Politiek.ai - VVD 2023, 2021

---
partijen: [VVD]
jaren: [2023, 2021]
programmas: 2
total_token_count: 119855
programmas_lijst:
  - partij: VVD
    jaar: 2023
    type: definitief
    token_count: 52885
    url: https://politiek.ai/tk/vvd/2023
  - partij: VVD
    jaar: 2021
    type: definitief
    token_count: 66970
    url: https://politiek.ai/tk/vvd/2021
---



# ═══════════════════════════════════════
# VVD - 2023
# ═══════════════════════════════════════

---
pdf_file: "VVD_Verkiezingsprogramma_TK_2023"
pdf_source_url: "https://dnpprepo.ub.rug.nl/87710/"
program_title: "Ruimte geven. Grenzen stellen."
party_full: "Volkspartij voor Vrijheid en Democratie"
election_date: "2023-11-22"
total_pages: 77
token_count: 52885

pdf_page: 1
---


# Ruimte geven. Grenzen stellen.



## Keuzes voor een optimistische toekomst.

---
pdf_page: 2
---

# Inhoudsopgave 

Ons verhaal ..... 3
Grip op een veranderende wereld ..... 9
De VVD wil grip op migratie ..... 11
De VVD wil Nederland veilig houden in een gevaarlijke wereld ..... 16
Een vuist tegen onvrijheid ..... 20
De VVD wil een veilig Nederland voor iedereen ..... 22
Nederlands talent ..... 29
De VVD wil het beste onderwijs ..... 31
Brood op de plank ..... 36
De VVD wil de slimste en schoonste economie ter wereld ..... 38
De VVD wil werken aan een beter Nederland ..... 41
Fijn wonen en vlot doorrijden ..... 45
De VVD wil doorrijden, schoon vliegen en geweldig ov ..... 47
De VVD wil een fijn en betaalbaar dak boven je hoofd ..... 50
Een schone toekomst ..... 54
De VVD wil een schone toekomst ..... 56
De VVD wil Nederland van het slot halen ..... 59
Zorg met gezond verstand ..... 63
De VVD wil een gezond, fit en weerbaar Nederland ..... 65
De menselijke maat terug ..... 71
De VVD wil een overheid met een menselijk gezicht ..... 73
De VVD wil geen schulden doorschuiven ..... 75
Nawoord ..... 77

---
pdf_page: 3
---

## 1 Vrij, veilig, welvarend

Wij Nederlanders zijn ambitieus, creatief en ondernemend. We stellen hoge eisen aan onszelf en aan elkaar. Al generaties lang. Daardoor is de kwaliteit van leven in onze liberale democratie ongekend hoog. We behoren tot de meest vrije, veilige en welvarende mensen die ooit hebben geleefd. Dat is iets om te beseffen en ook te koesteren als we aan de slag gaan met de problemen waar we voor staan.

## 1.1 Landsbelang

Het was de afgelopen jaren geen makkelijke tijd. In 2010 bevond ons land zich in een zware economische crisis. Onze opdracht was de economie weer op gang brengen en de overheidsfinanciën weer gezond maken. Dat is gelukt - en hoe. In de jaren daarna bleven de omstandigheden turbulent. In een steeds stekeliger politiek landschap moest crisis na crisis het hoofd worden geboden. Van een virusuitbraak tot een oorlog in Europa. Wij hebben steeds het landsbelang vooropgesteld en geprobeerd ons land zoveel mogelijk tegen alle schokken te beschermen. Dat is zo goed en zo kwaad als het ging, gelukt. Nederland is sterk uit deze periode gekomen. Daar zijn wij trots op.

### 1.2 Keuzes

Dat wil niet zeggen dat het met iedereen goed gaat. Het is duidelijk dat er opgaven zijn die met urgentie moeten worden aangepakt. We hebben daarbij te maken met een unieke optelsom van schaarsten. Er is schaarste aan menskracht, aan huizen, grond, grondstoffen, energie, geld én aan ecologische ruimte, in de zin van ruimte voor verdere uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ en stikstof. Niet alles wat we zouden willen, kan tegelijk. Dat besef is de komende jaren erg belangrijk. We zullen grenzen moeten stellen en strategisch moeten kiezen waar we onze schaarse middelen op inzetten. Wij zijn ervan overtuigd dat we moeten kiezen voor die zaken waarmee we het optimisme en het zelfvertrouwen in ons land kunnen terugbrengen. Dát is de fundamentele opdracht. Alle Nederlanders, van de schoonmaker tot de directeur, in elke stad, regio en provincie, moeten zich met reden optimistisch kunnen voelen over het perspectief dat het leven steeds beter wordt. Voor henzelf en voor hun kinderen.

## 2 Optimisme terug

Bij ons is er geen twijfel over of dit kan lukken. Nederland heeft alles in huis om het beste land ter wereld te zijn voor de middenklasse, en om iedereen de kans te geven daarbij te horen. Maar het klopt: dat maakt Nederland nu nog niet altijd waar. Veel Nederlanders zijn in de afgelopen jaren juist bezorgd geworden over hun toekomst. Daarin spelen grote kwesties zoals de ongeremde immigratie, zware criminaliteit, steeds beter zichtbare klimaatverandering, en de aanval op Oekraïne natuurlijk een rol. Maar het gaat allereerst over je persoonlijke welvaart en vrijheid: je eigen baan of bedrijf, je eigen woning en leefomgeving, en de zorg waar je op kunt rekenen als je die onverhoopt nodig hebt. Het gaat erom of je ziet dat jouw kinderen en kleinkinderen, of neven en nichten, de kans krijgen om het beter te hebben dan jij. Zoals alle ouders, grootouders, ooms en tantes wensen.

### 2.1 Rondkomen

Dit begint met het meest basale van alles: gewoon rond kunnen komen of van je welverdiende pensioen genieten. Het leven in ons land is de afgelopen jaren duurder geworden. De salarissen zijn niet altijd voldoende meegestegen. Na een maand hard werken zie je je geld werkelijk de portemonnee uit vliegen. Vanwege de hoge energielasten, de huur of de hypotheek en de dure boodschappen. Voor de leuke dingen blijft steeds minder over. Een grote groep harde werkers kan ondanks al hun inzet überhaupt niet rondkomen: de werkende armen. Een verschrikkelijk

---
pdf_page: 4
---

fenomeen, dat anno 2023 in Nederland niet meer zou mogen bestaan. Voor harde werkers moet het leven de komende jaren beter betaalbaar worden. Dat willen we door een combinatie van loonstijging, gerichte belastingverlagingen, en het allerbeste: de kans om door te groeien naar beter betaalde banen als je die ambitie hebt.

# 2.2 Eigen thuis 

Daarnaast is de woningnood een groot probleem. Honderdduizenden Nederlanders hebben ondanks dat ze zich aan alle spelregels houden, geen zicht op een eigen thuis. Zeker een betaalbaar koophuis is dé manier voor de middenklasse om een spaarpot op te bouwen en de toekomst met optimisme tegemoet te zien. Dat moet weer voor veel meer mensen binnen bereik komen. Nederland moet zo snel mogelijk van het stikstofslot en de overheid moet woningbouw niet tegenwerken maar juist voortstuwen, zodat iedere Nederlander perspectief krijgt op een eigen thuis.

### 2.3 Talent

Nederlanders barsten van de kwaliteiten en talenten. Al die kwaliteiten en talenten zijn nodig. Vandaag, om onze maatschappij goed te laten functioneren. En in de toekomst, om onze welvaart te behouden. Het is daarom cruciaal dat we erin slagen om alle Nederlanders in staat te stellen hun kwaliteiten en talenten maximaal te benutten. Ontwikkeling stopt nooit. Maar de meeste aandacht moet gaan naar de volgende generatie. Alle kinderen moeten zich voluit kunnen ontwikkelen en ontplooien. Dat lukt in ons land nu nog niet altijd. Het onderwijsstelsel lijdt zwaar onder een algeheel personeelstekort. We gaan daarom met verdubbelde inzet door met het verbeteren van het onderwijs, onder andere door leraren nog meer ruimte te geven hun vak goed uit te kunnen oefenen. Alleen dan voeden we de sterkste generatie ooit op. Laat dat ons gezamenlijke doel zijn.

### 2.4 Ondernemerschap

Nederland zit vol met ondernemerschap. Ondernemers zijn de ruggengraat en motor van onze maatschappij. Ze leveren producten of diensten waar we allemaal op rekenen, ze creëren ongelofelijk veel banen. Ze zijn een bron van vernieuwing en innovatie, brengen mensen bij elkaar en ze zorgen voor leven in de brouwerij. Kortom: optimisme en ondernemerschap zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Maar juist onze ondernemers voelen zich steeds vaker in de hoek gezet met een onmogelijke kluwen aan verwachtingen, verplichtingen en lasten. Dit moet anders. Wij vragen veel van ondernemers en daar moet tegenover staan dat zij lucht krijgen. Lagere lasten, betere toegang tot financiering en personeel dat gestimuleerd wordt om meer uren te werken. Bovenal moeten ondernemers weten waar ze aan toe zijn.

### 2.5 Rechtvaardigheid

Als iedereen in staat wordt gesteld om op volle kracht vooruit te gaan, zal de één sneller gaan, of verder komen, dan de ander. Er zal verschil in uitkomsten zijn en dus in welvaart. Dat is niet erg, zo lang dit het gevolg is van een verschil in inzet, prestatie en faire kansen. Dat verband is er vandaag de dag niet altijd. Het komt voor dat mensen die keihard werken, slechts nauwelijks beter af zijn dan mensen die een uitkering hebben en helemaal niet werken. Het komt ook voor dat mensen, die voor hun harde werk beloond worden met een beter brutosalaris, er netto op achteruit gaan. Laat duidelijk zijn: hier is niets liberaal aan. Het besef dat onze maatschappij rechtvaardige uitkomsten oplevert, is cruciaal om optimistisch te zijn over de toekomst. We willen daar zo goed als we kunnen voor zorgen.

### 2.6 Zorg

Het vertrouwen dat je de best mogelijke zorg kunt krijgen als je die nodig hebt, is belangrijk om optimistisch in het leven te staan. Dat vertrouwen staat onder druk, als gevolg van de toenemende schaarste in de zorg. De vergrijzing heeft een dubbel effect, omdat de vraag naar zorg toeneemt en het beschikbare personeel afneemt. Dit heeft nu al consequenties die mensen ervaren. Het dwingt ons om keuzes te maken en de zorg beter te organiseren. Om de zorg beschikbaar te houden voor wie het echt nodig heeft. Keuzes om te voorkomen dat de zorg schraler en wankeler wordt. Wij Nederlanders willen, als we zorg nodig hebben, mee kunnen beslissen over welke behandeling het

---
pdf_page: 5
---

beste past bij de kwaliteit van leven die we zelf belangrijk vinden.

Mee kunnen beslissen over voor jouw passende zorg. Daar moeten we mee verder.

Goede hulp en mogelijkheden om zoveel mogelijk te blijven meedoen in de samenleving, en vereenzaming te voorkomen, kunnen soms veel meer goed doen dan een medische behandeling. Er zijn goede voorbeelden van nieuwe samenwoonvormen, waar mensen naast goede ondersteuning elkaar hebben. Die moeten met voorrang worden ontwikkeld. De persoonlijke aandacht voor de patiënt moet groter worden in plaats van kleiner. Maar met minder zorgprofessionals kan dat alleen als we de mogelijkheden die digitalisering, automatisering, technologie, data en kunstmatige intelligentie ons bieden ook echt onderdeel gaan maken van onze zorg. Niet om verpleegkundigen door robots te vervangen, maar om medisch personeel te ontlasten, zodat ze zoveel mogelijk van hun tijd direct aan de patiënt kunnen besteden. Zo wordt de persoonlijke aandacht voor de patiënt groter, in plaats van kleiner. Dit zijn veranderingen in hoe we onze zorg inrichten en daar moeten we de komende jaren daadkrachtig mee aan de slag.

## 3 Sterke overheid

Met meer optimisme over persoonlijke welvaart en vrijheid zijn we er nog niet. Veel Nederlanders zijn bezorgd over een aantal grotere problemen dat ons land raakt. Om optimistisch te zijn over de toekomst, hebben we vertrouwen in de kracht van onze overheid nodig. In onze liberale democratie moet die overheid altijd handelen vanuit rechtsstatelijkheid, dienstbaarheid, menselijkheid en de menselijke maat. Maar bovenal zichtbaar in staat zijn om doortastend en effectief het hoofd te bieden aan die grotere problemen waar mensen zich zorgen om maken. Onze overheid moet grip hebben op wat er zich in ons land afspeelt en met gezag kunnen optreden waar dat nodig is. In ten minste drie grote kwesties is daar nog meer inzet voor geboden.

### 3.1 Vrede

De brute invasie van Rusland in Oekraïne laat zien wat een duistere wending de werkelijkheid ook op ons eigen continent nog steeds kan nemen. Als Nederland weten we wat het is om bezet te worden en je stad vernield te zien worden door bommen. Daarom is het juist dat wij een leidende rol vervullen in het ondersteunen van Oekraïne. We moeten tot het uiterste blijven gaan om Oekraïne te helpen winnen, zonder zelf actief in de gevechten betrokken te raken. Tegelijkertijd moeten we de verdediging van ons eigen land en continent steviger oppakken. Wij Nederlanders mogen voor onze veiligheid niet te afhankelijk blijven van de Amerikanen, onze gewaardeerde NAVO-bondgenoot. Dat betekent dat we vastberaden door moeten gaan met het herstellen en versterken van onze krijgsmacht.

### 3.2 Democratische rechtsstaat

Wij Nederlanders maken samen de democratische rechtsstaat. Het is onderdeel van onze cultuur. De vrijheid om jezelf te zijn, om je uit te spreken, om je leven te leiden zoals je dat zelf wilt. Bescherming tegen willekeur, tegen machtsmisbruik en tegen het recht van de sterkste. We kunnen niet zonder. Dat besef lijkt de laatste jaren soms ver weg. Wij hebben de dure plicht om de democratische rechtsstaat te blijven versterken en te blijven uitdragen. De VVD zal altijd daadkrachtig blijven staan voor de kernwaarden en de instituties van de democratische rechtsstaat. Ze zijn voor ons niet onderhandelbaar. Ondermijning en aantasting van de democratische rechtsstaat, door wie dan ook, gaan we krachtiger benoemen en bestrijden. Een weerbare democratie vraagt om weerbare democraten.

### 3.3.1 Grip

Het migratiestelsel functioneert niet goed, op dit moment overkomt migratie ons. Als gevolg daarvan bepalen we niet zelf voor hoeveel en voor welke mensen er plek is in ons land, maar doen anderen dat. In het slechtste geval mensensmokkelaars en arbeidsuitbuiters. Het heeft in de afgelopen jaren een situatie van vrijwel ongeremde immigratie opgeleverd en dat is meer dan ons land aan kan. Het heeft de woningnood substantieel vergroot, het heeft sommige wijken en dorpen overspoeld met arbeidsmigranten, het heeft de hele asielketen zwaar overbelast. En veel Nederlanders maken zich als gevolg daarvan grote zorgen over de toekomst van ons land. Laat

---
pdf_page: 6
---

duidelijk zijn: migratie is van alle tijden, grenzen stellen is dat ook. De overheid moet grenzen stellen en handhaven en zo weer grip krijgen op migratie.

# 3.3.2 Vluchtelingen 

Nederland moet natuurlijk altijd bereid zijn om mensen die op de vlucht zijn voor oorlog en geweld, veiligheid te bieden. Maar dat kan niet door grenzeloos iedereen die zich aandient hier op te vangen. Dat zijn meer mensen dan voor wie we woonruimte hebben, en dan we zorg en onderwijs kunnen bieden. Het zijn bovendien meer mensen dan we met voldoende aandacht op weg kunnen helpen in onze maatschappij. Daardoor heeft een meisje van acht jaar oud dat vandaag als vluchteling aankomt in Nederland, geen redelijke kans om later uit te groeien tot ingenieur, verpleegkundige, politievrouw, of minister en VVD-leider. Terwijl dat is wat we zouden moeten willen. Dus moeten we nog een aantal dingen doen. Het is ten eerste noodzakelijk dat de Europese buitengrens wordt verstevigd. Ten tweede moet Nederland altijd blijven aandringen op opvang in de regio, zoals wij dat ook voor de Oekraïners hebben gedaan. Ten derde moet Nederland minder aantrekkelijk worden als eindbestemming voor mensen van buiten onze regio.

### 3.3.3 Arbeidsmigratie

Ook aan arbeidsmigratie zijn jarenlang onvoldoende effectieve voorwaarden gesteld. Dat heeft ertoe geleid dat arbeidsmigranten vrijwel ongeremd naar Nederland zijn gehaald. Te vaak leven ze onder slechte omstandigheden met velen bij elkaar gepropt in te kleine ruimten. Dat is een treurig bestaan voor henzelf én het heeft impact op de leefbaarheid in de wijken en dorpen waar dit zich voltrekt. Zeker, arbeidsmigranten zijn nodig. Zonder hen vallen talloze productieketens stil. Maar op deze manier kan het niet meer. Er is grip nodig op arbeidsmigratie waarbij we kiezen voor degenen die we nodig hebben.

### 3.3.4 Integratie

Immigranten maken Nederland alleen sterker als iedereen die hier mag blijven, ook echt integreert in onze samenleving. Op scholen in ons land wordt zichtbaar hoeveel werk er nog te verzetten is. Bijvoorbeeld door de achterstanden waarmee kinderen op school verschijnen. Of botsingen in de klas rond zaken als gelijke rechten tussen vrouw en man en ontkenning van de holocaust. Te lang is er onbeheerste immigratie geweest zonder een voldoende effectief inburgerings- en integratiestelsel. Dit behoort wat ons betreft tot het verleden. In Nederland moet je Nederlands kunnen spreken. Je moet actief meedoen op de arbeidsmarkt. En we verwachten dat je de Nederlandse grondwettelijke waarden zoals vrijheid en democratie onderschrijft.

