren zij hun producten en innovaties over de hele wereld. Daarbij helpt het ook dat de Europese Unie zorgt voor een grote en stabiele afzetmarkt. Dit is van groot belang voor Nederland. We kunnen namelijk niet zonder een betrouwbare voedselvoorziening. Nederland en Europa moeten strategisch autonoom blijven en niet afhankelijk raken van import uit de rest van de wereld. De wereldbevolking groeit en de wereldwijde vraag naar voedsel zal de komende jaren blijven toenemen. Het belang van landbouw neemt daarmee toe. Grote opkomende economieën als China en India kopen zelfs wereldwijd landbouwgrond op om hun eigen voedselvoorziening veilig te stellen. Dat maakt het extra waardevol als wij in Europa nog zelf ons voedsel kunnen verbouwen. Door zelf voldoende voedsel te produceren weten we ook dat wat op ons bord belandt veilig is, en kunnen we het ons veroorloven de import van voedsel met lagere kwaliteit en duurzaamheidsstandaarden te weigeren.


Tegelijkertijd lopen we tegen grenzen aan. Het is niet mogelijk dat alle sectoren in Nederland oneindig groeien. De ruimte is beperkt en groei kan botsen met andere belangen, zoals het behoud van natuurgebieden. Dat betekent niet dat de natuur automatisch voor alles gaat. Maar sommige natuurgebieden zijn beschermd en moeten we in goede staat behouden. De oplossing ligt niet in het simpelweg wegzetten van boeren als vervuilers. De boeren zijn niet een onderdeel van het probleem maar een onderdeel van de oplossing. We moeten volop inzetten op innovatie zodat er ruimte blijft voor boeren om te ondernemen en we ondertussen de uitstoot van vervuilende stoffen verminderen. Dan levert de boer dezelfde waardevolle bijdrage aan ons voedsel en onze economie, maar met minder nadelen voor natuur, mens en milieu.

Zo kan Nederland ook een belangrijke rol spelen bij het voeden van een groeiende wereldbevolking. Door zelf te exporteren of door met onze kennis nieuwe plantensoorten te ontwikkelen die ook op zoute gronden of in droge gebieden kunnen bloeien. Innovatie is de kern voor de land- en tuinbouw van de toekomst, en kan ook de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ door bijvoorbeeld de veeteelt nog verder terugdringen. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Boeren zijn hardwerkende ondernemers die zorgen voor ons voedsel. Zij verdienen waardering, ruimte en ondersteuning om te innoveren, zodat zij kunnen kiezen voor emissiearm ondernemen, overstappen naar andere vormen van landbouw, bijvoorbeeld om de biodiversiteit te vergroten, of stoppen als zij dat willen.
De overheid stelt duidelijke en haalbare doelen, zoals het verminderen van schadelijke emissies. Daarbij wordt niet het middel voorgeschreven, zoals dierenaantallen of verplichte weidegang, maar het doel. Het weiden van koeien en het bemesten van grond moet zonder vergunning mogelijk zijn.
Natuur is belangrijk en verdient bescherming binnen de afwegingen over het gebruik van de schaarse ruimte in Nederland en een haalbaar en realistisch natuurbeleid. Dan is het soms nodig om natuurgebieden samen te voegen of opnieuw in te delen, waarbij ook ruimte is voor wonen, ondernemen en recreatie.

---
pdf_page: 91
---

# Landbouw en visserij 

Nederland heeft een agrarische sector om trots op te zijn. Onze ondernemende boeren en vissers zijn innovatief, produceren voedsel van hoge kwaliteit en exporteren naar de hele wereld. Er zijn vele innovatieve bedrijven in de agro-foodsector met een enorme waarde voor de Nederlandse economie. Ook hebben vele bedrijven afgelopen jaren fors geïnvesteerd in slimme innovaties om hun bedrijven duurzamer te maken. Zo kunnen boeren door middel van precisielandbouw zowel mest als gewasbeschermingsmiddelen al nauwkeurig aanbrengen op de plekken waar dit ook daadwerkelijk van toegevoegde waarde is, waardoor er minder belasting is voor het milieu. Er is inmiddels een bedrijfsovernamefonds opgericht dat jonge boeren ondersteunt bij de overname van het gezinsbedrijf en bij investeringen in innovatie. Ook zijn stappen gezet voor een herziening van het mestbeleid en is er ondersteuning gekomen voor boeren die emissiearm willen produceren. We willen de agrarische sector blijven versterken. De komende jaren zetten we in op:
Vermindering van schadelijke emissies voor de omgeving en natuur als gevolg van veeteelt. Inkrimping van de veestapel is niet het doel, dus we voorkomen inkrimping via de achterdeur, bijvoorbeeld door een generieke inperking van fosfaat- of dierenrechten.
Financiële ondersteuning van boeren en vissers wanneer zij investeren in innovatieve systemen of technieken om emissies terug te dringen. Het wordt voor boeren ook mogelijk om tegen een financiële vergoeding tijdelijk en vrijwillig (een deel van) de stal leeg te laten staan of emissieruimte te verhuren, ook buiten de eigen landbouwsector.
Niet verder afromen van emissieruimte die ontstaat als gevolg van stikstofbesparende maatregelen. Bestaande fosfaat- en dierenrechten blijven bij een uitkoop van boerenbedrijven via minnelijke verwerving beschikbaar voor boeren die emissiearm willen produceren.
Gebruik van gronden in bezit van het Rijksvastgoedbedrijf en Staatsbosbeheer voor het eventueel verplaatsen van bedrijven in het kader van de stikstofproblematiek. Binnen de gebiedsgerichte aanpak is het bij het verplaatsen van bedrijven belangrijk aandacht te hebben voor de al bestaande functies in het gebied.
Nadruk op innovatie, hergebruik en verwerking van mest bij nieuwe wetgeving. Zo herwinnen we dankzij innovatie kostbare grondstoffen uit mest. Hiermee leveren agrariërs een belangrijke bijdrage aan een circulaire economie.
Aanpassen van mestwetgeving zodat innovaties meer ruimte krijgen om bijvoorbeeld mest te verdunnen en zo de stikstofemissie te verlagen.
Geen wettelijke verplichting tot weidegang. De sector zorgt er zelf voor dat doelstellingen worden behaald.
Vermindering van kortlopende pachtcontracten. Dit draagt bij aan de continuïteit van agrarische bedrijven en duurzaam bodembeheer. We spannen ons in om teeltpacht mogelijk te houden.
Proeftuinen waarin onderwijs, bedrijfsleven en overheid samenwerken aan oplossingen die bijdragen aan een gezonde bodem, duurzame bemesting en duurzame voedselproductie. Uitgangspunt hierbij is een toekomstgericht verdienmodel voor de agrarische ondernemer.
Tegengaan van ongelijke machtsverhoudingen. Mededingingswetgeving passen we aan zodat meer samenwerking in de land- en tuinbouw mogelijk is.
Versterken van de positie van boeren tegenover supermarkten, waarbij een goed verdienmodel voor de boer mogelijk is. De Autoriteit Consument en Markt ziet erop toe dat boeren en tuinders eerlijke prijzen ontvangen van afnemers voor producten waar bovenwettelijke eisen, bijvoorbeeld op het gebied van dierenwelzijn, aan zijn gesteld.
Voldoende ruimte voor onze vissers om te kunnen blijven vissen. Ook komt er ruimte voor nieuwe technieken en vormen van visserij.


## Europees landbouwbeleid en visserij
Hervorming van het Europees landbouwbeleid richting innovatieve, efficiënte en duurzame landbouw. Zo ontvangen Nederlandse boeren meer Europese subsidies en verbetert de netto betalingspositie van Nederland in Europa.
Strategischer inzetten van Europees landbouwbeleid in de wereld. Een innovatieve Europese landbouwsector voorziet de wereld van voedsel, met name landen die getroffen worden door