### 3.4.1 Aanpakken georganiseerde criminaliteit

Van een heel andere orde is de georganiseerde criminaliteit. We hebben in ons land meedogenloze criminelen die er niet voor terugdeinzen om advocaten en journalisten op klaarlichte dag te liquideren en talloze Nederlanders die werken voor de goede zaak te bedreigen. Een regelrechte aanslag op onze manier van leven. Dit kalenderjaar hebben al veel meer dan honderd aanslagen met geïmproviseerde explosieven plaatsgevonden op winkelpanden en woonhuizen. Ronselaars sleuren kinderen van basisschoolleeftijd de criminele netwerken in. De aantrekkingskracht van de criminaliteit op jongeren is groot. Er ontstaat een huiveringwekkend beeld: de gevolgen van hun handelen interesseert daders helemaal niets. Het gezag van de staat wordt simpelweg niet erkend. Dat gaat stoppen.

### 3.4.2 Gezag herstellen

Het is noodzakelijk dat de overheid grip krijgt op de criminele netwerken, ze uitschakelt en het gezag herstelt. Anders gaat het van kwaad tot erger. Daarom moeten we de antimaffia-aanpak van de afgelopen jaren onverminderd voortzetten. We moeten verder investeren in de politie en de capaciteit van de diensten en de strafrechtketen versterken. Onze straffen moeten zwaarder. Zo maken we Nederland voor de drugskartels minder aantrekkelijk vergeleken met andere landen. En we gaan nog meer doen, binnen en buiten het strafrecht, om de kansen van jongeren op het rechte pad te vergroten. Preventie en repressie moeten altijd hand in hand gaan. Wij Nederlanders maken hier gezamenlijk in vrijheid en op democratische wijze de dienst uit. En niemand anders.

---
pdf_page: 7
---

# 4 Schone groei 

Ten slotte moet optimisme gegrondvest zijn in een goede strategie voor de toekomst, waarin we overtuigde keuzes maken in het benutten van ruimtelijke en ecologische schaarste. Het doel van die strategie is als volgt. We willen onze ongekende welvaart behouden en zelfs vergroten met beter betaalde banen voor meer hardwerkende Nederlanders en ruim baan bieden voor ondernemerschap en innovatiekracht. We willen minder afhankelijk worden van geopolitieke uitdagers. En we willen onze manier van leven in balans brengen met de natuur om ons heen. Kortom: we willen geen groei die in strijd is met maatschappij en natuur, maar slimme en schone groei. Dit gaat over onze toekomst, maar het is ook vandaag al urgent.

### 4.1 Klimaatneutraal

Als de klimaatverandering doorzet heeft dat grote, directe gevolgen voor ons land, in de vorm van extremer weer. Het draagt bovendien bij aan het erger maken van andere problemen, zoals migratie. We moeten onszelf en elkaar daartegen proberen te beschermen door volgens afspraak de $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot snel te verminderen. We willen in 2050 klimaatneutraal leven en ons voorbereid hebben op klimaatverandering en de gevolgen daarvan.

### 4.2 Verduurzaming

We willen ons land schoon doorgeven aan volgende generaties. We zijn al goed op weg richting dat doel. Veel Nederlanders maken al steeds meer duurzame keuzes. Bijvoorbeeld door vleesvervangers te eten, elektrisch te rijden, of zonnepanelen aan te leggen. Dankzij ondernemerschap en innovatiekracht is dat nu al steeds vaker niet alleen de meer duurzame, maar ook de meer haalbare en renderende keuze. De realiteit is ook dat we er nog lang niet zijn. De verandering die we doormaken is historisch. Dat is ongemakkelijk en gaat niet iedereen even goed af. We moeten er dus voor zorgen dat iedereen mee kan blijven komen. Mensen met boetes en heffingen het leven zuur maken is een slechte strategie. De nadruk moet liggen op hoe we elkaar positief kunnen stimuleren om in het dagelijks leven steeds vaker duurzame keuzes te maken. Naarmate de aantrekkelijke voorbeelden zich opstapelen, kan uiteindelijk iedereen enthousiast worden.

### 4.3 Bedrijfsleven en innovatie

Die voorbeelden gaan in ons land ontstaan, als we ervoor kiezen. Nederland is sterk in de samenwerking tussen internationale bedrijven, het mkb, start-ups en scale-ups, kennisinstellingen en de overheid. In deze 'ecosystemen' worden innovatieve producten voor consumenten en het bedrijfsleven gemaakt waarmee bijvoorbeeld de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ en stikstof omlaag kan én het toekomstige verdienvermogen van Nederland wordt gecreëerd. Het is cruciaal om een meer assertieve en slimme industriepolitiek te gaan voeren voor de sectoren die van grote toegevoegde waarde zijn voor Nederland en om een slim en schoon antwoord vragen, zoals de bouw, de vitale maakindustrie en uiteraard onze voedselproductie. In de verdeling van schaarste, krijgen zij wat ons betreft voorrang.

### 4.4 Schaarste

De verdeling van schaarste is de komende jaren onvermijdelijk een groot thema. We hebben de grens van wat tegelijkertijd kan ruimschoots bereikt. Allereerst in fysieke zin: wonen, vervoeren, ondernemen, boeren, natuur, recreëren, het kan - ook na het slim combineren van functies niet allemaal tegelijk op dezelfde plek. Daarnaast is er op veel plekken geen ruimte meer voor economische ontwikkeling als gevolg van een overbelast elektriciteitsnet, te weinig water en een te hoge stikstofuitstoot die slecht is voor de natuur. Dat vraagt om een rechtvaardige industriepolitiek waarbij "realistisch-ambitieuze" uitstootnormen worden gesteld, die gelden voor álle bedrijven in Nederland. Bedrijven krijgen onze steun en de ontwikkelmogelijkheden die zij nodig hebben als ze hieraan voldoen.

---
pdf_page: 8
---

# 4.5 Alle regio's doen mee 

In oppervlakte mag Nederland dan wel klein zijn, ons land kent een rijke verscheidenheid aan regio's, die elk op hun eigen manier een belangrijke bijdrage leveren aan onze samenleving. Elke stad, streek of provincie heeft zijn eigen kracht en is daar met recht trots op. Wij willen dat mensen zich overal in het land gehoord voelen en zich kunnen herkennen in nationaal beleid. Dat betekent dat de Rijksoverheid meer dan voorheen de regionale mogelijkheden als vertrekpunt van handelen moet nemen, en dat specifieke aandacht gericht moet worden op de aantrekkelijkheid en het verdienvermogen in die gebieden waar de welvaart het laagst is. Rond een havenstad of hightechregio liggen andere keuzes voor de hand dan in een voormalig veengebied of grensregio. De diversiteit van ons land moeten we niet problematiseren, maar juist benaderen als onze kracht. Voor onze toekomstige welvaart is heel Nederland nodig.

### 4.6 Technologische innovatie voor ons allemaal

Dit programma is niet geschreven met behulp van ChatGPT. Het komt voort uit onze eigen liberale overtuiging en hoefde niet door kunstmatige intelligentie te worden geproduceerd. Tegelijkertijd staat het vast dat technologische innovaties zoals artificiële intelligentie talloze processen in onze maatschappij ingrijpend blijven veranderen. Europa, ook Nederland, dreigt te ver achterop te raken ten opzichte van de VS en de sterke Aziatische landen. We moeten risico's zien voor wat ze zijn en ons beschermen waar nodig. Tegelijkertijd moeten we de enorme kansen die technologische innovatie biedt om het leven beter te maken, met veel meer gretigheid omarmen. Dat betekent wel dat de overheid naast meer aandacht in het onderwijs, intensiever en gerichter met kennisinstellingen en bedrijven moet werken aan bijvoorbeeld de toekomst van de zorg, de mobiliteit en onze veiligheid. Voor onze concurrentiekracht, ons toekomstig verdienvermogen maar bovenal voor het behoud van onze brede welvaart is dat cruciaal.

### 4.7 Gezonde overheidsfinanciën

Voor slimme en schone groei zijn ten slotte ook gezonde overheidsfinanciën noodzakelijk. Dat is allereerst een kwestie van rechtvaardigheid. Het is niet fair om het onszelf comfortabel te maken en toekomstige generaties daarvan de rekening toe te schuiven. Zeker niet, nu het om generaties gaat die met een instabiele wereld en een veranderend klimaat te maken zullen krijgen. Daar komt bij dat we de afgelopen jaren hebben gemerkt hoe belangrijk gezonde overheidsfinanciën zijn om schokken te kunnen opvangen. Doordat we in de jaren vanaf 2010 de financiën op orde hebben gebracht, kon de overheid tijdens de coronacrisis en na de Russische aanval op Oekraïne de grootste klappen opvangen. Het is nu zaak de financiën opnieuw op orde te brengen, zodat dit in de toekomst, als het onverhoopt weer nodig is, opnieuw kan.

## Werk aan de winkel

Met dit programma stellen we klassieke prioriteiten en maken we ook nieuwe, scherpe keuzes voor de tijd die voor ons ligt. Want het is nodig om ruimte te geven en grenzen te stellen. Wij vragen de komende jaren een aantal stevige koerscorrecties van de overheid. Het optimisme moet overal in ons land terug. Optimisme over persoonlijke vrijheid en welvaart voor alle Nederlanders die hard werken, meedoen of hebben gewerkt. Optimisme over het vermogen van onze overheid om de grote problemen van dit moment het hoofd te bieden. En optimisme over een sterke, schone en welvarende toekomst. Hiervoor is niet een grote of kleine, maar een stérke overheid nodig, die in staat is om grenzen te stellen en doortastend en met urgentie te handelen. Bovenal is nodig dat wij Nederlanders, met al onze talenten, ambities en werklust, er samen de schouders onder zetten. Niet tegenover elkaar, maar naast elkaar.

Dan gaat dit ons lukken.

---
pdf_page: 9
---

# Grip op een 

## Veranderende

Wereid

---
pdf_page: 10
---

# - Grip op een veranderende wereld. 

## Hoe gaan we om met het buitenland en onze grenzen?

De gevolgen van conflicten, agressieve regimes en ongecontroleerde migratiestromen hebben Nederland de afgelopen jaren direct geraakt. Ondertussen stonden we klaar om Oekraïners te helpen. Door wapens te sturen waarmee zij zich tegen de Russische agressie kunnen verdedigen en door mensen die vluchten ruimhartig in onze eigen regio op te vangen. Maar er zitten grenzen aan wat we kunnen doen. Dat zien we met de onhoudbaar hoge toestroom van mensen uit de rest van de wereld, die vaak helemaal geen recht hebben op asiel of uit een veilig gebied komen.

De Russische aanval op Oekraïne heeft het onvoorstelbare weer voorstelbaar gemaakt. Een oorlog die ook Nederland en onze NAVO-bondgenoten in directe zin kan raken is een risico waar wij ons op moeten voorbereiden. We kunnen het ons niet veroorloven onze verdediging te zeer aan de Verenigde Staten over te laten. Landen op het Europese continent moeten samen meer doen voor hun eigen verdediging. Autoritaire regimes proberen onze vrijheid en welvaart te ondermijnen. Er vindt een wereldwijde competitie om grondstoffen, militair voordeel en afzetmarkten plaats. Om overeind te blijven en onze liberale waarden in eigen huis te verdedigen, moeten we ons samen met wereldwijde bondgenoten weren tegen de invloed van regimes als Rusland, China en Iran.

Toch kunnen we optimistisch naar de toekomst kijken. Er is binnen en buiten Nederland grote steun voor Oekraïne. De vrouwen en mannen bij Defensie staan dag en nacht klaar om ons en onze bondgenoten veilig te houden. Met de groeiende steun voor de NAVO-norm van 2\% kunnen we de krijgsmacht verder versterken. Nederland loopt voorop in militaire samenwerking. We hebben zelf en via de EU de eerste stappen gezet om ons minder kwetsbaar voor China te maken.

Wij willen er zijn voor mensen op de vlucht. Maar nu hebben we geen grip op wie er binnenkomt. Wie heeft ons nodig en wie hebben wij nodig, moet de vraag zijn. We zijn ruimhartiger dan andere Europese landen. Hierdoor komen te veel mensen hierheen, ook zonder recht op asiel. Dit geeft druk op de opvang en het draagvlak voor echte vluchtelingen neemt af.

Het is mogelijk om grip op migratie terug te krijgen, met een lagere instroom in een rechtvaardig asielsysteem. Als Nederland niet aantrekkelijker is dan andere Europese landen, zullen er niet meer veel mensen doorreizen naar ons land. Via de EU kunnen we migratiedeals sluiten met derde landen. Met opvang in de regio als uitgangspunt kunnen we mensen gericht op uitnodiging toelaten. Door nieuwkomers beter te integreren kunnen we onze vrije waarden beter beschermen.

Voor onze open economie is het goed als we grote talenten binnenhalen, maar ook hier geldt dat we weer grip moeten krijgen en de instroom van arbeids- en studiemigranten verlagen.

De uitdagingen zijn dus groot, maar onze wilskracht en ons optimisme om het op te lossen, zijn net zo groot.

---
pdf_page: 11
---

# De VVD wil grip op migratie. 

## Nationaal grip krijgen op asielmigratie

Nederland moet maatregelen nemen om controle te krijgen op asielmigratie en om de instroom te beperken. Er moet goed gekeken worden wie ons echt nodig heeft en hoe wij deze groep passende bescherming en opvang kunnen bieden. Hiermee sluiten we aan bij wat landen om ons heen doen.
Maatregelen nemen om de instroom te beperken. De VVD wil stevige maatregelen die bijdragen aan het verlagen van de instroom. Die maatregelen moeten gericht zijn op het terugkrijgen van grip op migratie, het verlagen van de instroom en zorgen dat we beschermen wie bescherming nodig heeft. Onderstaande maatregelen dragen daaraan bij.
Niet ruimer zijn dan de landen om ons heen. We willen een zogenaamd tweestatusstelsel met alle beperkingen die binnen EU-richtlijnen mogelijk zijn. Dit stelsel biedt de mogelijkheid om bescherming te bieden aan wie het echt nodig heeft. De beperkingen zijn bijvoorbeeld een wachttijd voordat gezinsleden kunnen overkomen, met daarnaast eisen aan bijvoorbeeld woonruimte, inkomsten, ziektekosten en inburgering, en een maximum voor het aantal per maand. Dit biedt ons de mogelijkheid om bescherming te geven aan de mensen die dat echt nodig hebben. Er komen ook verschillen in reisdocumenten, sociale voorzieningen en integratievoorzieningen. We beperken de groep nareizigers die hierheen kan komen, bijvoorbeeld door het kerngezin beter af te bakenen. Asielzoekers die worden aangetroffen bij controles aan onze grenzen, moeten direct teruggestuurd kunnen worden naar Duitsland of België. Nederland zet zich in om hierover afspraken te maken met Duitsland en België.
Tijdelijke bescherming maakt plek voor wie hier echt mag blijven. We schaffen de asielvergunningen voor onbepaalde tijd af, hiermee worden asielvergunningen tijdelijk. Asielvergunningen voor vluchtelingen krijgen een duur van drie jaar, die voor zogenaamde subsidiair-beschermden één jaar. Na deze periode wordt de vergunning getoetst. Op deze manier is er ruimte voor mensen die hier echt mogen blijven en zijn we niet ruimer dan de landen om ons heen. Voor statushouders hebben gemeenten de vrijheid om te bepalen hoe huisvesting vormgegeven wordt, bijvoorbeeld door middel van een eigen huis, flexwoningen, een tussenvoorziening of een andere vorm van tijdelijke opvang.
Opvang voor kansarmen wordt versoberd. Om capaciteit te houden voor mensen die ons nodig hebben, worden de faciliteiten voor kansarme asielzoekers versoberd en locaties ingericht met een meer gesloten en sober regime. Hier worden asielaanvragen efficiënt en versneld afgehandeld.
We verkorten de procedure. Waar mogelijk worden termijnen ingekort en wordt direct ingezet op terugkeer. Kansrijke asielzoekers worden altijd gehoord. Het zogenaamd schriftelijk horen wordt voor hen afgeschaft. Herhaalde aanvragen worden ontmoedigd en zo efficiënt mogelijk afgedaan, ook om misbruik te voorkomen. Om het asielverhaal te toetsen mag de IND gebruik maken van gegevens uit mobiele telefoons. Hiervoor wordt de telefoon aan het begin van de asielprocedure uitgelezen.
Instroom naar beneden en asielzoekers evenwichtig verdelen over het land. De instroom moet omlaag. Dat staat voor de VVD voorop. Als er afspraken zijn gemaakt om dat voor elkaar te krijgen, vinden wij het ook eerlijk afspraken te maken over een evenwichtiger spreiding van asielopvang in Nederland. Want wij vinden niet dat een regio alles maar moet oplossen. Daarbij zijn voor ons tijdelijkheid, duidelijkheid over het maximumaantal te verdelen asielzoekers en financiële prikkels om gemeenten positief te stimuleren belangrijke elementen. Het voorliggende wetsvoorstel bevat deze elementen niet.
Aan het werk zonder hinderen terugkeer. De huidige regeling voor de maximale werkduur van asielzoekers blijft in stand, om te voorkomen dat asielzoekers rechten opbouwen waardoor ze niet meer kunnen worden afgewezen en uitgezet. Indien de huidige regeling door rechterlijke uitspraken moet worden aangepast, worden de juridische risico's zo klein mogelijk gehouden.
We willen reële inwilligingspercentages en passen het landenbeleid aan. De inwilligingspercentages moeten meer in lijn worden gebracht met het Europees gemiddelde. De IND past minder snel het voordeel van de twijfel toe. Ook wordt het landenbeleid grondig