---
pdf_page: 92
---

bijvoorbeeld droogte als gevolg van klimaatverandering, in ruil voor grondstoffen die Europa weer nodig heeft.
Geen strengere Nederlandse uitwerking bij de invoering van Europese richtlijnen. Als boeren zelf kunnen bepalen hoe ze doelen behalen is er ruimte voor vernieuwing. Het Europees fosfaatplafond willen we afschaffen omdat het innovatieve ideeën in de weg staat.
MaatwerkenproportionaliteitbijdeimplementatievanEuropeserichtlijnenzoalsdeNitraatrichtlijn en Kaderrichtlijn Water. Het karakter van de regio is leidend. In gebieden waar de norm wordt gehaald is meer ruimte of meer mogelijk. Waar dit niet zo is, zoeken we naar alternatieven.
Innovatieve en duurzame visvangst, zoals pulsvisserij. Dat vermindert brandstofgebruik, bodemberoering en bijvangst. We blijven ons inspannen om het pulsvisserijverbod terug te draaien.
Het schrappen van de aanlandplicht, waardoor vissers bijvangst mee aan wal moeten brengen om te vernietigen. Zolang de plicht bestaat willen we werkbare afspraken tussen alle EU-lidstaten rond de Noordzee om op dezelfde manier te handhaven en het betaalbaar en uitvoerbaar te houden.


# Voedselproductie en volksgezondheid 

Onze voedselproductie moet veilig zijn en geen bedreiging vormen voor onze volksgezondheid. De mensen die zorgen voor ons voedsel houden van hun dieren, gaan zorgvuldig met ze om en zijn trots op hun eindproduct. Een stalbrand is dan ook niet alleen verschrikkelijk voor de dieren, maar ook voor de boeren en betrokken hulpverleners. De boer heeft liefde voor zijn dieren en moet over de middelen kunnen beschikken om ze zo goed mogelijk te beschermen. Daar waar misstanden plaatsvinden, moet ingegrepen en gehandhaafd worden. Hiervoor is effectiever toezicht nodig, zoals cameratoezicht op afstand bij slachterijen. Ook innovaties op het gebied van voedselproductie, zoals kweekvlees, vleesvervangers, verticale landbouw en biotechnologie, bieden veel kansen. Op deze manier kan met minder grondstoffen meer kwalitatief hoogwaardig en diervriendelijker voedsel worden aangeboden. Om de gezondheids- en leefomgevingsrisico's in gebieden met een zeer hoge veedichtheid aan te pakken, is afgelopen jaren geld beschikbaar gesteld voor een warme sanering van de varkenshouderij. De komende jaren zetten we in op:
Scherpere controle op voedselveiligheid door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Naast controle op locatie, kan de NVWA ook via camerabewaking meekijken. Als een bedrijf zich niet houdt aan de regels voor voedselveiligheid is sluiting de ultieme consequentie.
Meer samenwerking tussen de landbouw en de NVWA. De NVWA geeft ook in het weekend exportcertificaten en keuringsdocumenten af. Daarnaast voeren particuliere laboratoria niettoezichthoudende taken van de NVWA uit zodat de NVWA zich alleen bezighoudt met de primaire taken.
Een internationaal verbod op wildmarkten ter bescherming van de volksgezondheid.
Verbeteren van de luchtkwaliteit rondom stallen in veedichte gebieden. Boeren in gebieden met een hoge veedichtheid die willen stoppen met hun bedrijf, kunnen rekenen op steun van de overheid.
Financiële ondersteuning voor boeren om emissiearm te produceren. Dit bevordert de luchtkwaliteit en volksgezondheid.
Verder terugdringen van antibiotica in de veehouderij. In overleg met de betrokken sectoren houden we rekening met zowel de volksgezondheid als de diergezondheid.
Effectief bestrijden van ziekten in gewassen met gewasbeschermingsmiddelen. Gebruikte middelen dienen veilig te zijn voor de volksgezondheid en de plant- en diergezondheid. Dit wordt beoordeeld door het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb). We stimuleren een effectieve en efficiënte werkwijze door het Ctgb.
Bevorderen van innovatie in de voedselsector. Europese standaarden passen we aan om innovaties als CRISPR-Cas ook voor onze land- en tuinbouwsector mogelijk te maken. Dit kan bijdragen aan voedselveiligheid, duurzaamheid, plantgezondheid en de voedselproductie.