---
pdf_page: 12
---

herzien en aangescherpt. Net als in andere Europese landen wordt het landenbeleid niet meer openbaar gepubliceerd. En in veel meer gevallen werpt de IND een beschermingsalternatief tegen. Veel asielzoekers verbleven immers al lange tijd op een veilige plek, voordat ze naar Nederland kwamen. We passen de bewijslastverdeling aan, zodat het niet aan de IND is om te bewijzen dat iemand geen recht heeft om hier te blijven.
We gaan het stapelen van procedures tegen. We passen de rechtsbijstand aan, waarbij de rechtsbijstand voor (evident) kansarme zaken tot het minimale niveau wordt beperkt. We geven rechtsbijstand voortaan pas vanaf de beroepsfase.
We versterken de terugkeer. Asielzoekers die niet rechtmatig in Nederland verblijven moeten terugkeren naar hun land van herkomst. We gaan hierbij inzetten op intensieve begeleiding en een meldplicht. Indien iemand niet meewerkt mag over worden gegaan op bewaring op speciale locaties. Ook wordt de ongewenstverklaring aangepast, die vooral bedoeld is om iemand beschikbaar te houden voor vertrek. Daarnaast wordt op gezinslocaties onderwijs aan kinderen verzorgd in de taal van het thuisland. En tegen uitgeprocedeerde asielzoekers wordt een terugkeerbesluit uitgevaardigd dat in de hele EU geldt. Ook wordt financiering van opvang voor uitgeprocedeerde asielzoekers (de huidige landelijke vreemdelingenvoorziening) afgeschaft. Uitgeprocedeerde asielzoekers hebben alle procedures doorlopen en moeten vertrekken naar hun land van herkomst.
We pakken het ontduiken van de regels aan. Illegaal verblijf wordt strafbaar gesteld. Faciliteren van illegaal verblijf door gemeenten wordt verboden. In de aanpak van illegaliteit wordt prioriteit gegeven aan overlastgevers en criminelen. Liegen over identiteit of andere onderdelen van het asielrelaas krijgt strengere consequenties en zal sneller leiden tot afwijzing van de asielaanvraag. Waar nodig wordt hiervoor wetgeving aangepast. Nederland zal zich ook op Europees niveau inzetten om daartoe wetten aan te scherpen.
Overlastgevende asielzoekers worden aangepakt. Zij moeten sneller en vaker overgeplaatst worden naar een handhaving- en toezichtlocatie, met vrijheidsbeperkende maatregelen. We gaan ook onderzoeken of dit in een nieuwe vorm op de huidige opvanglocatie kan. We leggen gebiedsverboden op en ontzeggen toegang tot winkels of OV. We zetten in op snelrecht en effectiever straffen van overlastgevende asielzoekers. Er wordt harder opgetreden tegen geweld tegen LHBTIQ+'ers in opvanglocaties. Daders worden na een incident apart gezet, niet de slachtoffers. Tot slot gaat Nederland met omringende landen informatie uitwisselen over overlastgevend gedrag van individuele asielzoekers. Hierdoor kunnen asielzoekers die in een ander Europees land overlast hebben veroorzaakt, versneld door de procedure en in een sobere locatie worden opgevangen.
We versterken de migratieketen. Instanties als het COA en de IND hebben op dit moment te weinig capaciteit om hun taken goed uit te kunnen voeren en zich op de juiste zaken te kunnen richten. We gaan de huidige vorm van financiering herzien.
Duidelijke communicatie. Er wordt duidelijker en uitgebreider gecommuniceerd richting asielzoekers over maatregelen om de instroom te beperken, om te ontmoedigen dat asielzoekers via irreguliere routes naar Nederland komen.


# Internationaal grip krijgen op asielmigratie 

Niet alleen nationaal maar ook in internationaal en Europees verband moeten wij grip krijgen op asielmigratie. Hier zijn internationale afspraken voor nodig. Opvang in de regio moet het uitgangspunt zijn. Er worden meer migratiedeals gesloten en de buitengrenzen worden strenger bewaakt. Vluchtelingen komen hierheen op uitnodiging en niet via mensensmokkelaars. De Dublinafspraken moeten weer functioneren en doen waar ze voor bedoeld zijn.
We vangen op in de regio. We sluiten deals met landen om opvang in de regio te organiseren en irreguliere migratie te voorkomen. Als onderdeel van deze deals kunnen voorwaarden gesteld worden voor het ontvangen van ontwikkelingshulp, toegang tot de Europese markt, toegang tot de EU met visa, landingsrechten en het sluiten van handelsovereenkomsten of klimaat. Daarbij is samenwerking met EU-lidstaten van groot belang. Als een land meewerkt, staan daar gunstige handelsvoorwaarden of hulpgelden tegenover.
We pakken illegale migratieroutes aan. Illegale migratieroutes ondermijnen het migratiestelsel.

---
pdf_page: 13
---

Illegale mensensmokkel en -handel gaan we tegen. ledereen die hier niet op legale wijze is gekomen, moet worden teruggestuurd naar het land van herkomst. Wanneer dit niet mogelijk is, naar een aantoonbaar doorreisland.
Rechtvaardiger asielsysteem. We willen in de toekomst dat, om regio's met veel vluchtelingen te ontlasten, Europese landen vluchtelingen kunnen uitnodigen om (tijdelijk) hierheen te komen via hervestiging. Hiermee voldoet de EU dan aan haar humanitaire verplichting en komt het recht op een asielaanvraag op Europees grondgebied voor de betreffende nationaliteiten te vervallen. Zo vervalt de prikkel om een gevaarlijke reis naar Europa te maken. Dit leidt tot zowel een humaner als een effectiever asielsysteem.
We versterken de beveiliging van de buitengrenzen. De huidige inzet om de buitengrenzen van de EU te bewaken wordt voortgezet en uitgebreid. Hekken, drones en extra inzet van Frontex wordt niet geschuwd. Registratie en identificatie vinden voortaan aan de buitengrenzen van de EU plaats.
We hervormen het Europees asielbeleid. In de EU wordt er op dit moment gewerkt aan een gemeenschappelijk Europees asielstelsel. Om de instroom te beperken scherpen we dit pact zoveel mogelijk aan, bijvoorbeeld rond de screening van kansloze asielzoekers. We willen toewerken naar procedures aan de buitengrenzen van de EU.
We verruimen de mogelijkheden om mensen terug te sturen. Indien onbekend is via welke lidstaat de asielzoeker de EU (onrechtmatig) is binnengekomen, dan ligt de verantwoordelijkheid om de asielaanvraag te behandelen bij de lidstaat waar de asielzoeker doorheen is gereisd. Dit vraagt het toevoegen van een nieuw criterium in de Dublinverordening. We verruimen ook de mogelijkheid om mensen vanuit de EU terug te sturen naar derde landen.
We grijpen in als landen zich niet aan de afspraken houden. Wanneer andere EU-landen de Europese asielregels niet naleven, moet de Europese Commissie kunnen ingrijpen door hen te verplichten of sancties op te leggen.
We scherpen grensprocedures aan. Deze procedure wordt opgestart na aanhouding van een illegale grensoverschrijding of wanneer iemand opgepikt is op zee. We willen dat wie illegaal naar of door de EU reist de mogelijkheid tot een asielaanvraag in de EU verliest.
Mensensmokkelaars worden aangepakt. Mensensmokkelaars worden harder aangepakt en bestraft. De strafmaat voor mensensmokkel gaat omhoog en smokkelaars worden op sanctielijsten geplaatst. Ook organisaties die mensensmokkel faciliteren of hier indirect aan bijdragen kunnen worden aangepakt.
Het VN-vluchtelingenverdrag wordt gemoderniseerd. Het Vluchtelingenverdrag stamt inmiddels alweer uit 1951. Als het aan de VVD ligt wordt het verdrag gemoderniseerd naar de huidige tijd, zodat opvang in de regio het uitgangspunt wordt.
Hervestiging voor specifieke groepen. Het jaarlijks hervestigingsquotum blijft in eerste instantie op maximaal 500. Wanneer de irreguliere instroom naar Nederland door migratiedeals substantieel daalt, kan hervestiging als onderdeel van deze deals worden verhoogd. Hierbij kan speciale aandacht worden gegeven aan kwetsbare vluchtelingen of groepen met een hoge kans op integratie en participatie in de Nederlandse samenleving.


# Grip krijgen in een crisis 

Na 2015 was het voornemen nooit meer in een migratiecrisis terecht te komen. Het is een migratiecrisis als de instroom zo hoog is dat onze opvang en voorzieningen het niet meer aan kunnen. Er moeten crisismaatregelen voorbereid worden voor dergelijke situaties.
We voorkomen toekomstige crises met een migratiewet. Die migratiewet zorgt dat het kabinet bij een te hoge instroom van asiel- en/of arbeidsmigranten de bestuursrechtelijke verplichting krijgt zich in te spannen om de instroom te beperken.
Strengere controles aan zowel de eigen grenzen als een mini-Schengenzone. Wanneer het onhaalbaar blijkt om migratiedeals of opvangcentra aan de buitengrens van de EU op te zetten, zullen we over moeten gaan tot strengere controles aan de mini-Schengenzone of de eigen grenzen. Wanneer hier asielzoekers worden aangetroffen die elders in de EU binnen zijn gekomen, worden zij opgevangen in bewaakte locaties aan de grens en teruggestuurd naar veilige herkomst- of doorreislanden.

---
pdf_page: 14
---

Opschorting asielaanvrageninNederland. Mochthet komen toteenoverloop van asielzoekers in Nederland en alle overige maatregelen onvoldoende effect hebben, dan moet het mogelijk worden om asielaanvragen in Nederland tijdelijk op te schorten. Nederland zet zich er in de EU voor in dat een tijdelijke asielstop in crisissituaties juridisch mogelijk wordt.
Een opt-outclausule voor EU-afspraken op gebied van asiel en migratie. Als we onvoldoende resultaat zien wil de bij een volgende herziening van het verdrag Nederland net als Denemarken een opt-out voor afspraken op het gebied van asiel en migratie.


# Grip krijgen op arbeidsmigratie 

Het aantal arbeidsmigranten stijgt snel en vormt daarmee een van de grootste groepen migranten. Dat leidt tot een te hoge druk op voorzieningen en woningen. De vraag wie wij nodig hebben wordt in de huidige praktijk niet beantwoord. We hebben in de EU vrij verkeer, maar zeker met migranten van buiten de EU kunnen we kritischer zijn. Dit moet dus anders.
Kritischer kijken naar wie we nodig hebben. We moeten kritischer zijn welke arbeidsmigranten (van buiten de EU) onze samenleving wel kan gebruiken en welke niet. Voor sommige sectoren kan arbeidsmigratie nuttig blijven, terwijl we het bij andere sectoren moeten beperken. Met strengere eisen zorgen we ervoor dat we alleen de voor ons land noodzakelijke arbeidsmigranten naar Nederland laten komen. Als het aantal arbeidsmigranten dat hierheen komt de draagkracht van onze samenleving overstijgt, nemen we extra maatregelen.
De lusten en lasten eerlijk verdelen. Werkgevers hebben de verantwoordelijkheid om eerst binnen het onbenutte arbeidspotentieel in Nederland op zoek te gaan naar werknemers. Als ze uiteindelijk toch voor arbeidsmigranten moeten kiezen, worden ze sterker verantwoordelijk gemaakt voor het welzijn van arbeidsmigranten die zij naar Nederland halen. We moeten voorkomen dat de nadelen van arbeidsmigratie door de samenleving moeten worden opgevangen. Als een bedrijf in een sector waar veel arbeidsmigranten werken zich ergens wil vestigen, moet het eerst aantonen dat de voorzieningen in de gemeenschap de arbeidspopulatie kunnen dragen en dat het bedrijf hier zelf voor zorgt.
Meer grip door strengere eisen. We scherpen de eisen aan om als arbeidsmigrant naar Nederland te komen. We voeren strenge toetsen in waarmee hun toegevoegde waarde eerst moeten worden aangetoond. Bijvoorbeeld dat het gaat om werk dat voor Nederland belangrijk is, zoals in de energietransitie en de technieksector, en dat hiervoor geen Nederlandse arbeidskrachten kunnen worden gevonden.
Terugkeer arbeidsmigranten stimuleren. We voeren een apart stelsel van sociale zekerheid in voor arbeidsmigranten van buiten de EU.Zij vallen zo buiten hetreguliere socialezekerheidsstelsel. De verzekering die zij door hier te werken opbouwen, kunnen ze meenemen naar hun land van herkomst om zo terugkeer aantrekkelijker te maken.
Misstanden aanpakken. Helaas schieten de arbeids- en leefomstandigheden in sommige sectoren nog te vaak ernstig tekort. Als deze sectoren hierin geen verbetering gaan laten zien, voeren we een uitzendverbod in. Arbeidsmigranten leven soms onder de radar. Dat leidt er toe dat fraude en misbruik onopgemerkt blijven. Daarom moeten we de registratie van arbeidsmigranten verbeteren.
Arbeidsmigranten sneller terugsturen. Wij en zij zijn erbij gebaat als ze terugkeren naar hun land van herkomst. Dak- en thuisloze arbeidsmigranten gaan we daarom helpen met hun duurzame terugkeer naar huis.
Malafide uitzendbureaus hard aanpakken. De afgelopen periode is begonnen aan het uitvoeren van de aanbevelingen van de Commissie Roemer. Daar gaan we mee door, met een focus op het aanpakken van malafide uitzendbureaus. Malafide uitzendondernemers en uitbuiters beginnen vaak telkens weer opnieuw om zo onder handhaving uit te komen. Daarom komt er een bestuursrechtelijk verbod voor malafide uitzendondernemers die herhaaldelijk zijn bestraft.
Schijnconstructies tegengaan. Via oneigenlijk gebruik van de zogenaamde 'A1-route' kunnen arbeidsmigranten van buiten de EU via Oost-Europa goedkoop naar Nederland gehaald worden. Zulke schijnconstructies willen we stoppen, want het is oneerlijke concurrentie op arbeidsvoorwaarden. Daarom gaan we veel strenger controleren. En we zullen in de EU

---
pdf_page: 15
---

bepleiten dat de regels worden aangescherpt.

# Grip op studiemigratie 

Internationale studenten, onderzoekers en samenwerkingen zijn van waarde voor het onderwijs, onderzoek en het bedrijfsleven. Er is een internationale strijd om talent gaande, waar Nederland een sterke positie in heeft. Daar willen we niet op inleveren. De huidige instroom is echter ongericht en te hoog. Meer grip op wie in Nederland komt studeren is nodig.
Grip op internationale studentenstromen. De huidige instroom is ongericht. Instellingen moeten daarom een numerus fixus kunnen opleggen op het aantal internationale studenten. We voorkomen het stapelen van studiefinanciering uit meerdere landen. Bij de inperking van de internationale instroom wordt rekening gehouden met regionale omstandigheden.
Internationale talentstrategie. Internationale studenten laten we toe waar dat een toevoeging is voor onderwijs, onderzoek, arbeidsmarkt of regio. Bacheloronderwijs is Nederlandstalig, tenzij Engelstalig onderwijs nodig is voor de arbeidsmarkt. In niet-tekortsectoren moeten onderwijsinstellingen terughoudend zijn met werven. We stimuleren briljante studenten om in Nederlandteblijven. Internationale studenten die we toelaten krijgen een inspanningsverplichting om Nederlands te leren, zodat zij na hun studie vaker in Nederland gaan werken.
Een bijdrage vragen van buitenlandse studenten. Om de instroom te remmen komt er een ondergrens aan het instellingscollegegeld voor niet-EER-studenten. Tekortsectoren worden daarvan uitgezonderd. Omdat Europese studenten vaak aanspraak maken op studiefinanciering en weinig collegegeld betalen, maken we Europese afspraken om de kosten van internationalisering eerlijker te verdelen.


## Inburgering en integratie

Door goed de taal te leren, onze vrije waarden te onderschrijven en te werken, kunnen nieuwkomers echt meedoen in onze samenleving.
Naturalisatie pas na tien jaar. Het Nederlanderschap is een groot goed. We verlengen de termijn om het Nederlanderschap te verkrijgen naar tien jaar en voor zogenaamde subsidiairbeschermden naar twaalf jaar. Om in de Nederlandse samenleving volwaardig mee te kunnen doen is het goed spreken van de Nederlandse taal onontbeerlijk. We verhogen het vereiste taalniveau voor naturalisatie naar B1.
Aan het werk gaan met startbanen. Het hebben van betaald werk wordt de norm voor nieuwkomers. Elke gemeente gaat startbanen aanbieden. Er komen sectorplannen voor tekortsectoren om statushouders voor deze banen op te leiden. Het gaat dan om sectoren als de zorg, de horeca en de bouw. We nemen onnodige drempels bij het erkennen van diploma's weg.
Integreren door te werken. Statushouders krijgen voorrang ten opzichte van asielzoekers bij het verkrijgen van een BSN-nummer zodat ze sneller een rekening kunnen openen voor het ontvangen van salaris.
Integreren van jongs af aan. De VVD wil dat iedere gemeente er op toeziet dat jonge kinderen van inburgeraars standaard naar voor- en vroegschoolse educatie gaan om mogelijke onderwijs- en taalachterstanden te voorkomen en om jonge nieuwkomers een goede start te geven in onze samenleving.