---
pdf_page: 93
---

# Dierenwelzijn 
Hogere straffen voor dierenmishandeling en een levenslang verbod op het houden van dieren voor recidivisten. Dierenmishandelaars krijgen een locatieverbod voor plaatsen waar dieren worden gehouden of verkocht.
Een lijst van dieren die geschikt zijn als huisdier. Dieren die niet geschikt zijn als huisdieren en niet op deze lijst staan, mogen niet meer gehouden, verhandeld of vervoerd worden voor persoonlijk gebruik. Zo krijgen dieren de zorg die zij nodig hebben.
Ingrijpen als bedrijven in de vleesverwerkende industrie zich niet aan de dierenwelzijnsregels houden. Bij herhaalde overtreding volgt sluiting. Naast controle op locatie, kan de NVWA ook via camerabewaking meekijken.
Voorkomen van stalbranden door de mogelijkheden voor knaagdierbestrijding te verruimen en bij alle sectoren in de veehouderij een periodieke elektrakeuring in te voeren.
Gezondheid en welzijn van dieren als voorwaarde voor het fokken van (gezelschaps)dieren. We handhaven het verbod op het fokken op schadelijke uiterlijke kenmerken. Naast het fokverbod komt er ook een verbod op de handel in en import van deze dieren.
Beperken van dierproeven. Deze zetten we alleen in als dit de enige manier is om een verbetering van de volksgezondheid te bewerkstelligen. Door het stimuleren van proefdiervrije onderzoeksmethoden en de komst van steeds meer innovatieve alternatieven voor dierproeven, zijn dierproeven steeds minder nodig.


## Kweekvlees

De veehouderij zorgt voor de uitstoot van vervuilende stoffen, dus moeten we minder vlees eten, zo klinkt het vaak. Daarmee ontstaat het beeld dat om de natuur en het klimaat te redden, de mensheid massaal vegetariër moet worden. Dat roept weer begrijpelijke weerstand op van mensen die hun gehaktbal of biefstukje niet willen opgeven. Hoewel ook zij na het eten van steeds beter wordende alternatieven verrast zijn over hoe goed een veganugget, beyond burger, plant shoarma of gehacktbal kunnen smaken.

De productie van kweekvlees is nu nog niet commercieel rendabel, maar als liberalen met een optimistische levenshouding hebben wij hoge verwachtingen van deze technologie. Innovatie gaat niet alleen om bestaande productie efficiënter maken, maar ook om het uitvinden van hele nieuwe manieren van productie.

## Natuur

Onze natuur draagt bij aan ons welzijn, biedt mensen een plek om te recreëren en levert bruikbare grondstoffen. Het gebruik van het landschap in Nederland komt echter onder druk te staan. De ruimte is schaars waardoor het lastig is om tegemoet te komen aan alle wensen die er zijn voor wonen, ondernemen, reizen en natuur. We moeten ons blijven inspannen voor herstel en behoud van de natuur en de versterking van de biodiversiteit in Nederland, gebaseerd op objectieve gegevens, dit is ook van belang voor onze economie. De spanning tussen deze belangen is de afgelopen jaren ook duidelijk geworden toen de Programmatische Aanpak Stikstof ongeldig is verklaard. De Wet Stikstofreductie en natuurverbetering biedt een oplossing voor de PAS-melders en vrijgestelden en wij staan pal voor de uitvoering hiervan. De komende jaren moet worden ingezet op een realistisch en haalbaar natuurbeleid. Waarbij de overheid, natuurorganisaties en de agrarische sector samenwerken aan een aantrekkelijk landschap, waar het goed wonen, werken, ondernemen én recreëren is. De komende jaren zetten we in op:
Een herijking van de aangewezen Natura 2000-gebieden waarbij we kritisch kijken naar de regels en soorten die niet voortvloeien uit EU-regels of door Nederland zelf zijn toegevoegd.

---
pdf_page: 94
---

Europese richtlijnen voeren we niet strenger in dan de EU voorschrijft. Zo kunnen we nog steeds genieten van de natuur en houden we ons natuurbeleid realistisch. Hierbij is het ook belangrijk te kijken naar mogelijk tegenstrijdige doelen en worden niet op voorhand zaken uitgesloten.
Er worden geen nieuwe Natura 2000-gebieden aangemeld of aangewezen. Daar waar mogelijk voegen we (beschermde) natuurgebieden samen.
Balans tussen de belangen van economie en natuur bij de aanpak van de landelijke stikstofuitstoot via het nieuwe registratiesysteem. Zo krijgen ondernemers zekerheid bij vergunningverlening en blijft onze mooie natuur behouden.
Uitbreiding van de lijst met bejaagbare wildsoorten om schade en overlast door diersoorten waar er te veel van zijn te voorkomen. Ongecontroleerde groei van deze soorten kan een bedreiging vormen voor de volksgezondheid, verkeersveiligheid, landbouw of natuur.
Aanplanten van nieuwe hectares bos binnen natuurnetwerken dat niet ten koste gaat van het areaal kostbare landbouwgrond. Daarbij voorkomen we dat deze gebieden direct een beschermde status krijgen en activiteiten als wonen, ondernemen en recreatie beperken.
Terugdringen van drugsdumpingen in de natuur. Handhavers van de openbare orde worden van de juiste middelen voorzien om in te kunnen grijpen. Dit gaat hand in hand met de training die daarbij hoort.

---
pdf_page: 95
---

# Overheid en Democratie

---
pdf_page: 96
---

# Overheid en Democratie 

Liberale principes helpen al meer dan honderdvijftig jaar om van Nederland een mooi en goed bestuurd land te maken. Onze democratische rechtsstaat moeten we koesteren. Iedereen heeft in ons land gelijke rechten en kan naar een onafhankelijke rechter stappen. Overleggen in de polder duurt soms even, maar voorkomt grote groepen ontevreden mensen achteraf. Wel heeft ons democratische systeem voortdurend onderhoud nodig om ervoor te zorgen dat mensen via verkiezingen controle over hun leven houden. Het is de taak van regering en parlement om wetten te maken en de belangen van alle Nederlanders te vertegenwoordigen. Dit kan onder druk komen te staan, omdat de wet in bepaalde gevallen het niet toelaat dat de rechter toetst of een belangengroep daadwerkelijk namens ons allemaal procedeert zoals deze zegt te doen. De rechter moet altijd in individuele rechtszaken het laatste woord hebben en neemt daarbij de grenzen van zijn rechtsvormende taak in acht.

Ook op andere terreinen dreigen besluiten zich te onttrekken aan democratische controle. Computermodellen en grote hoeveelheden data geven de mogelijkheid om beslissingen te nemen die verregaande en soms moeilijk te voorziene gevolgen hebben voor individuen of groepen mensen. De menselijke maat kan verdwijnen als nog maar weinig mensen deze keuzes echt overzien en doorgronden. Het gevaar bestaat dat burgers worden gediscrimineerd en vervolgens nergens kunnen achterhalen waarop het voor hen nadelige besluit dan is gebaseerd.

Om hier voldoende toezicht op te houden is een sterke overheid nodig. Een sterke overheid vereist wel voldoende controle op die overheid. Dit vraagt om een nieuwe aanpak. Daarbij hanteren we de volgende uitgangspunten:
Zoals het ook landelijk mogelijk is kan bij een vastgelopen gemeentebestuur een tussentijdse verkiezing worden gehouden.
Complexe maatschappelijke vraagstukken vragen om duidelijke kaders vanuit de politiek. Rechters vervullen hun rol in het staatsbestel door wetten te handhaven, de rechtsstaat te beschermen en doen geen politieke uitspraken. Ook politici moeten hun verantwoordelijkheid nemen door de lastige besluiten die zij moeten nemen, niet over te laten aan de rechter.
De overheid gaat actiever optreden tegen discriminatie of oneerlijke behandeling. Er komt meer controle op de computermodellen die bedrijven en overheden gebruiken om bijvoorbeeld verzekeringspremies vast te stellen of mogelijke fraudeurs op te sporen.