## Verdedigen van vrije waarden

Onze vrije democratische samenleving kan alleen functioneren wanneer we een grens trekken als vrijheden van de ander worden bedreigd.
Tegengaan ongewenste buitenlandse beïnvloeding en inmenging. Nederlanders met wortels in het buitenland moeten hun leven in Nederland zonder bemoeienis van hun land van herkomst kunnen leiden. Landen van herkomst moeten geen gelegenheid krijgen om stemgedrag te beïnvloeden. Daarom gaan we de eisen voor het organiseren van buitenlandse verkiezingen in Nederland aanscherpen. Ook gaan we ongewenste buitenlandse financiering

---
pdf_page: 16
---

van religieuze en andere maatschappelijke organisaties aanpakken. Er komt een wet die het mogelijk maakt om maatschappelijke en religieuze instellingen zoals moskeeën te verplichten transparant te zijn over hun giften en die giften te stoppen als er ondermijnend gedrag mee gefinancierd wordt. Verkend wordt of in die wet een verbod kan worden opgenomen op het meer dan 50 procent financieren van religieuze instellingen en scholen in Nederland door regimes die hoog scoren op "indicatoren voor onvrijheid"
Streng toezicht op informeel onderwijs en weekendscholen. De onderwijsinspectie moet kunnen ingrijpen bij informele onderwijsinstellingen die onderwijzen op een manier die botst met onze democratische rechtsstaat. Dit geldt ook voor vroegschoolse educatie. We werken met een aanpak waarbij we extra aandacht hebben voor informeel wahhabi-salafistisch onderwijs.
Wetgeving tegen versterkte gebedsoproep en weren van haatpredikers. Het versterkt aanbieden van gebedsoproepen in de openbare ruimte wordt beperkt. We weren haatpredikers naar Deens voorbeeld met een openbare zwarte lijst van haatpredikers binnen Europa. Ook gaan we werken met een gesloten lijst van haatpredikers van wie onze veiligheidsdiensten aangeven dat ze een risico kunnen vormen voor onze openbare orde en/of nationale veiligheid.
We voorkomen genitale verminking en uithuwelijking. Rechters moeten een uitreisverbod kunnen opleggen om te voorkomen dat meisjes in het buitenland worden besneden. We versterken de kennis van grenspersoneel op Schiphol om signalen van uitreis voor genitale verminking sneller te kunnen herkennen en te voorkomen. We borgen de expertise van het Landelijk Expertise Centrum Eergerelateerd Geweld van de politie.
Medeplichtigen bij eergerelateerd geweld zwaarder straffen. We verhogen de strafmaat voor medeplichtigen en verruimen de mogelijkheden om strafrechtelijk op te treden. Ook ontwikkelen we een integrale aanpak tegen femicide.
Meldplicht schadelijke praktijken in zorg en onderwijs. Een docent of zorgverlener mag, bij vermoedens/signalen van schadelijke praktijken zoals genitale verminking of eergerelateerd geweld, nooit zelfstandig beslissen dat hulp niet nodig is en moet verplicht advies inwinnen bij Veilig Thuis.
Verbod maagdenvlieshersteloperaties. We beschermen vrouwen door het invoeren van een strafbaarstelling voor het uitvoeren van maagdenvlieshersteloperaties.


# De VVD wil Nederland veilig houden in een gevaarlijke wereld. 

## Het versterken van defensie

De Nederlandse krijgsmacht is er om ons en onze bondgenoten veilig te houden. Daarom willen we doorgaan met investeren in defensie, zodat Nederland de bijdrage kan leveren aan onze gezamenlijke verdediging die we in de NAVO hebben afgesproken, en de vrouwen en mannen die zich daar iedere dag keihard voor inzetten de juiste spullen hebben.
We bieden defensie zekerheid. We leggen wettelijk vast dat we 2\% van ons bbp investeren in defensie. Dit om te voorkomen dat er direct op defensie bezuinigd wordt als de wereld iets veiliger lijkt, en we bij een volgend conflict in Europa eerst jarenlang onze krijgsmacht moeten opbouwen.
Gericht investeren. We verhogen de inzetbaarheid voor een grootschalige oorlog door te investeren in munitievoorraden, medische en logistieke ondersteuning en ICT. Daarnaast investeren we in de luchtverdediging, beveiliging van infrastructuur op zee, en de capaciteiten die de NAVO met prioriteit van ons vraagt, in het bijzonder tanks.
Nederland en bondgenoten veilig houden. De prioriteit voor investeringen en inzet is te voldoen aan onze NAVO-taken voor collectieve verdediging. De minimale resultaten voor jarenlange inzet in Afghanistan en Mali laten zien dat pogingen om ontwikkelingslanden naar onze wens op te bouwen vaak teleurstellend verlopen. Nederland blijft ook bijdragen aan de kernwapentaak van de NAVO.

---
pdf_page: 17
---

Voorbereid op een crisis met moderne diensttijd. We willen dat Defensie met alle jongeren contact legt door hen een enquête van defensie in te laten vullen, geïnspireerd op het Zweedse model. Het zorgt ervoor dat de huidige opkomstplicht in oorlogstijd meer gericht geactiveerd kan worden. Geschikte en gemotiveerde jongeren kunnen ook in vredestijd op vrijwillige basis direct een jaar in dienst.
Nationale veiligheid en grensbewaking. De vraag naar inzet in en rond Nederland groeit. Dat vraagt om investeringen in marechaussee voor beveiligingstaken en grenscontroles.
Versterken (digitale) slagkracht inlichtingendiensten. We versterken de (cyber)capaciteiten van onze inlichtingendiensten zodat zij sneller en makkelijker de informatie kunnen krijgen die ze nodig hebben om onze nationale veiligheid te beschermen tegen cyberaanvallen en andere (digitale) dreigingen.
Veilige cloud. Om onze defensiedata zo veilig mogelijk te houden, moet Nederland op een zo kort mogelijke termijn beschikken over een nationale cloud op Nederlandse bodem onder Nederlandse jurisdictie, die bij voorkeur wordt ontworpen en beheerd door Nederlandse bedrijven. Een zoveel mogelijk Nederlandse publiek-private crypto-organisatie is hiervoor belangrijk.
Actieve industriepolitiek. De defensiesectoren waar Nederland goed in is gaan we verder versterken. Daarom sluiten we voor het wapenexportbeleid aan bij Europese bondgenoten, bieden we defensiebedrijven die hier investeren zekerheid over langjarige afname, en ondersteunt Defensie startende innovatieve ondernemers. Samen met bondgenoten verhogen we de productiecapaciteit voor onder andere munitie, ook om Oekraïne te blijven bevoorraden.
Ruimte om te ontwikkelen. Defensie moet ruim baan krijgen om te groeien. Dat betekent dat Defensie ook meer fysieke en milieuruimte nodig heeft om bijvoorbeeld munitie op te slaan, te bouwen en te oefenen. In de nieuwe Nota Ruimte moeten de ruimtevragen van Defensie verankerd worden.
Sterke Europese NAVO-pijler, maar geen Europees leger. De NAVO is het fundament voor onze internationale veiligheid. Nederland zet verdere stappen om de versnippering van Europese legers tegen te gaan, bijvoorbeeld door bilateraal gezamenlijke eenheden op te richten die we aan de NAVO aanbieden of waar we de Noordzee mee beveiligen. De EU speelt een ondersteunende rol door militair transport te vergemakkelijken en wapenontwikkeling te stimuleren die voldoet aan door de NAVO opgestelde eisen voor interoperabiliteit.
Modern personeelsbeleid. We gaan door met het verbeteren en moderniseren van de arbeidsvoorwaarden. Om aan voldoende mensen te komen moet Defensie flexibeler worden als mensen tijdelijk buiten de krijgsmacht willen werken. Defensie moet ook meer schaalbaar zijn zodat we beter gebruik kunnen maken van reservisten en andere partijen.
We steunen veteranen. De veteranenzorg is over het algemeen goed geregeld, maar we leveren meer maatwerk voor de groep die nu tussen wal en schip valt of die extra kwetsbaar is, zoals een deel van de Uruzganveteranen. Er komt ook een permanente regeling om smartengeld voor veteranen altijd onbelast te laten zijn.


# Ons veilig houden tegen internationale bedreigingen 

We willen de vrijheid en veiligheid van Nederland beschermen door krachtig weerstand te bieden aan landen die de liberale wereldorde ondermijnen. Daarbij willen we Nederland ook voor grondstoffen en technologie minder afhankelijk maken van dergelijke landen.
Onafhankelijker van onbetrouwbare regimes. Via ons buitenlandbeleid en slimme industriepolitiek verminderen we de afhankelijkheid van landen als China en Rusland. Dat doen we door samen te werken met alternatieve leveranciers van grondstoffen en producten en door te investeren in onze defensie- en de eigen industrie in strategische sectoren. Ook beschermen we onze infrastructuur en technologie door naast de effectieve inzet van bestaande screeningsmechanismen in EU-verband te zorgen voor screening van investeringen in risicolanden.
Steun Oekraïne. We blijven ons inzetten voor wapenleveranties en financiële steun aan Oekraïne en een hardere aanpak van omzeiling van de sancties tegen Rusland. De militaire steun aan Oekraïne moet zo gebeuren dat ook het herstel en de versterking van de Nederlandse

---
pdf_page: 18
---

krijgsmacht worden gerealiseerd. We dragen bij aan de wederopbouw van Oekraïne, ook door te helpen met het tegengaan van corruptie en het versterken van instituties. Om sancties effectiever te maken willen we extraterritoriale werking invoeren en investeren in (Nederlandse) kennis om samen met bondgenoten omzeiling op te sporen.
Gerichte aanpak van landen die een bedreiging vormen. Om de invloed van agressieve landen in Nederland tegen te gaan, stappen we af van de fictie dat ieder land volgens een 'landenneutrale aanpak' recht heeft op een gelijke behandeling. Een versterkte Nationale Veiligheidsraad stelt een lijst op van landen die volgens de veiligheidsdiensten een bedreiging vormen. Vervolgens moet de overheid concrete maatregelen nemen zoals screening op spionagerisico bij kennismigratie, een verbod op het geven van militaire training en verplichte registratie van foreign influence agents. Dit vult de algemene strafbaarstelling van spionage aan.
Aanpak staatsterreur. Plaatsing op de EU-terreurlijst van aan staten gelieerde groepen die op grote schaal wandaden plegen, zoals Wagner en de Iraanse Revolutionaire Garde. We zetten ons ook in om ervoor te zorgen dat de kopstukken van Rusland en Iran verantwoordelijk worden gehouden voor hun misdrijven.
Diplomatieke posten voor Nederlandse belangen. Een reorganisatie van de ambassades en consulaten waarbij de prioriteit komt te liggen op (wederzijdse) economische belangen, migratiedeals en veiligheid.
Nederlanders in het buitenland. Voor Nederlanders in het buitenland maken we overheidsdiensten waar mogelijk digitaal toegankelijk, bij langdurig verblijf in het buitenland maken we het makkelijker het Nederlanderschap te behouden, en bij nieuwe wetten en regels houden we meer rekening met de gevolgen voor deze groep.
Nauwe samenwerking met gelijkgezinde landen. We versterken de EU maar slaan niet door in protectionisme. De VS blijven onze belangrijkste bondgenoot. Amerika en Aziatische democratieën zijn cruciale partners voor militaire samenwerking, handel, het instellen van sancties en het ontwikkelen van nieuwe technologieën.
Pragmatisme waar nodig. We werken realistisch samen met landen die wij nodig hebben voor bijvoorbeeld grondstoffen, migratieafspraken en veiligheid en die ons niet vijandig gezind zijn. Samenwerking rond handel en investeringen draagt ook meer bij aan de verspreiding van liberale waarden dan vermanende toespraken.
Ontwikkelingssamenwerking prioriteren. We gaan ontwikkelingsrelaties met derde landen onder een vergrootglas houden en indien nodig afbouwen. We kijken naar wat nodig is, niet naar vaste percentages. Er blijft geld beschikbaar voor noodhulp en opvang in de regio, maar we stoppen met goedbedoelde maar weinig effectieve projecten. Bij de toekenning van noodhulp komt meer nadruk op het voorkomen van migratiestromen.
Win-winsituaties. De VVD vindt dat Nederland haar ontwikkelingsgelden moet inzetten om win-winsituaties te creëren voor zowel Nederland als ontvangende landen. Dit betekent voor de VVD dat Nederlandse ontwikkelingsgelden vooral via Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen naar ontwikkelingslanden moeten gaan.
Europese samenwerking opzoeken. Hiermee kunnen we meer impact maken dan alleen met Nederlandse initiatieven. Europese ontwikkelingsgelden en handelsakkoorden zullen worden ingezet in derde landen om de grondoorzaken van migratie naar Europa weg te nemen, onze toegang tot grondstoffen te verbeteren en om andere Europese geopolitieke belangen te behartigen.


# Een sterk Europa 

De Europese Unie is het middel om Nederlandse belangen te behartigen in een onveilige wereld met rivaliserende grootmachten. Daarom willen we haar geopolitieke slagkracht vergroten.
Inzetten op strategische soevereiniteit in EU-verband. We zetten in op een EU met een realistische blik op de bescherming van haar interne markt, vitale sectoren en kennispositie. Grote afhankelijkheden op het gebied van energie van landen als China en Rusland dienen vermeden en afgebouwd te worden, alle EU-lidstaten moeten zich hieraan committeren.
De economische macht van de EU inzetten. De EU is het grootste handelsblok ter wereld. We

---
pdf_page: 19
---

willen dat de EU vaker en effectiever haar rol op het geopolitieke toneel opeist om ons veilig te houden, door middel van sancties en het intrekken van handelsvoordelen.
Afschaffen veto buitenlandbeleid. We willen het vetorecht op buitenlandbeleid afschaffen. Met name voor sanctiebeleid is het de afgelopen jaren zichtbaar geworden dat de EU dankzij unanimiteitsbesluitvorming met veel moeite sanctiepakketten vorm heeft kunnen geven. Dit maakte de EU enerzijds kwetsbaar, en anderzijds een zwakkere geopolitieke speler.
Strikt en fair op uitbreiding. Hiermee behouden we de slagkracht van de EU. De Kopenhagencriteria en de staat van de rechtsstaat zijn leidend bij de beslissing of een land lid mag worden. Ook moeten kandidaat-lidstaten hun visumbeleid en hun buitenlandbeleid in lijn met de EU brengen. De uitbreiding van de EU zal gepaard moeten gaan met hervormingen om slagvaardig en betaalbaar te blijven. Kandidaat-lidstaten, zoals Oekraïne, houden zicht op EU-lidmaatschap en worden beoordeeld op de geboekte resultaten.
Beschermen van rechtsstaten. Lidstaten die consequent hun rechtsstaat beschadigen, moeten hard gekort worden op EU-gelden. Sterke weerbare rechtsstaten zijn nodig om ongewilde invloeden van buitenaf te weerstaan en zijn essentieel voor een functionerende democratie. We mogen geen concessies doen op zaken als vrije media, onafhankelijke rechtspraak en de bescherming van minderheden.

---
pdf_page: 20
---

# Een vuist tegen onvrijheid.

---
pdf_page: 21
---

# - Een vuist tegen onvrijheid. 

## Hoe houden we ons land fijn en veilig voor iedereen?

Nederland, het land waar we een democratische rechtsstaat en vrijheid kennen. Waar we vrijheid van meningsuiting en religie kennen. In die vrije samenleving heeft de georganiseerde misdaad zich genesteld. We zien criminele afrekeningen, explosies op winkels en huizen en rechtstreekse aanvallen op onze rechtsstaat met de moorden op de broer van een kroongetuige, advocaat Derk Wiersum en journalist Peter R. de Vries. Criminelen willen vaak maar één ding en dat is geld verdienen. Zij deinzen er niet voor terug om journalisten te bedreigen, advocaten te intimideren, onze jonge kinderen te ronselen en boerengezinnen onder druk te zetten om hun schuren af te staan voor het gebruik van drugslaboratoria.

We zullen de komende jaren doorgaan om Nederland voor iedereen veiliger te maken, want we kunnen zo niet verder. Daarvoor hebben we zowel preventie als repressie nodig. Het een kan niet zonder het ander. Steeds meer mensen worden slachtoffer van digitale criminaliteit. Dus zijn wij er niet alleen op straat, maar ook online. En moeten we over de volle breedte meer investeren in onze veiligheid. We gaan ook onze nationale veiligheid beter beschermen tegen de toenemende cyberdreiging vanuit vijandige regimes en criminele netwerken.

Juist nu hebben we mensen nodig die moed en passie hebben. De moed om bedreigingen van onze democratische rechtsstaat onder ogen te zien en de passie om onze vrije democratie voluit te verdedigen. Want wanneer wij een stap achteruit doen, zetten zij een stap vooruit. Daarom hebben we hebben een stevige politie nodig, die onder de meest erbarmelijke omstandigheden juist voor onze veiligheid staat. Een sterke brandweer die voor ons door het vuur gaat tijdens rampen en crises. Een krachtig Openbaar Ministerie dat strafbare feiten vervolgt en verdachten voor de rechter brengt. En een rechterlijke macht die voor onze fundamenten staat en deze kan verdedigen.

Wij staan aan de zijde van de slachtoffers en nabestaanden. Hun leed kunnen we niet ongedaan maken. Wel kunnen we hun belangen meer centraal zetten en zorgen dat hun positie binnen en buiten het strafrecht beter is geborgd. Ook moet het normaal zijn om met je gezin naar een voetbalwedstrijd te kunnen gaan, zonder zwaar vuurwerk of geweld in het vak naast je of buiten het stadion. En alles wat je op straat (niet) doet en duldt, moet ook online gaan gelden.

We moeten weer een land zijn waar het een vanzelfsprekendheid is dat iedereen veilig en vrij zichzelf kan zijn. Helaas is dat niet overal meer zo. Dat is onacceptabel. We grijpen keihard in bij discriminerende, antisemitische en racistische uitingen. Zodat iedereen, ongeacht religie of geaardheid, zich in ons land vrij en veilig voelt om zichzelf te zijn.