---
pdf_page: 97
---

# Moderne overheid en staatsbestel 

Ook in de digitale wereld moeten grondrechten geborgd zijn en moet de overheid de dienstverlening op orde hebben. Zo spelen algoritmen een grote rol in onze samenleving. Ze kunnen helpen bij het constateren van ziektes, fraude, het oppakken van criminelen of het voorkomen van grote ongelukken. Maar algoritmen kunnen ook, al dan niet onbedoeld, leiden tot willekeur of onrechtvaardigheid, bijvoorbeeld wanneer je meer moet betalen voor hetzelfde product dan je buren, de prijs van een medicijn ineens stijgt omdat voorspeld wordt dat je het nodig hebt, of als je onterecht als fraudeur wordt aangewezen. De afgelopen jaren is gewerkt aan het moderniseren van de dienstverlening van de overheid. Zo kunnen mensen online belastingaangifte doen, vergunningen aanvragen of informatie over hun directe woonomgeving opvragen. Ook zijn eerste stappen gezet om het staatsbestel te moderniseren. De positie van het lokaal bestuur is versterkt en we ondersteunen het right to challenge waarmee groepen burgers gemeentelijke taken kunnen overnemen als zij daarvoor een goed plan hebben. De VVD koestert de neutrale positie van de burgemeester (en de commissaris van de Koning) boven de partijen en voor alle inwoners. Maar er is nog meer te doen om de rechtsstaat, de democratie en de positie van het parlement te versterken en de samenleving meer te betrekken bij besluitvorming. De komende jaren zetten we in op:
Een sterke staat die vooral ook levert. Dat betekent dat er meer aandacht moet zijn voor de uitvoering van beleid, want dat is de manier waarop de meeste burgers en bedrijven met de overheid te maken hebben. Bij het opstellen van beleid worden diegenen betrokken die te maken hebben met de uitvoering van beleid alsmede burgers en bedrijven die in de praktijk met dit beleid te maken krijgen. Zorgvuldig omgaan met het decentraliseren van taken naar gemeenten.
Een gezonde financiële positie van gemeenten. Dat is een belangrijk aandachtspunt voor het Rijk. Gemeenten (en ook provincies) hebben behoefte aan meerjarige financiële zekerheid. Dit kan worden bereikt door meerjarig financiële afspraken tussen Rijk en gemeenten (en ook provincies) te maken, waarbij ook de afschaffing van de opschalingskorting (het minder geld geven aan kleine- en middelgrote gemeenten ) wordt betrokken. Bij het toedelen van nieuwe taken aan gemeenten is er aandacht voor de financiële dekking.
Een einde aan lokale willekeur bij de handhaving van landelijke wetten, zoals de manier waarop sommige gemeenten een oogje dichtknijpen bij handhaving van het kraakverbod.
Een jaarlijkse stevige crisisoefening door het kabinet, met om het jaar deelname van de bevolking. Ook de veiligheidsregio's worden betrokken.
Eén online identiteit voor iedere Nederlander om zich online te kunnen identificeren. Overheidsorganen hoeven daardoor geen eigen administraties met persoonsgegevens meer bij te houden. Dit voorkomt fouten, zoals het sturen van brieven naar verkeerde personen.
Behoud van de mogelijkheid om niet alleen digitaal met de overheid contact te hebben, maar ook per post. Ook moet de overheid openstaan voor persoonlijk contact. Burgers kunnen kiezen belangrijke post van de overheid voortaan aangetekend toegestuurd te krijgen.
Een toezichthouder voor algoritmen om willekeur en discriminatie te voorkomen. De nieuwe organisatie ziet toe op transparantie van algoritmen in zowel de publieke als private sector, en grijpt in het uiterste geval in wanneer bestaande rechten worden geschonden, bijvoorbeeld in geval van ongelijke behandeling.
Samen met digitale platforms opstellen van passende spelregels voor het gebruik van persoonlijke data, met inachtneming van de vrijheid van meningsuiting.
Coördinatie binnen het kabinet voor digitale onderwerpen, aangezien de wereld om ons heen zeer snel digitaliseert.