---
pdf_page: 22
---

# De VVD wil een veilig Nederland voor iedereen. 

## Uitbreiden van de aanpak tegen de georganiseerde misdaad

Onze democratische rechtsstaat staat onder druk en daarmee onze manier van leven. De georganiseerde misdaad heeft zich in onze samenleving genesteld en tornt aan waar ons land voor staat. De aanpak hiervan is een strijd die wij moeten en kunnen winnen. De tijd van naïviteit ligt achter ons. Dit heeft onze hoogste prioriteit, maar vergt een lange adem. Dit gaan wij doen met preventie, verstoring van criminele verdienmodellen, straffen en beschermen.
Wij blijven investeren in een sterke politie. Onze mensen behoren tot de beste ter wereld. Dat willen we zo houden. We willen de Nationale Politie versterken met extra (digitale) wijkagenten, cyberexperts, (specialistische) (wijk)rechercheurs en (specialistische) vrijwilligers. We zorgen dat de politie het beste materieel heeft en passende arbeidsvoorwaarden, en uitgerust wordt met stroomstootwapens en bodycams. We versterken de mogelijkheden om als zij-instromer bij de politie te komen werken en om als vrijwilliger bij te dragen.
Werken onder nummer. Om hun veiligheid te garanderen kunnen politiemedewerkers die werken aan ondermijningszaken ervoor kiezen om te werken onder een nummer. Dit nummer is alleen herleidbaar voor een rechter.
We voorkomen dat jongeren afglijden naar de zware criminaliteit. Dat betekent dat we blijven inzetten op maatregelen en interventies die jongeren bewezen effectief uit de zware criminaliteit houden. We zetten daarbij in op wijkrecherche en jeugdboa's. In kwetsbare wijken wordt meer ingezet op wijkrechtspraak. Het programma 'Preventie met gezag' wordt voortgezet. We bieden jongeren kansen om uit de criminaliteit te komen, maar treden hard op tegen beroepscriminelen.
Voorlichting over drugs(criminaliteit). Een effectieve preventieaanpak betekent ook dat de overheid drugsgebruikers wijst op hun eigen verantwoordelijkheid. Veel drugsgebruikers zijn zich er niet bewust van dat hun vraag een aanbod in stand houdt in een business die gerund wordt door meedogenloze criminelen. Hier is een actieve voorlichtingscampagne voor nodig, waarbij samengewerkt zal moeten worden met maatschappelijke partners en werkgevers.
Slopen van criminele verdienmodellen. De afgelopen jaren heeft baanbrekend werk van onze recherche ervoor gezorgd dat we beter weten hoe we criminelen kunnen raken. Door intensiever samen te werken met andere landen en ondergronds bankieren en loyaliteitsbetalingen aan te pakken, raken we criminelen in hun portemonnee. Het criminele geld dat we ophalen geven we weer terug aan de samenleving.
Aanpak logistieke knooppunten. We gaan door met de investeringen in grote en kleine zeehavens en vliegvelden en betrekken het bedrijfsleven hier intensief bij. Als het nodig is, zullen we vaker gebruik maken van de inzet van camera's en meer gegevensuitwisseling. Om mensen werkzaam in kwetsbare sectoren weerbaarder te maken worden meer drugscursussen op werk gegeven en is er een zero tolerancebeleid op werkplekken die gevoelig zijn voor corruptie.
Internationaal offensief. We gaan intensiever samenwerken binnen Europa, met landen in Zuid-Amerika waar drugs vandaan komt en met landen als de Emiraten, Turkije en Marokko waar geld wordt witgewassen. We bevorderen de inzet van politieliaisons op ambassades.
Verzwaren van de straffen voor grote criminelen. Er komen in beperkte gevallen minimumstraffen voor zware misdrijven. Ook de maximumstraffen voor zware drugsgerelateerde delicten worden fors verhoogd. Daarnaast wordt de verjaringstermijn bij de tenuitvoerlegging van straffen afgeschaft. Er komt ook een verhoging van maximale straffen in het adolescentenrecht. Ook bij andere straffen kijken we of deze nog afschrikwekkend genoeg zijn.
Alle uithalers moeten worden gestraft. Uithalers worden beschouwd als onderdeel van een crimineel netwerk. De uithalerswet is al aangepast maar wordt verder versterkt, zodat alle uithalers van tevoren weten dat ze forse celstraffen zullen krijgen.
Versteviging stelsel bewaken en beveiligen. De mensen die bij Politie, het OM, de NCTV en Defensie werken in het stelsel bewaken en beveiligen verdienen onze waardering. De persoonsbeveiligers houden met gevaar voor hun eigen leven de hoeders van onze rechtsstaat veilig. Dankzij hen kan onze rechtsstaat blijven functioneren. De transitie die het kabinet heeft ingezet om het stelsel fundamenteel te vernieuwen naar aanleiding van de aanbevelingen van

---
pdf_page: 23
---

de OVV zetten we voort, alsmede de stappen die het kabinet daarnaast extra heeft ingezet. We investeren extra in capaciteit, zodat de organisaties in het stelsel bewaken en beveiligen voldoende mensen en middelen krijgen om hun taken uit te voeren. We zorgen voor stabiele financiering. Daarnaast zetten we de te beveiligen persoon meer centraal en verbeteren de informatiedeling. Het bewaken en beveiligen van de hoeders van onze democratische rechtsstaat blijft topprioriteit.
Verbetering en verbreding van de kroongetuigenregeling. Een verbeterde kroongetuigenregeling is een belangrijk instrument in de strijd tegen criminele kopstukken. We verbreden de regeling zodat het OM meer mogelijkheden heeft om grote vissen te vangen.
We zetten in op voldoende forensische ondersteuning van de opsporing. Hierdoor kan het onderzoek naar aard en oorzaak van letsel en overlijden in strafzaken worden verbeterd.
Meer ANPR-camera's in grensregio's. Veel drugs gaan de grens over via kleine landweggetjes in de grensregio. De politie heeft met schaarste te kampen en de inzet van camera's die kentekens in de gaten kunnen houden zou deze krapte op kunnen vangen en daarnaast breder inzicht geven in wie onze grenzen overgaan. Gegevens van ANPR-camera's mogen vaker worden gebruikt door de politie in de aanpak tegen de georganiseerde misdaad. Dit is ook van meerwaarde om mensenhandel en irreguliere migratie tegen te gaan.
Informatiedeling in het kader van veiligheid verbeteren. Wanneer privacywetgeving in de weg staat bij het verbeteren van de veiligheid van burgers, moeten we dat oplossen. De mogelijkheden voor publieke organisaties (zoals sociaal domein, zorg en veiligheid bij gemeenten), private partijen en samenwerkingsverbanden om onderling relevante informatie uit te wisselen om georganiseerde criminaliteit tegen te gaan of fraude te voorkomen worden verbeterd.
Toepassing van HALT-straffen ook voor jongeren onder de twaalf jaar. HALT krijgt meer mogelijkheden om informatie, zoals onderwijsdossiers, in te zien.
We bevorderen ouderparticipatie bij het doorbreken van crimineel gedrag van hun kinderen. Ouders die hardnekkig weigeren te participeren krijgen een bestuurlijke boete. Preventie krijgt een sterke rol om dit te voorkomen.
We verhogen de maximale straffen in het jeugdstrafrecht. Ook passen we vaker het volwassenenstrafrecht toe bij 16- en 17-jarigen die zeer ernstige gewelds- en zedenmisdrijven plegen. We voeren ook een verplichte zogenaamde SCIL-test in bij jongeren die hun eerste delict plegen. Hierdoor worden jongeren met een licht verstandelijke beperking sneller herkend, zodat we gerichte maatregelen kunnen treffen om recidive te voorkomen. Geharde jeugdigen die een prominente rol hebben in een crimineel netwerk kunnen in een regime voor volwassenen worden geplaatst om zo beter toezicht te kunnen uitoefenen.


# Aanscherpingen in het gevangeniswezen voor geharde criminelen 

Dankzij het uitstekende werk van de Politie en OM zitten steeds meer zware criminelen in detentie hun straf uit. Het is essentieel voor de veiligheid van het gevangenispersoneel en de samenleving dat criminele kopstukken geen mogelijkheden hebben om hun criminele netwerken vanuit detentie voort te zetten.
Een gevangeniswezen waar het tegengaan van crimineel handelen in detentie topprioriteit wordt. Maximale beperking van contact met de buitenwereld wordt het wettelijk uitgangspunt voor het gevangenisregime van een Extra Beveiligde Inrichting. Ook voor de Afdeling Intensief Toezicht wordt het contact met de buitenwereld fors beperkt. Het contact tussen een gedetineerde en een advocaat in een Afdeling Intensief Toezicht of Extra Beveiligde Inrichting wordt beperkt. Het aantal toegestane advocaten wordt beperkt tot maximaal twee. De grens van het geprivilegieerd bezoek wordt daarbij in acht genomen, tenzij sprake is van ernstig gevaar voor betrokkenen of derden. Er worden zo snel mogelijk hoogbeveiligde en/of EBIwaardige cellen gerealiseerd of gecreëerd.
Gevangenen die uit proberen te breken strenger aanpakken. De Dienst Vervoer \& Ondersteuning krijgt een grotere rol bij het beveiligen van de samenleving. Ook wordt ontsnappen uit de gevangenis als een zelfstandig feit strafbaar gesteld, net als het doorknippen van een enkelband.

---
pdf_page: 24
---

Aanwezigheid bij zittingen via videoverbinding. Dit wordt het wettelijk uitgangspunt voor gedetineerden in een verzwaard gevangenisregime. Hierdoor worden de kosten van vervoer van gedetineerden beperkt en de openbare veiligheid vergroot.
De beveiliging van de samenleving wordt toegevoegd als wettelijke doelstelling van detentie. Resocialisatie is voor een deel van de gevangenispopulatie een mooi uitgangspunt, maar voor een ander deel niet, zoals criminele kopstukken.
Financiële transacties tussen de buitenwereld naar gedetineerden worden beperkt. Er is geen enkele reden om binnen detentie over grote geldbedragen te beschikken of geld te ontvangen en te verzenden van en naar verschillende bankrekeningen. Ook worden grote betalingen aan advocaten in cash verder aan banden gelegd. We voeren betere veiligheidsonderzoeken in voor gevangenismedewerkers die gevoelige functies uitoefenen.
We sluiten geen penitentiaire inrichtingen en ook geen jeugdinrichtingen. Het is essentieel om genoeg cellen te hebben in plaats van een tekort aan cellen.
Uitbreiding van de mogelijkheden gegevens te delen in het gevangeniswezen. Het wordt eenvoudiger en voorzien van een betere wettelijke grondslag, om sneller informatie te delen tussen de opsporing, het gevangeniswezen en de tbs. We maken het ook makkelijker gegevens uit te wisselen tussen de forensische- en niet-forensische zorg.
Het beveiligingsniveau van jeugdinrichtingen wordt verhoogd. Ook krijgen jeugdinrichtingen een Bureau Inlichtingen en Veiligheid.
We bestendigen zorgconferenties voor tbs-gestelden. Deze vergaderingen waarbij professionals nadenken over hoe om te gaan met langdurige tbs'ers hebben hun waarde bewezen en worden daarom voorzien van een wettelijke grondslag.


# Meer aandacht voor de slachtoffers 

Slachtoffers en nabestaanden hebben al genoeg doorstaan en zij hebben recht op steun en betrokkenheid van de overheid.
Slachtoffers krijgen een grotere rol bij gratieverlening. Nabestaanden die er nooit rekening mee hebben hoeven houden dat moordenaars vrij zouden komen, (voor 2016) krijgen een sterkere stem bij de vraag of een levenslanggestrafte in aanmerking moet komen voor gratie. Daarnaast krijgen slachtoffers en nabestaanden ook een grotere stem bij de uiteindelijke beslissing tot verlenen van gratie. Hierbij houden we rekening met misbruik hiervan door criminelen.
We gaan naar een rechtvaardiger stelsel voor compensatie van slachtoffers. Nog te vaak blijven slachtoffers met lege handen achter, omdat hun vorderingen te complex voor een strafzaak zijn of omdat de dader geen geld heeft om te betalen. Daarom voeren we verzekerd slachtofferrecht in. Hierdoor kunnen slachtoffers sneller verzekeraars aanspreken. Ook krijgt het Schadefonds Geweldsmisdrijven een grotere rol aan de voorkant, zodat slachtoffers op eenvoudige, snelle en laagdrempelige manier compensatie kunnen krijgen. De Wet affectieschade wordt aangepast zodat broers en zussen ook aanspraak kunnen maken op affectieschade.
Zelfstandig gebiedsverbod ter bescherming van slachtoffers en nabestaanden. Slachtoffers en nabestaanden van ernstige gewelds-, levens-, of zedendelicten zouden nooit in angst voor confrontatie moeten leven. Dus ook niet wanneer een dader na zijn straf weer op vrije voeten komt. Daarom wordt het verboden dat diegene in zijn oude woonplaats kan gaan wonen of verblijven.
Mogelijkheden om cold cases op te lossen worden uitgebreid. Door de inzet van (internationale) genealogische databanken kunnen veel slachtoffers en nabestaanden duidelijkheid krijgen. Ook zorgen we dat gegevens langer bewaard kunnen worden.
Er komt meer aandacht voor de opsporing en vervolging van zedendelicten en communicatie richting slachtoffers. Er wordt nauwer samengewerkt met (internationale) diensten om (netwerken van) online kinderlokken, zedencriminaliteit, kinderporno en seksueel geweld aan te pakken. Er wordt daarbij geïnvesteerd in de zedenpolitie en in slimme innovatieve oplossingen, waarbij slachtoffercoördinatoren van het OM, slachtoffers eerder en vollediger voorzien van informatie over de strafzaak. De nieuwe Wet seksuele misdrijven doet meer recht

---
pdf_page: 25
---

aan slachtoffers.
We passen het erfrecht aan om slachtoffers beter te beschermen. Een moordenaar moet niet meer kunnen erven van degene die hij om het leven heeft gebracht en niet financieel kunnen profiteren van een moord. De bescherming van slachtoffers en nabestaanden moet daarom beter in het erfrecht worden geregeld.
We verlagen de bewijslast bij de herziening van het delict mensenhandel. Hierdoor krijgen we meer daders veroordeeld. Ook komt er een aangifteplicht voor iedereen (behalve slachtoffers en hulpverleners) die kennis heeft over het plegen van mensenhandel.


# Beschermen van de democratische rechtsstaat 

De NCTV waarschuwt in het laatste dreigingsbeeld dat er steeds meer signalen zijn dat jihadistische organisaties voorbereidingen treffen om in Europa terroristische aanslagen te plegen. Ook is een terroristische aanslag vanuit rechts-extremistische of anti-institutionele groepen voorstelbaar. Dit moeten we als land niet willen en het tegengaan hiervan verdient prioriteit.
Investeren in een sterke rechtsstaat. We investeren in het OM en de rechtspraak. We willen daarnaast een meerurenbonus voor alle medewerkers in de rechtspraak en OM die bereid zijn extra uren te werken.
We zetten in op het vaker inzetten van (super)snelrecht. Om de doorlooptijden in de strafrechtketen te verbeteren, onderzoeken we daarnaast of lichte strafbare feiten zoals zwartrijden of het schenden van de identificatieplicht, overgeheveld kunnen worden naar het bestuursrecht. Als bij meer lichte strafbare feiten een lik-op-stukbenadering wordt gehanteerd, ontlast dat de strafrechtketen en kan meer capaciteit worden vrijgemaakt voor de vervolging van zwaardere delicten.
Proces- en vonnisafspraken krijgen wettelijk kader. Dit doen wij zodat het OM meer ruimte krijgt om afspraken met een verdachte te maken. Daarbij houden we oog voor de positie van het slachtoffer.
Verhoging strafmaat deelname aan terroristische organisatie. De definitie voor deelname aan een terroristische organisatie wordt verruimd en de strafmaat wordt gelijkgetrokken aan die van medeplichtigheid moord. Bij een veroordeling kan ook het Nederlanderschap worden ontnomen. Ook komen er minimumstraffen voor terroristische misdrijven en oorlogsmisdrijven.
Opsporing en vervolging van radicalisering en terrorisme wordt vergroot. Er komt een Europese zwarte lijst met extremistische predikers die Europa niet in mogen. Hiervoor wordt ook extra geïnvesteerd in de Marechaussee om de grenzen beter te bewaken en (inter)nationaal sterker op te kunnen treden. We pakken uitingsdelicten door extremistische haatpredikers aan. De Wet langdurig toezicht wordt vaker toegepast voor jihadisten die vrijkomen uit detentie zodat zij indien nodig levenslang in de gaten worden houden. En we werken toe naar een (vorm van) tbs voor geradicaliseerde jihadisten.
Lokale berechting van Syriëgangers. Er blijft worden ingezet op lokale berechting en indien dit niet mogelijk is wordt er ingezet op digitale middelen, bijvoorbeeld zittingsdagen via videoverbinding. Dit geldt zowel voor slachtoffers als daders.
TerugkeerdersinNederland maximaalvolgen. Uitreizigers die onverhoopttoch naar Nederland teruggekomen zijn of vanwege een rechtszaak, na kritische afweging, toch teruggehaald zijn, worden maximaal ontregeld en onder toezicht gehouden. Er komen meer mogelijkheden om gegevens uit te wisselen over IS-uitreizigers die zijn teruggekeerd in Nederland. We zetten alles in het werk om ze in Nederland te kunnen volgen.
Online voedingsbodem aanpakken. We leggen die algoritmen aan banden, die op socialemediaplatformen voorrang geven aan extremistische en polariserende content om de razendsnelle online verspreiding van haat, extremisme en verdeeldheid in onze fysieke wereld tegen te gaan en onze democratische rechtsstaat beter te beschermen.
Kinderen beter beschermen. We werken de aanbevelingen van het Expertteam Ouderverstoting verder uit, zodat het vaststellen van een sanctie snel kan plaatsvinden en uitvoering daarvan plaatsvindt door agenten die hier goed op zijn voorbereid. We voorkomen kinderontvoering. Door betere signalering te ontwikkelen zorgen we een kind niet zomaar buiten de Nederlandse grens kan worden meegenomen, terwijl vaak al meldingen van mogelijke

---
pdf_page: 26
---

ontvoering gedaan zijn.

# Veiligheid in de wijk verbeteren 

Alle Nederlanders moeten veilig kunnen leven in hun eigen buurt of wijk. We versterken de politie en zorgen dat het veilig blijft op straat.
Meer zichtbaarheid op straat door wijkagenten en boa's. Meer zichtbaarheid van wijkagenten en boa's die surveilleren, moet verloedering op straat en in wijken tegengaan. We voeren waar nodig wijkbureaus of contactpunten weer in en zorgen voor meer zichtbaarheid in de wijken. De bevoegdheden van (groene) boa's worden uitgebreid zodat ze ook boetes kunnen opleggen voor overtredingen buiten hun specifieke werkterrein. Er komen meer mogelijkheden voor bepaalde boa's om zich tijdens het handhaven van de openbare orde te verdedigen tegen agressie en geweld. We ontlasten de politie bij de omgang met verwarde personen.
Betere communicatiemiddelen voor de politie. Het systeem C2000 willen we vervangen door een betrouwbaar nieuw systeem. In de tussentijd zetten we meer mobiele palen neer om haperingen op te vangen, die minder hinder ondervinden van zonnepanelen en betrouwbaar zijn.
Opnemen van zwaar vuurwerk (vuurwerkcategorie F4) onder de Wet wapens en munitie. Te vaak wordt onze politie geconfronteerd met het gebruik van zwaar vuurwerk (bijvoorbeeld cobra's) of wordt zwaar vuurwerk gebruikt om plofkraken of explosies te veroorzaken. Dit type vuurwerk hoort daarom wat ons betreft in de categorie wapens.
Voetbalhooligans aanpakken. Organisatoren van voetbalwedstrijden dienen net zoals die van grote evenementen, een vergunning bij de gemeente aan te vragen. Iemand met een stadionverbod krijgt voortaan ook standaard een gebiedsverbod met (digitale) meldplicht. Daarnaast wordt het bezit van illegaal vuurwerk tijdens een voetbalwedstrijd optimaal bestraft met een verdubbeling van de strafeis. En voetbalclubs wier supporters zich schuldig maken aan spreekkoren krijgen niet alleen een boete van de KNVB, maar voor deze individuen wordt ook het strafrecht ingezet. Disproportionele politie-inzet willen we zoveel mogelijk voorkomen. De primaire verantwoordelijkheid ligt bij de club zelf.
Taakstrafverbod voor geweld tegen hulpverleners. Hulpverleners zetten zich dag en nacht in om ons veilig te houden. Het is onacceptabel dat zij met geweld te maken krijgen. Daarom komt er een uitbreiding van het taakstrafverbod geweld tegen politie, hulpverleners en anderen met een publieke taak.
Drugs. We wachten de resultaten van de experimenten gesloten coffeeshopketen af, voordat we een definitief besluit nemen over het vervolg hiervan.
Brandweervrijwilligers blijven van grote waarde. Brandweervrijwilligers en hun inzet liggen onder vuur waardoor brandweerteams niet meer deels uit vrijwilligers kunnen bestaan. Wij zullen ons maximaal inzetten om de huidige vrijwilligers te behouden en nieuwe te werven. Want de brandweer en zeker ook haar vrijwilligers, zijn van grote waarde bij de bestrijding van rampen en crises.
Neutraliteit in functie. Politieambtenaren die in dagelijks contact staan met publiek dienen in het kader van secularisme een neutrale uitstraling te hebben, zonder uitingen die hier afbreuk aan kunnen doen, zoals door het zichtbaar tonen van geloofs- of levensovertuigingen. Dit geldt ook voor buitengewoon opsporingsambtenaren.


## De veiligheid online beschermen

Onze digitale veiligheid is randvoorwaardelijk voor onze fysieke veiligheid. Dit vraagt om het versterken van onze digitale muren om onze nationale veiligheid zo goed mogelijk te kunnen beschermen tegen digitale dreigingen.
Beschermen nationale veiligheid tegen digitale uitval. Vanwege de toenemende cyberdreiging vanuit landen als Rusland en China, bereidt de overheid scenario's voor voor het geval van grootschalige cyberaanvallen of -storingen. De overheid gaat sneller en meer dreigingsinformatie delen met (vitale) bedrijven. Hierbij verwelkomen we de hulp van ethische hackers binnen bestaande juridische kaders. Daarnaast gaan we vaker oefenen op digitale uitval en moeten vitale aanbieders beschikken over zo veel mogelijk terugvalopties zodat

---
pdf_page: 27
---

kritieke processen zoals betalingsverkeer, drinkwater en energie niet stilvallen bij uitval.
De economie digitaal veiliger en weerbaarder maken. We gaan ongewenste strategische afhankelijkheden van onvrije landen afbouwen. We versterken onze economische veiligheid door vitale sectoren en strategische sectoren beter te beschermen tegen digitale spionage en sabotage door onder andere strenger te toetsen op buitenlandse investeringen, overnames en fusies. Ook werken we aan een Nationaal Actieplan Quantum om onze economie en maatschappij voor te bereiden op de veiligheidsrisico's van quantumtechnologie zodat veilige digitale communicatie ook in de toekomst mogelijk blijft.
Weren vijandige digitale apparatuur. Digitale apparatuur zoals douanescanners in onze mainports en camera's die worden gebruikt in overheids- en andere kernen van onze kritieke economische processen mogen niet meer afkomstig zijn uit landen met een offensieve cyberagenda (dreigingslanden). In het kader van onze nationale veiligheid scherpen we aanbestedingsregels aan om deze producten te kunnen weren en om digitale spionage en sabotage tegen te gaan.
Online aangejaagde ordeverstoring wordt aangepakt. Wat op straat geldt dient ook online te gelden. Dezelfde normen en straffen gaan ook voor de onlinewereld op.
Cybercriminelen zwaarder straffen. We brengen de huidige straffen op cybercriminaliteit meer in lijn met de huidige omvang en maatschappelijke impact van cybercrime door de maximale straffen op cybercriminaliteit te verhogen van vier jaar naar acht jaar.
Veilig en weerbaar in de digitale wereld. We maken mensen weerbaarder tegen bestaande en nieuwe vormen van digitale criminaliteit zoals vriend-in-noodfraude, phishing en spoofing. Hierbij hebben we extra aandacht voor het beschermen van kinderen tegen online misbruik. Nieuwe vormen van digitale oplichting en fraude met behulp van kunstmatige intelligentie gaan we actief tegen door digitale vaardigheden en kennis te versterken en door te werken aan transparantie en veiligheidswaarborgen voor kunstmatige intelligentie. Het watermerken van materiaal dat is gegenereerd met behulp van kunstmatige intelligentie, wordt de norm.


# Vrijheid en veiligheid om jezelf te zijn 

Elke vorm van discriminatie is onacceptabel en hoort niet thuis in ons land. In Nederland moet iedereen overal zichzelf kunnen zijn. We gaan de komende jaren hard optreden tegen uitingen van onvrijheid en intolerantie.
We treden streng op tegen iedere vorm van discriminatie en racisme. We beoordelen mensen op basis van wat ze kunnen en niet op basis van hun afkomst, geslacht, kleur, ras, leeftijd, geloof, seksuele geaardheid of beperking. We treden daadkrachtig op tegen mensen die zich hier wel schuldig aan maken, zowel op straat als online. Want wat op straat niet mag, mag online ook niet.
Verbodop'homogenezing'.Erkomteen wettelijkverbodopzogenaamdeconversiehandelingen om iemand zijn seksuele geaardheid/gerichtheid te veranderen.
Zwaarder straffen hate crimes. Geweld met discriminerende motieven gaan we harder aanpakken. Zwaardere straffen zijn nodig om een belangrijk signaal af te geven aan onze samenleving. We accepteren hate crimes in onze samenleving nooit.
Geen plek voor organisaties die haatzaaien of discrimineren. Organisaties die discrimineren of haatzaaien zoals tegen LHBTIQ+'ers, joden of moslims horen niet in onze samenleving. We stoppen overheidssubsidies van organisaties in binnen- en buitenland die zich hier schuldig aan maken.
Een veilige sportwereld voor iedereen. Discriminatie, racisme en antisemitisme horen niet thuis in Nederland en dus ook niet in onze voetbalstadions en sporthallen. ledereen moet vrij en veilig kunnen sporten. Uitingen van antisemitisme, homofobie en racisme pakken we keihard aan met zerotolerancebeleid
Versterken aanpak antisemitisme. We versterken de nationale aanpak antisemitisme en de positie van de nationaal coördinator om de Joodse gemeenschap niet alleen een geschiedenis, maar ook een toekomst te geven in ons land. Het ontkennen of bagatelliseren van de Holocaust vormt een wezenlijk onderdeel van hedendaags antisemitisme en hoort dan ook niet thuis in onze samenleving.

---
pdf_page: 28
---

Meer gerichte aandacht voor acceptatie van LHBTIQ+'ers. We gaan de acceptatie van LHBTIQ+'ers in conservatiefreligieuze gemeenschappen versterken door meer samen te werken met organisaties als Alliantie Verandering van Binnenuit en Alliantie Jong Gelijk. De acceptatie van LHBTIQ+'ers op scholen stimuleren we door landelijke initiatieven, zoals paarse vrijdag te ondersteunen.
leder gezin telt mee. We werken aan wettelijke regelingen voor meerouderschap, gezag en draagmoederschap in lijn met de adviezen van de Staatscommissie Herijking ouderschap en het recente wetsvoorstel Kind, draagmoederschap en afstamming. Daarnaast onderzoeken we hoe zorg voor mensen met een kinderwens, ongeacht relatievorm, verbeterd kan worden.
Beschermen kwetsbare kinderen. We verkennen de juridische mogelijkheden om medisch niet-noodzakelijke ingrepen bij intersekse kinderen zonder hun eigen toestemming in de toekomst te voorkomen.
Bevrijdingsdag wordt een vrije dag voor iedereen. Omdat iedereen de vrijheid moet kunnen vieren wordt 5 mei een vrije dag. We zetten ons daarnaast in om bevrijdingsfestivals te behouden.

---
pdf_page: 29
---

# Nederlands talent

---
pdf_page: 30
---

# - Nederlands talent. 

## Hoe zorgen we dat onze talenten maximaal worden benut?

leder kind heeft recht op het beste onderwijs. Op school leggen kinderen de basis voor hun toekomst. Ze leren er taal en rekenen, maar ook normen, waarden en digitale vaardigheden. Dat alles staat of valt bij goede leraren. ledereen herinnert zich die ene goede leraar, die ervoor zorgde dat je jezelf kon zijn en dat je iets opeens wel begreep. Leraren, schoolleiders en alle andere mensen die op scholen werken, maken elke dag het verschil voor leerlingen.

Tegelijkertijd staat de onderwijskwaliteit onder druk. Het oplossen van het tekort aan goed onderwijspersoneel heeft daarom de hoogste prioriteit, maar er is meer werk aan de winkel. Het curriculum is overvol, te veel kinderen beheersen taal en rekenen onvoldoende en sommige kinderen voelen zich onveilig op school.

Het onderwijs heeft een overheid nodig die actief richting geeft. Een overheid die naast leraren staat en doet wat nodig is om voldoende goede leraren voor de klas te krijgen. Een overheid die zorgt dat ieder kind goed kan lezen en rekenen. Een overheid die maatregelen neemt zodat ieder kind zich vrij en veilig kan voelen op school.

Alleen wanneer het onderwijs op orde is, kunnen we de uitdagingen van de toekomst aan. Daarvoor is iedereen nodig, van mbo tot universiteit. We gaan daarom meer mensen opleiden voor een beroep in tekortsectoren, zorgen ervoor dat het makkelijker wordt om werk en opleiding te combineren en maken het eenvoudiger om een leven lang te leren.

Ons vervolgonderwijs is van wereldklasse. Het mbo en hbo zijn de banenmotor van Nederland en onze universiteiten leveren topwetenschap. We zorgen dat beroepsonderwijs en bedrijfsleven nog beter samenwerken en dat ons wetenschappelijk onderzoek een bijdrage levert aan maatschappelijke uitdagingen en het versterken van onze economie. Ook beschermen we onze wetenschap tegen onvrije regimes.

De vrije waarden die ieder kind meekrijgt op school, verdedigen we ook in de media. We zorgen dat journalisten veilig hun werk kunnen doen en staan voor een onafhankelijke media. We dragen cultuur een warm hart toe en zorgen ervoor dat zoveel mogelijk mensen kunnen meedoen met, en genieten van cultuur. Dat is niet meer dan logisch, want in Nederland hebben we cultuur van wereldklasse.

De VVD wil het beste onderwijs voor iedereen. Daarvoor is een overheid nodig die moeilijke beslissingen durft te nemen. Een overheid nodig die zich ermee bemoeit.

---
pdf_page: 31
---

# De VVD wil het beste onderwijs. 

## De beste leraren

Leraren zijn vakmensen. Een bevlogen en deskundige leraar maakt het verschil voor kinderen. leder kind verdient zo'n leraar. We maken het leraarschap aantrekkelijker en zetten leraren en schoolleiders in hun kracht: zij zorgen voor het beste onderwijs.
We steunen leraren. Leraren weten het beste hoe hun vak eruit moet zien. Als het gaat over de inrichting van het onderwijs, de lerarenopleiding en een professionele werkomgeving, staat de autonomie en medezeggenschap van leraren voor ons centraal. Beslissingen over geld moeten dicht bij de werkvloer genomen worden.
We willen dat er voldoende leraren en schoolleiders zijn. Daarom verbeteren we de arbeidsvoorwaarden en komt er een meerurenbonus. We zetten in op het aanspreken van de stille reserve, uitbreiding van uren, verminderen van uitval en het ondersteunen van overstappers uit andere beroepen en mensen die willen bijdragen. Scholen werken hiervoor verplicht regionaal samen. Er komen meer universitair geschoolde leraren, onder andere door deze leraren in hogere salarisschalen in te laten stromen.
Leraar zijn is een vak. Daarbij horen goede arbeidsvoorwaarden, een goede opleiding, intensieve begeleiding voor startende leraren en in de basis arbeidscontracten van minimaal vier dagen per week. Daarom stimuleren we contractuitbreiding en beperken we externe inhuur. Dat voorkomt ook dat commerciële bureaus misbruik maken van het lerarentekort. Continue professionele ontwikkeling wordt verplicht. De inhoud van de lerarenopleiding wordt landelijk vastgesteld, samen met leraren en wetenschappers. Er komt in ieder geval meer focus op basisvaardigheden door een centrale eindtoets voor leraren, we stimuleren opleiden in de praktijk en er komen losse opleidingen voor het jongere en oudere kind.
We maken het leraarschap aantrekkelijker. Leraren krijgen meer mogelijkheden om door te groeien of te specialiseren. Samenmetlerarenkomen wetot vaste carrièrepadenin het onderwijs. De functietitels junior-, medior- en seniordocent vervangen de huidige salarisschalen en de beste leraren kunnen een hoger salaris krijgen. Scholen gaan verplicht een stagevergoeding geven aan stagiairs.
Ondersteunen leraren en schoolleiders bij digitale vaardigheden. We gaan door met de opstart van het expertisepunt digitale geletterdheid om leraren te ondersteunen met kennis over kunstmatige intelligentie en digitale vaardigheden.
Geen onnodige werkdruk. Scholen laten leraren vaak meer administreren en toetsen dan verplicht of nodig is. De inspectie gaat extra controleren op onnodige administratie, onnodige toetsdruk en betere arbeidsvoorwaarden. We gaan uit van vertrouwen en autonomie.


## Veilig onderwijs voor iedereen.

Leraren moeten veilig hun werk kunnen doen, en leerlingen moeten veilig kunnen leren. Dat gaat zowel over fysieke als sociale veiligheid. We doen wat nodig is, zodat iedereen veilig op school is.
De fysieke veiligheid voor leerlingen en leraren staat altijd voorop. Wanneer leerlingen, bijvoorbeeld door wapenbezit, een gevaar zijn voor andere leerlingen of leraren, mogen zij langer dan een week geschorst worden. Ook mag een leerling dan van school worden gestuurd zonder dat een vervangende school is gevonden. Wanneer de politie vermoedt dat een leerling of student andere studenten aanzet tot crimineel gedrag, wordt de school geïnformeerd.
Scholen moeten veilig zijn. Om het meebrengen van messen of andere wapens tegen te gaan krijgt een schoolmedewerker, zoals de conciërge, bij redelijke verdenking, de bevoegdheid om kluisjes te doorzoeken of leerlingen te fouilleren. Wanneer een leerling wapens bezit, gaat de politie altijd op huisbezoek bij de ouders.
Iedereen is welkom op school. We wijzigen artikel 23 van de grondwet zodat de vrijheid van onderwijs niet het gelijkheidsbeginsel mag ondermijnen. Er komt een acceptatieplicht van leerlingen in het bijzonder onderwijs. Identiteitsverklaringen schaffen we af, want iedereen moet veilig zichzelf kunnen zijn. Ouders mogen kinderen niet langer thuishouden vanwege richtingsbezwaren.

---
pdf_page: 32
---

Beschermen vrije waarden op school. We ontslaan sneller bestuurders als de burgerschapsopdracht niet wordt uitgevoerd. Ook privéuitingen van bestuurders gaan hieronder vallen. Er komt een verbod op lesmaterialen die kinderen ondemocratische waarden aanleren. De inspectie krijgt de wettelijke verplichting om hierop te controleren. Gebedsruimtes op openbare scholen staan we niet toe.
Geen anti-integratief informeel onderwijs. We voeren de Wet toezicht op informeel onderwijs in, zodat kinderen geen onvrije waarden aanleren.
Meer inzicht in veiligheid. We wijzigen de wet zodat scholen verplicht worden om (sociale) veiligheidsincidenten te registreren. Ernstige incidenten, bijvoorbeeld een vermoeden van genitale verminking, worden verplicht gemeld bij de inspectie.
Instemmingsrecht voor gemeenteraad bij de oprichting van een nieuwe school. Hierdoor worden geen scholen opgericht waar geen draagvlak voor is. We evalueren de Wet meer ruimte voor nieuwe scholen zo snel mogelijk.