## Staatsbestel
Moderniseren van de Eerste Kamer. Leden van de Eerste Kamer zitten voortaan zes jaar in plaats van vier jaar. Om de drie jaar kiezen Provinciale Staten de helft van de Eerste Kamer.
Een terugzendrecht voor de Eerste Kamer, naast de mogelijkheid om een wetsvoorstel te aanvaarden dan wel te verwerpen. De Eerste Kamer krijgt de bevoegdheid om een wetsvoorstel

---
pdf_page: 98
---

gewijzigd naar de Tweede Kamer terug te sturen. De Tweede Kamer beslist of zij de wijzigingen van de Eerste Kamer accepteert of niet. Het laatste woord is aan de Tweede Kamer.
Behandelen van de tweede lezing van een grondwetswijziging in de verenigde vergadering van de Staten-Generaal (Tweede en Eerste Kamer tezamen). Hierdoor kan een minderheid van de Eerste Kamer, die indirect is gekozen, minder snel een wijzigingsvoorstel tegenhouden. Dit creëert meer evenwicht tussen beide Kamers.
Minder aantrekkelijk maken van afsplitsing voor volksvertegenwoordigers die niet met voorkeurstemmen zijn gekozen. Spreektijden en vergoedingen, zoals een toelage voor het de facto zijn van fractievoorzitter door afsplitsing, worden verminderd.
Tussentijdse raadsverkiezingen als een gemeentebestuur niet meer functioneert. Dit geldt ook voor provincies en waterschappen. Zo krijgen inwoners de kans om in het stemhokje orde op zaken te stellen als het bestuur vastloopt.
Gemeentelijke herindelingen alleen lokaal en landelijk laten goedkeuren als de inwoners van de gemeente in meerderheid voor zijn via een raadsbesluit.
Transparantie over welke besluiten in gemeenschappelijke regelingen worden genomen. Ook over die besluiten moet verantwoording worden afgelegd. Het is belangrijk dat democratisch gekozen gemeenteraden en provinciale staten hun controlerende taak kunnen uitvoeren.
Het primaat bij het parlement. Als het kabinet akkoorden sluit met maatschappelijke organisaties dan gebeurt dat onder voorbehoud van instemming van de Kamer.


# Koninkrijksrelaties 

De inrichting van het Koninkrijk is uniek. Naast Nederland maken Aruba, Curaçao en Sint Maarten als autonome landen deel uit van het Koninkrijk. En Bonaire, Sint Eustatius en Saba vormen het Caribisch deel van Nederland. Daarmee neemt het Nederlandse Koninkrijk een prachtige plek in de wereld in. De eilanden moeten hun eigen toekomst kunnen bepalen, en moeten dus ook kunnen besluiten om onafhankelijker te worden. Bij eigen autonomie van de landen hoort ook meer verantwoordelijkheid. Want helaas komt het nog te vaak voor dat landen binnen het Koninkrijk in hun relatie met Nederland wel de lusten en niet de lasten willen, zoals extra toezicht op behoorlijk bestuur. Aan die situatie moet een einde komen. Verzoeken om geld willigen we alleen nog in op voorwaarde van hervorming van de onderlinge relaties en het Statuut. De komende jaren zetten we in op:
Eigen verantwoordelijkheid voor autonome landen, die financieel hun eigen broek op moeten houden. Nederland kan ondersteuning bieden bij de borging van de kwaliteit van het bestuur, justitie en financiën. Ook kan Nederland hulp aanbieden bij het opleiden van bestuurders.
Wederkerigheid als uitgangspunt voor de relaties binnen het Koninkrijk. De scherpe voorwaarden die Aruba, Curaçao en Sint Maarten stellen aan Nederlanders die zich daar willen vestigen, gelden voortaan ook andersom. De voorwaarden voor het verkrijgen van het Nederlanderschap op Aruba, Curaçao en Sint Maarten worden onverkort gehandhaafd.
Een expliciete bepaling in het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden dat naast Aruba ook Curaçao en Sint Maarten kunnen verklaren dat ze onafhankelijk willen worden. Ook Bonaire, Sint Eustatius en Saba kunnen bepalen onafhankelijk te willen worden.
Herziening van het Statuut om een Gemenebest te creëren voor de relatie van Nederland met Aruba, Curaçao en Sint Maarten. Bonaire, Sint Eustatius en Saba mogen zich desgewenst bij het Gemenebest aansluiten. Dan worden zij ook onafhankelijk.