# Een goede basis voor elk kind 

Onderwijs moet leerlingen voorbereiden op de maatschappij. Die voorbereiding begint met een goede basis in taal, rekenen, burgerschap en digitale vaardigheden. Met toekomstgericht onderwijs zorgen we voor die basis.
Rekenen en taal voorop. We leggen de nadruk op basisvaardigheden. We zetten de huidige curriculumherziening voort en reken- en taalvaardigheid worden onderdeel van elk schoolvak. Tijdelijke noodmaatregelen vanwege het lerarentekort mogen niet de onderwijstijd in de basisvaardigheden raken.
Het curriculum moet minder vol. Minimaal tweederde van de onderwijstijd op basisscholen moet worden besteed aan basisvaardigheden. Zolang schoolresultaten ondermaats zijn, is minder tijd voor bijvoorbeeld projectweken en losse lespakketten.
Scholen helpen met basisvaardigheden. De basisteams basisvaardigheden breiden we uit. Scholen zijn dus niet afhankelijk van commerciële partijen.
Alleen nog bewezen effectieve lesmethoden. De onderwijsinspectie controleert of gebruikte lesmethoden wetenschappelijk onderbouwd en bewezen effectief zijn.
We verlagen de leerplicht naar het vierde levensjaar. Om achterstanden aan te pakken gaan daarnaast alle kinderen met een taalachterstand vanaf twee jaar verplicht naar voorschoolse educatie.
Meer ruimte voor techniek. Er komen centrale examens in wiskunde D en informatica. In plaats van het verplichte vak cultureel kunstzinnige vorming mogen leerlingen ook examen doen in een nieuw te ontwikkelen vak praktische techniek.
We scherpen de burgerschapseisen verder aan. ledere leerling en student moet Nederlandse normen en waarden kennen en daarnaar handelen. De normen zijn nu te vaag, en burgerschapsonderwijs moet gegeven worden door bevoegde docenten.
Goede scholen krijgen meer ruimte. Ze mogen afwijken van regels over bijvoorbeeld onderwijstijd en curriculum. Scholen die onvoldoende presteren houden we aan strenge regels. We bouwen het aantal subsidies af en gaan oormerken in de lumpsum. Aan schoolbestuurders worden meer eisen gesteld.
Mobiele telefoons horen niet in de klas. Basis- en middelbare scholen staan telefoons alleen toe als dat nodig is voor de les, bijvoorbeeld voor het aanleren van digitale vaardigheden.
Scholen in kleine dorpen zijn belangrijk voor de leefbaarheid. We investeren in kleine dorpsscholen door de kleine scholentoeslag te herzien. De toeslag wordt afgeschaft in grote steden, het vrijkomende geld gaat naar dunbevolkter gebied.
Aanpakken laaggeletterdheid. We zetten de huidige programma's, zoals Tel mee met taal, voort.


## Een fijne school voor leerlingen en ouders

Als ouder wil je het beste onderwijs voor je kind, maar ook een school die met je meedenkt. Wij willen dat scholen meer rekening houden met werkende ouders.

---
pdf_page: 33
---

We zorgen dat onderwijs past bij gezinnen. We willen dat kinderen niet langer naar huis worden gestuurd vanwege een studiedag van het personeel. Dat is beter voor leerlingen en werkende ouders. Dit moet voor scholen wel te dragen zijn. We stimuleren het aanbieden van één flexibel opneembare vakantieweek per jaar, in plaats van een tweede week meivakantie. We willen dat werkende ouders de mogelijkheid krijgen om in de zomervakantie hun kinderen een programma op school te laten volgen, zodat geen opvang geregeld hoeft te worden.
Kinderopvang en basisonderwijs gaan beter samenwerken. We schrappen regelgeving die integrale kindcentra bemoeilijkt, zodat meer kinderen op dezelfde plek naar buitenschoolse opvang en school gaan. We werken toe naar de dagschool, waar ouders ontzorgd worden en leerlingen zichzelf maximaal kunnen ontwikkelen.
De kwaliteit van scholen wordt inzichtelijk gemaakt. De inspectie houdt strenger toezicht door in de klas te kijken in plaats van op bestuursniveau en grijpt sneller in. Scholen worden op verschillende aspecten beoordeeld van 'zeer zwak' tot 'excellent'. Deze beoordelingen worden eenvoudig in te zien voor ouders.
leder kind verdient een kansrijke start. We gaan daarom door met gratis schoolmaaltijden en komen met een toegankelijke huurregeling voor kinderen die dat het hardste nodig hebben. Scholen benadrukken dat de vrijwillige ouderbijdrage echt vrijwillig is en gebruiken de bijdrage alleen voor extracurriculaire activiteiten. Schoolkosten als een kluisje, fietsenstalling of printpas komen niet voor rekening van ouders. We gaan verspilling van schoolboeken tegen.


# Elke leerling op de juiste plek 

ledere leerling moet het beste uit zichzelf kunnen halen, en zijn of haar talenten kunnen ontwikkelen.
Praktisch en theoretisch onderwijs zijn even belangrijk. Nederland heeft het talent van ieder kind nodig, van vmbo tot vwo. We hernoemen de schoolniveaus om niet langer in termen van hoger of lager te spreken. Vakmanschap is in het onderwijs te veel verwaarloosd, daarom voegen we praktische vaardigheden toe aan het curriculum en de doorstroomtoets.
De doorstroomtoets in groep 8 blijft bestaan. Om vooroordelen te voorkomen is objectief meten waar een leerling staat belangrijk en gaan we breder toetsen.
Makkelijker opstromen, in plaats van de brede brugklas. We willen dat leerlingen zoveel mogelijk op hun eigen niveau les krijgen. Het niveau waarop je instroomt is nu echter te bepalend. Scholen moeten leerlingen die onvoldoende uitgedaagd worden al gedurende het jaar op laten stomen. De extra subsidie voor brede brugklassen schaffen we af. Categorie gymnasia kunnen blijven bestaan. We stimuleren maatwerkdiploma's die toegang geven tot het vervolgonderwijs.
Het gespecialiseerd onderwijs is van grote waarde en blijft behouden. Wanneer veel leerlingen die extra aandacht nodig hebben in één reguliere klas zitten, gaat dat ten koste van het leerproces van alle leerlingen en van leraren. Onnodige barrières in het reguliere onderwijs halen we weg, bijvoorbeeld voor leerlingen met een lichamelijke beperking.
Volwaardig onderwijs voor hoogbegaafde leerlingen. Elke school heeft een plusklas en elke regio biedt voltijds hoogbegaafdheidsonderwijs aan. Er komt een landelijke handreiking voor invulling van plusklassen en extra vakken.
Leerlingen mogen niet tussen wal en schip vallen. Samenwerkingsverbanden krijgen doorzettingsmacht en kunnen scholen gaan verplichten passend onderwijs aan te bieden. We werken toe naar een digitale school voor kinderen die niet naar een fysieke school kunnen. Bovenmatige reserves van scholen vloeien voortaan automatisch terug.


## Onderwijs dat werkt voor studenten

Opleidingen moeten meer met studenten meedenken. Bijvoorbeeld door eerlijke voorlichting, door ruimte te bieden op een ander tempo te studeren en door goed en modern onderwijs aan te bieden.
De basisbeurs voor alle studenten blijft behouden. De basis- en aanvullende beurs zorgen voor minder kosten voor gewone gezinnen. Het wordt mogelijk het collegegeldkrediet in één

---
pdf_page: 34
---

keer op te nemen, zodat je vooraf verschuldigd collegegeld in één keer kan betalen.
We leiden studenten kansrijk op. We zorgen ervoor dat elke student over goede basisvaardigheden beschikt en na de opleiding perspectief heeft op een baan. Daarvoor is goede voorlichting over baankans, salaris en het onderscheid tussen beroepsonderwijs en academisch onderwijs noodzakelijk. We zorgen ervoor dat het beroepsonderwijs in elke regio beschikbaar blijft.
Goedkoper studeren voor een tekortberoep. Voor tekortberoepen schaffen we het lesgeld in het mbo af en verlagen we het collegegeld in het hoger onderwijs. Ook begrenzen we de hoogte van het collegegeld voor een tweede opleiding.
We zorgen voor meer flexibiliteit in het onderwijs. Door flexstuderen en microcredentials breed in te voeren kunnen werk en studie makkelijker worden gecombineerd. Daarnaast voeren we de Wet leeruitkomsten in, waardoor je een vak niet hoeft te volgen als je de kennis al in de praktijk hebt opgedaan. Hoorcolleges worden online beschikbaar. We maken experimenten met leerrechten weer mogelijk.
Een goed curriculum en goede lessen. Bij accreditatie van opleidingen komt meer aandacht voor de wetenschappelijke onderbouwing van onderwijsmethoden. We laten goede opleidingen vrij, maar houden scherper toezicht op ondermaatse opleidingen.
We nemen maatregelen voor meer studiesucces. Onderwijsinstellingen mogen zelf een geschikt bindend studieadvies blijven kiezen. Hierdoor voorkomen we verlate uitval en stimuleren we studiesucces. We stoppen met decentrale loting, omdat selectie aan de poort rechtvaardiger is dan loten. Wel moeten instellingen de selectiecriteria beter onderbouwen.
In de praktijk leren werkt het beste. Daarom starten we een BBL-offensief om 35\% van alle mbo'ers op te leiden op de werkvloer en stimuleren we duaal studeren in het hbo. We verhogen de subsidie om mbo'ers op de werkvloer op te leiden en gaan bedrijfsscholen deels bekostigen.
ledere student moet zich vrij voelen om zich te uiten. Of studenten zich vrij voelen hun mening te geven wordt onderdeel van beoordeling van opleidingen.


# Onderwijs en onderzoek dat bijdraagt aan Nederland 

Nederland heeft alle beschikbare mensen, talent en kennis nodig om de grote uitdagingen van deze eeuw aan te kunnen. Elke student moet kansrijk worden opgeleid, en het budget voor onderzoek moet vooral ten goede komen aan de grote transities.
Beroepsonderwijs moet aansluiten op de arbeidsmarkt. Het is van groot belang dat we mensen opleiden voor beroepen waar onze arbeidsmarkt ook echt behoefte aan heeft. Er komt een periodieke arbeidsmarkttoets in het hoger beroepsonderwijs. Beroepsopleidingen in het mbo en hbo met weinig kans op een baan krijgen een numerus fixus of zetten we stop. Door goede baankansen wordt het hbo aantrekkelijker voor vwo-scholieren.
Vervolgonderwijs voor de toekomst van Nederland. Instellingen werken meer samen, profileren op thema's en gaan minder concurreren op studentenaantallen. We gebruiken de gestarte toekomstverkenning om te bezien hoe het stelsel vernieuwd kan en moet worden, voeren capaciteitsbekostiging in en zorgen voor een duidelijker onderscheid tussen beroepsonderwijs en academisch onderwijs. De wet hoger onderwijs wordt gemoderniseerd, zodat instellingen hun aanbod makkelijker kunnen vernieuwen.
Wetenschappelijke kennis beschermen. We screenen waar nodig internationale onderzoekers en samenwerkingen zodat militaire of dual-usekennis nooit in verkeerde handen valt. We toetsen of nieuw beleid niet tot onverantwoorde risico's voor de kennisveiligheid leidt. Om heimelijke beïnvloeding tegen te gaan wordt de herkomst van onderzoeksfinanciering openbaar. Onderzoekers die loyaal zijn aan onvrije regimes worden sowieso geweerd uit gevoelige kennisgebieden.
Een leven lang ontwikkelen wordt de norm. Bij- en omscholing zijn essentieel voor persoonlijke ontwikkeling en economische groei. Publiek bekostigde instellingen worden verplicht om hun onderwijsaanbod beschikbaar te stellen aan volwassenen en werkenden. De prioriteit ligt bij tekortberoepen, mbo en mkb. Oud-studenten behouden na afstuderen vijf jaar toegang tot lesmateriaal en andere leermiddelen.
Onderzoek moet ook bijdragen aan het toekomstig verdienvermogen van Nederland.

---
pdf_page: 35
---

We stellen een strategische kennisagenda op zodat kennis beter doorvertaald wordt naar de economie en maatschappij en gebruikt kan worden voor maatschappelijke transities. We profiteren van de kansen die Europese samenwerking ons biedt. We werken samen met Europese universiteiten en maken gerichte keuzes, zodat onderzoeksgeld meer gaat naar bijvoorbeeld technisch, medisch en bèta-onderzoek. We vragen de private investeerders bij te dragen aan het behalen van de Lissabondoelstelling. Het budget voor topwetenschap moet aan de hand van objectieve indicatoren verdeeld worden. We stimuleren de uitbreiding van kenniscampussen zodat valorisatie en ondernemerschap meer ruimte krijgen.

# Cultuur en media voor alle Nederlanders. 

Onze gezamenlijke identiteit wordt mede gevormd door cultuur en media. We koesteren deze sectoren. De Nederlandse cultuursector is van absolute wereldklasse en de onafhankelijke media is van essentieel belang voor de democratie.
We staan voor de veiligheid van journalisten. We zorgen ervoor dat freelancers toegang hebben tot beschermingsmiddelen zoals een noodknop of steekwerend vest via het Flexibel Beschermingspakket Freelancers. Sociale media platformen worden verplicht escalatiekanalen te hebben waar journalisten bedreigingen kunnen melden.
Omroepen houden zich aan hoge journalistieke standaarden. In overleg met de sector worden concretere normen vastgelegd in de Mediawet, zodat het Commissariaat voor de Media effectief toezicht kan houden.
We moderniseren de NPO. De belangrijkste taak van de NPO is het uitzenden van feitelijk en waarheidsgetrouw nieuws, onderzoeksjournalistiek en educatie. We hervormen de NPO zodat er meer ruimte is voor omroepen om vanuit hun eigen identiteit programma's te maken. Er komt meer transparantie over de kosten van programma's.
Cultuur met impact. We dagen de sector uit bij te dragen aan maatschappelijke opgaven, en om andere doelgroepen zoals ouderen en jongeren te betrekken.
Er komt een bibliotheekvoorziening in elke gemeente. De bibliotheek is ontmoetingsplek voor jong en oud, en een belangrijke plek om leesvaardigheden en digitale vaardigheden op te doen. Ook zetten we in op de online bibliotheek.
Minder kunst in depots. De tientallen miljoenen kunstwerken in depots worden vaker uitgeleend of verhuurd. Zo kunnen meer mensen van kunst genieten. Wanneer kunstwerken niet meer vertoond worden, is verkoop op zijn plaats.
Gesubsidieerde instellingen gaan meer ondernemen. Instellingen en organisaties krijgen meer ruimte om ondernemend te zijn, we stimuleren hen om meer geld zelf te verdienen.
We pakken woekerhandel bij ticketverkoop aan. Voortaan mogen tussenhandelaren een maximumpercentage op de vraagprijs verdienen. We zorgen ervoor dat tickethandel via onafhankelijke platformen mogelijk blijft.
Meer aandacht voor volkscultuur. Elke regio heeft eigen manieren waarop cultuur samen wordt beleefd. Organisatoren van volkscultuur worden beter ondersteund en volkscultuur wordt een volwaardig onderdeel van de culturele basisinfrastructuur.

---
pdf_page: 36
---

# Brood op de plank

---
pdf_page: 37
---

# - Brood op de plank. 

## Hoe gaan we ons geld verdienen en hoe houden we de rekeningen betaalbaar?

Nederland behoort tot de meest welvarende landen ter wereld. Onze economie is innovatief en er waren nog nooit zoveel banen als in 2023. Dat gaat niet vanzelf, maar komt door al die Nederlanders die elke dag naar hun werk gaan, een bedrijf starten of hun hele leven hard gewerkt hebben. Dat betekent niet dat alles automatisch goed gaat. Ondernemers vragen om keuzes hoe zij kunnen groeien en verduurzamen. De middengroepen vragen om keuzes zodat hun rekeningen betaalbaar blijven. Senioren vragen om duidelijkheid over hun pensioen. En mensen die het moeilijk hebben in Nederland vragen om keuzes zodat zij weer perspectief hebben. Wij geloven dat we dit samen met ondernemers en al die Nederlanders voor elkaar gaan krijgen. Dat we problemen kunnen oplossen.

Onze sterke economie zorgt ervoor dat we kunnen investeren in goede voorzieningen, veiligheid en onderwijs. Ondernemers en bedrijven zijn daar onmisbaar voor. Wij willen dat de welvaart in Nederland ook in de toekomst op peil blijft. Daarom kiezen we niet voor krimp en achteruitgang, maar voor groei en vooruitgang. Vooruitgang betekent wel keuzes maken voor een slimme en schone economie. Daarom geven we ruimte en voorrang aan slimme en schone industrieën en helpen we ondernemers om de komende jaren de omslag te maken. En we kiezen voor het behouden en versterken van belangrijke productie naar de EU en Nederland, met een gelijk speelveld voor ondernemers in de EU. Om ons land economisch veilig te houden, kunnen we niet naïef zijn of ons veroorloven afhankelijk te zijn van verkeerde landen.