---
pdf_page: 99
---

# Democratie en rechtspraak 

Nederland kent onafhankelijke rechtspraak van hoge kwaliteit. Onafhankelijke rechtspraak is een van de belangrijkste fundamenten waarop onze democratische rechtsstaat is gebouwd. Het is dan ook cruciaal dat onafhankelijke rechtspraak te allen tijde is gewaarborgd. Dat betekent dat de rechter het laatste woord heeft in individuele gevallen. Dat is zo en dat moet ook altijd zo blijven. Als de wetgever het vervolgens niet eens is met rechterlijke uitspraken, kunnen wetten worden aangepast. Net zoals we wetten af en toe wijzigen, moeten we ook internationale verdragen bij de tijd brengen. In ons systeem toetsen rechters of wetten in overeenstemming zijn met verdragen, maar nemen zij zelf geen beleidsbeslissingen. Het maken van beleid en wetgeving is voorbehouden aan gekozen politici. Wie het niet eens is met beleidskeuzes, kan politici namelijk na verkiezingen wegsturen. Dat is ook de basis van onze democratische rechtsstaat. Bij de bescherming van onze rechtsstaat staat voorop dat effectieve bescherming van de grondrechten van burgers tegen hun overheid en tegen elkaar altijd moet zijn gewaarborgd. Uit de trias politica volgt dat rechters hun rol vervullen in het staatsbestel door wetten te handhaven en geen politieke uitspraken te doen. Politici vervullen hun rol via wetgeving en door beleidsbeslissingen te nemen. De komende jaren zetten we in op:
Het mogelijk maken dat het Comité van Ministers in de Raad van Europa de mogelijkheid krijgt om op basis van unanimiteit aanbevelingen te doen over de interpretatieruimte van het EVRM. We zetten ons in om te ervoor te zorgen dat de lidstaten alle uitspraken van het Hof onverkort nakomen. Van het corrigeren van uitspraken kan en mag geen sprake zijn. De trias politica is altijd leidend.
Het uitvoeren van onderzoek naar de mogelijkheden van de wetgever om voldoende invloed te behouden op het bij de tijd houden van internationale verdragen, waarbij de staatsrechtelijke rol van de onafhankelijke rechter en het belang van internationale verdragen moeten worden gerespecteerd. Het is aan verdragsluitende partijen om er zorg voor te dragen dat tekst en toelichting van verdragen de gewenste toepassing niet in de weg staat. Bij de onderhandeling over wijziging van internationale verdragen dient de rechtsbescherming van burgers en een goed functionerende democratische rechtsstaat te allen tijde voorop te staan.
Versterking van de mogelijkheden voor de rechter om rechtspersonen die het algemeen belang zeggen te vertegenwoordigen in civiele procedures te beoordelen op representativiteit. Bijvoorbeeld door het introduceren van een opt-out voor burgers bij civielrechtelijke procedures. Hierbij kunnen burgers aangeven dat het proces niet namens hen wordt gevoerd. Effectieve toegang tot de rechter voor burgers en belangengroepen blijft hierbij gegarandeerd.
Experimenteren met lekenrechtspraak om de verbondenheid met onze rechtsstaat te behouden en te vergroten. In rechtsgebieden die zich hiervoor lenen, zoals het bouwrecht, wordt geëxperimenteerd met een combinatie van leken en experts. Bij deze experimenten wordt zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij bestaande instituten en initiatieven. Het strafrecht wordt expliciet uitgezonderd van lekenrechtspraak.
⚠️ Voor AI gebruikers:
Kopieer de content hierboven en plak in je AI chat voor analyse.