Onze sterke economie en welvaart zijn niet mogelijk zonder al die Nederlanders die elke dag hard werken, of dat altijd gedaan hebben. Zij houden ons land draaiende. Je baan - en ook vrijwilligerswerk - geeft je een plek in onze samenleving. We geloven dat iedereen talenten heeft en ieder mens wil bijdragen. Nog nooit werkten zoveel mensen, maar er zijn nog steeds veel vacatures. Toch zijn er nog veel mensen die meer kunnen en willen werken, maar die dat om allerlei redenen nog niet lukt. Ook krijgen te veel kinderen door moeilijke omstandigheden thuis niet de kansen die zij verdienen. De VVD wil dat iedereen de kans heeft om te blijven leren en zich te ontwikkelen. We helpen mensen die ziek zijn of werkzoekend en zetten alles op alles om mensen, waar dat kan, weer aan het werk te helpen. Daarbij kijken we naar wat iemand wél kan, we geven mensen in armoede weer perspectief en zorgen dat werkenden erop vooruitgaan. Wij zetten dus in op een innovatieve, kansrijke en aantrekkelijke arbeidsmarkt en economie, waarin iedereen meedoet!

---
pdf_page: 38
---

# De VVD wil de slimste en schoonste economie ter wereld. 

## Ruim baan voor ondernemers en het mkb

Om te zorgen dat Nederland nu en in de toekomst welvarend blijft, zijn florerende ondernemers cruciaal. Zij zorgen voor banen, investeringen en voor het geld dat nodig is om goede voorzieningen te organiseren. Ze zijn ook onmisbaar voor het oplossen van grote maatschappelijke vraagstukken.
Versterken ondernemersklimaat. We versterken het ondernemersklimaat in Nederland. In regelgeving maken we onderscheid tussen kleine en grotere bedrijven en bieden stabiliteit en rust. We verlagen de werkgeverslasten, zodat het meer loont om personeel in dienst te nemen. We sluiten samen met ondernemers een ondernemersakkoord, gericht op ons verdienvermogen. Met dit akkoord bouwen we aan het langdurige vertrouwen en blijft Nederland een gunstig vestigingsklimaat behouden.
Stimuleren start-ups en scale-ups. We stimuleren start-ups en scale-ups door betere toegang te geven tot hoogwaardige kennis bij universiteiten en kennisinstellingen. Bovendien gaan we pensioenfondsen stimuleren om op grote schaal te investeren in start-ups en scaleups. De VVD ziet graag dat er meer start-ups doorgroeien tot scale-up. Werknemers van startups zijn hier van groot belang, dus moet het mogelijk worden dat werknemers meedelen in de winst.
We behouden onze familiebedrijven. Daarom wil de VVD dat de bedrijfsopvolgingsregeling (BOR) behouden blijft. De eisen voor toepassing van de BOR moeten daarbij beter aansluiten bij de behoeften van ondernemers, terwijl we oneigenlijk gebruik tegengaan.
Betere toegang tot financiering voor het mkb. We verbeteren de toegang tot financiering voor ondernemers door het opheffen van het verpandingsverbod en inzet op het vergroten van non-bancaire financiering. Tevens wil de VVD dat Nederland net zoals het Verenigd Koninkrijk een mkb-bank opricht. Die bestaat uit het efficiënter vormgeven van huidige instituties.
Terugdringen van regeldruk. Om de regeldruk voor het mkb terug te dringen is de afgelopen jaren o.a. de mkb-toets ingevoerd voor nieuwe voorstellen. We zien echter dat meer stappen nodig zijn. Waar bij de huidige mkb-toets ondernemers zichzelf moeten melden om deel te nemen aan een mkb-toets, wil de VVD graag dat ministeries ondernemers benaderen voor deelname aan de mkb-toets. Bovendien moet nieuwe regelgeving zo eenvoudig en concreet mogelijk zijn en mag niet verder gaan dan nodig. We komen met een meetbaar doel om regelgeving te verminderen.
Herziening faillissementsrecht. We moderniseren het faillissementsrecht, zodat mkb'ers een sterkere positie krijgen wanneer toeleveranciers of klanten hun rekening niet meer kunnen betalen.
Terugbetalen coronaschuld. Er zijn op dit moment nog veel levensvatbare ondernemers die moeite hebben met het terugbetalen van belastingschulden die zij hebben opgelopen tijdens de coronacrisis. Het is zaak dat we menselijk en coulant met deze ondernemers omgaan.
Mengformules. Ondernemers moeten de volledige ruimte krijgen om hun creativiteit te benutten. Op dit moment is dat echter niet zo, omdat ondernemers beknot worden door regelgeving. Zo mag een restaurant nu bijvoorbeeld geen kookboeken verkopen. Daarom gaan we ervoor zorgen dat mengformules worden toegestaan.
Zero-emissiezones. Ondernemers moeten bij hun klanten en leveranciers kunnen komen. Er komt een gerichte hardheidsclausule voor ondernemers die met een gegronde reden niet kunnen voldoen aan de voorwaarden van de zero-emissiezones.
Veilig ondernemen. Stelen zou nooit mogen lonen en moet aangepakt worden. Aangifte is voor ondernemers tijdrovend. Daarom maken we het mogelijk voor ondernemers om ter plaatse aangifte te doen van winkeldiefstal.
Ondernemers helpen in strijd tegen cybercriminelen. Om ondernemers weerbaarder te maken tegen serieuze vormen van cybercrime, zoals ransomware voeren we een landelijk mkb-keurmerk in voor IT-leveranciers, gaan we structureel oefenen op digitale aanvallen en geven we (mkb-)ondernemers de mogelijkheid om de digitale beveiliging van hun bedrijf te

---
pdf_page: 39
---

laten testen met een cyberweerbaarheidsscan. We ondersteunen ondernemers bij het in kaart brengen van kansen en risico's van komende transities.
Gezonde dorps- en stadskernen. Levende en bruisende winkelstraten zijn van groot belang voor de leefbaarheid van steden en dorpen. Daarom wil de VVD gemeenten stimuleren om meer middelen ter beschikking te stellen om winkelgebieden toekomstbestendig te maken.
Risico's spreiden bij ziekte. Zieke werknemers vormen nu een te groot risico voor kleine werkgevers.Daaromgaanweverdermetdeingezettehervormingvandeloondoorbetalingsregels. We proberen deze hervorming voor kleine ondernemers zo aantrekkelijk mogelijk te maken, en de hoeveelheid bureaucratie te verminderen.
Failliete ondernemers worden geholpen. We willen ondernemers die failliet zijn gegaan een jaar lang uitzonderen van de vermogenstoets in de bijstand, zodat ook zij van het sociale vangnet gebruik kunnen maken voor zij hun huis of pensioen op hoeven te eten.
Helderheid voor zelfstandigen. De meeste zzp'ers kiezen weloverwogen en bewust voor het zelfstandige ondernemerschap en werken voor eigen rekening en risico. De overheid moet hen niet onnodig in de weg zitten. Tegelijkertijd is schijnzelfstandigheid een reëel probleem. Wie in alles een werknemer is, moet ook gewoon een arbeidscontract krijgen. We verduidelijken daarom de regels, waarbij evidente zzp'ers buiten schot blijven. Bij de handhaving richten we ons in eerste instantie op risicosectoren. We werken toe naar een aparte rechtsvorm voor zzp'ers, om iedere zelfstandige ondernemer op voorhand duidelijkheid te kunnen bieden. En we blijven de positie van zzp'ers in de polder versterken.


# Een economie die klaar is voor de toekomst 

De sectoren waarmee Nederland haar toekomstig verdienvermogen kan garanderen veranderen in razendsnel tempo. Om ook in de toekomst zeker te kunnen zijn van een goede boterham, moeten we nu investeren in de economie van de toekomst en de bescherming daarvan.
Industrie stimuleren en behouden. Onze Nederlandse industrie is van groot belang voor onze verdiencapaciteit. Ondanks de ruimtelijke en ecologische beperkingen moeten we voor economische groei zorgen. Dat is een voorwaarde om vrij en welvarend te kunnen leven. Daarnaast werken er veel Nederlanders, direct of indirect, in de industrie. Het is van belang dat we onze fabrieken behouden. Dat brengt wel met zich mee dat de industrie verduurzaamt. Wij zien een grote toekomst voor bedrijven die schoon zijn, en toegevoegde waarde leveren voor Nederland. Bijvoorbeeld omdat ze innovatief zijn of Nederland en Europa onafhankelijker maken. Daarnaast is het belangrijk dat veel mensen kunnen meeprofiteren van het bedrijfsleven. Dat vraagt wel om keuzes wie we voorrang geven.
Een sterke overheid met oog voor onze economische veiligheid. Nederland zet in Europees verband in op meer strategisch handels- en investeringsbeleid, om de strategische afhankelijkheid van Europa van energie, technologie en grondstoffen te verminderen. Een sterke overheid moet soms ingrijpen in de economie. We gaan ongewenste strategische afhankelijkheden afbouwen en onze vitale en strategische bedrijven beter beschermen tegen digitale spionage en sabotage door vijandige overnames en investeringen tegen te gaan.
Verstevigen digitale infrastructuur. Om onze toekomstige economie en soevereiniteit te verstevigen, versterken we Nederland als internet- en dataknooppunt van Europa door ons zeekabelnetwerk te ontwikkelen. We zetten ons in voor een Europees datacenterbeleid en besteden extra aandacht aan veiligheid, autonomie en duurzaamheid.
Kunstmatige intelligentie verzilveren. We zorgen ervoor dat er binnen Nederlandse en Europese wet- en regelgeving maximaal geëxperimenteerd mag worden met Al. Daarentegen mogen we de risico's van het gebruik van Al niet bagatelliseren. Nederland moet zich daarom internationaal inzetten om afspraken te maken over het gebruik van Al door bedrijven en overheid. Gecombineerd met deze internationale afspraken is het van belang om de kennis over de kansen en gevaren van Al binnen de overheid uit te breiden.
Snel en toegankelijk internet. Om digitaal voorop te kunnen blijven lopen streven we er daarom naar dat iedere Nederlander toegang heeft tot glasvezel en/of snel internet, met speciale aandacht voor de gebieden waar dit tot nu toe niet mogelijk is. Bovendien pleit de VVD voor meer tempo met het veilen van de benodigde frequenties voor de volledige uitrol van 5G en

---
pdf_page: 40
---

dat we een leidende rol gaan spelen bij het bepalen van de standaarden voor 6G.
Versterken van de kenniseconomie en hervormen topsectorenbeleid. De Nederlandse kenniseconomie wordt versterkt met het stimuleren van nieuwe technologieën als chips, fotonica, quantum en kunstmatige intelligentie. We hervormen het topsectorenbeleid en richten dit op de cruciale technieken voor het toekomstig verdienvermogen van Nederland en op het terugdringen van strategische afhankelijkheden.
Versterken regionale innovatie. Nederland kent met de Brainport en de bedrijvigheid rondom de TU Delft en de WUR verschillende regio's waar innovaties zich in razendsnel tempo ontwikkelen. Deze regio's lopen echter steeds meer aan tegen bijvoorbeeld een tekort aan technisch geschoold personeel en netcongestie. We gaan samen met de regio's deze problemen oplossen.


# Zorgen voor een duurzaam toekomstperspectief voor onze agrarische sector 

Wij willen dat boeren de ruimte krijgen om voedsel te produceren op een manier die past bij de draagkracht van de omgeving. We zorgen ervoor dat niet alleen productie, maar ook verduurzaming wordt beloond.
We stimuleren en ontwikkelen nieuwe verdienmodellen. Op die manier kunnen agrariërs omschakelen naar bijvoorbeeld de teelt van bio-based bouwmaterialen, plantaardige eiwitten of nieuwe vormen van voedselproductie. We starten fieldlabs om ondernemers de kans te geven ideeën uit te proberen. Ook maken we boeren bondgenoot bij het beheer van ons landelijk gebied. Met langjarige vergoedingen voor agrarisch natuurbeheer kunnen nieuwe vormen van inkomsten gecreëerd worden.
Goed ondernemerschap van boeren wordt beloond. Boeren hebben behoefte aan langetermijnbeleid. We willen af van wisselende middelvoorschriften en heldere doelstellingen centraal stellen. Met metingen op bedrijfsniveau en een Afrekenbare Stoffenbalans staan boeren aan het roer van het bedrijf en kunnen zij de vervuiling van bijvoorbeeld voer, mest en gewasbeschermingsmiddelen en daarmee de verliezen verminderen. Zo krijgen boeren de ruimte om te zorgen voor een voedselproductie die in balans is met de omgeving.
Met een verdere verduurzaming zorgen we voor een agrarische sector die klaar is voor de toekomst. Decennialang heeft onze landbouw op succesvolle wijze gezorgd voor hoge voedselproductie tegen de scherpste prijs. Maar productie en export moeten geen doel op zich zijn. We geloven in een sector die wereldwijd voorop blijft lopen door haar kennis en innovatiekracht.
Eerlijke prijs voor de boer. Binnen de landbouw stimuleren we dat de boer een eerlijkere prijs voor zijn product krijgt. We willen dat de marktmacht in de keten schuift van de inkopers naar de agrariërs. We willen één Nederlandse duurzaamheidsstandaard zodat de boer een eerlijke prijs krijgt voor zijn product. De ACM ziet erop toe dat boeren en tuinders prijsafspraken kunnen maken over de productie en verkoop van duurzame producten.
Bevorderen gelijk speelveld. We proberen regelgeving zoveel mogelijk in te voeren met andere landen. We zetten ons in om te voorkomen dat landen om ons heen producten met lagere standaarden kunnen importeren.
We versterken het vertrouwen in elkaar. De grote winst van de onderhandelingen over het Landbouwakkoord is dat alle partijen weer met elkaar aan tafel zaten. Die samenwerking moeten we behouden voor het bieden van perspectief.
De melkveehouderij is niet weg te denken uit het Nederlandse cultuurlandschap. We willen dat deze bedrijven grondgebonden zijn. Voldoende grasland is immers belangrijk voor de waterkwaliteit. De omvang van de Nederlandse melkveehouderij wordt de maatstaf voor de kalverhouderij. Ook voor intensieve veehouderij is plek in Nederland, op voorwaarde dat er stappen gezet worden op het gebied van dierenwelzijn op basis van een 'dierwaardige veehouderij', zoals die nu wordt gedefinieerd in het convenant.


## Strategisch handeldrijven

Landen in Zuid-Amerika, Azië en Afrika gaan de samenwerking met China en Rusland aan, omdat ze te lang moeten wachten op handelsverdragen met de EU.

---
pdf_page: 41
---

Strategische afhankelijkheden afbouwen. We zetten in op minder eenzijdige afhankelijkheid van China door toegang tot kritieke grondstoffen en diversificatie van productie te stimuleren met landen in Afrika, Zuid-Amerika en Azië. Daarvoor hebben we o.a. handelsverdragen en gebonden hulp nodig. Daarnaast moet Nederland kiezen wat onze unieke bijdrage in internationale waardeketens kan zijn. Vooral op het gebied van thema's als digitalisering en verduurzaming moeten we onze posities uitbouwen. Specifiek vraagt dit in ieder geval om een sterke nationale strategie op semiconductors en batterijen, twee enorme groeimarkten met strategische geopolitieke implicaties.
Meer handelsverdragen. We voeren een proactief handelsbeleid en blijven inzetten op meer handelsverdragen met landen zoals de VS, Brazilië en Australië. We zetten in op gelijke standaarden. Dit vergroot onze toegang tot afzetmarkten en grondstoffen en voorkomt dat landen zich tot China wenden. Handelsverdragen zijn cruciaal voor het behoud van onze welvaart.
Gelijke regels over maatschappelijk verantwoord ondernemen. We verwachten van bedrijven dat zij hun maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen, in Nederland zelf en over de grens. Tegelijkertijd willen we dat wettelijke eisen aan Nederlandse bedrijven daarbij realistisch zijn. We zetten ons daarom in voor gelijke Europese regels voor internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen in plaats van nationale regels.


# Gezond economisch beleid in de hele EU 

De EU-lidstaten en de EU-instituten geven al jaren te veel geld uit en houden zich niet aan financiële regels die we in EU-verband met elkaar hebben afgesproken. Daarnaast hebben ondernemers met te veel verschillende regels te maken in de EU.
Versterking Europese interne markt. We willen een gelijk speelveld in de EU voor alle bedrijven. Alleen dan is Europees ondernemen mogelijk. Daarom moeten strengere nationale koppen bovenop EU-wetgeving vermeden worden en zetten we in op EU-wetgeving die de Europese interne markt verder harmoniseert.
Terugkeer begrotingsdiscipline. We blijven inzetten op een gezond en prudent macroeconomisch beleid door alle EU-lidstaten binnen de EU. We willen dat alle lidstaten werk maken van het afbouwen van hoge schulden en terugkeren naar begrotingsdiscipline. De Europese Commissie treedt daarbij sneller op tegen lidstaten die begrotingsafspraken niet nakomen. Dat moet strikt en fair. We maken ons hard binnen de EU-instituten om te besparen op EUbegrotingen in plaats van alsmaar nieuwe bijdrages, extra geld of nieuwe instrumenten te vragen aan de EU-lidstaten.



## Zorgen dat meedoen meer oplevert en het leven betaalbaar blijft.

We willen dat werkenden meer terugzien van hun inzet. We willen dat meer werken meer loont en laten werknemers sneller meeprofiteren als het goed gaat. Daarbij nemen we maatregelen om het dagelijkse leven betaalbaar te houden voor mensen met een middeninkomen.
De belasting op werk verlagen. We willen dat werken loont, en dat mensen gestimuleerd worden om meer uren of voltijd te werken. Daarom willen we de belasting op werk verlagen, zodat middengroepen er meer op vooruit gaan en het loont om (meer) te gaan werken. We verruimen de werkkostenregeling, zodat werkgevers hun personeel kunnen belonen, bijvoorbeeld met een meerurenbonus.
Een eenvoudiger belasting- en toeslagenstelsel. We gaan door met de ingezette vereenvoudiging van het belasting- en toeslagenstelsel, waarbij bijvoorbeeld de kinderopvangtoeslag op termijn wordt afgeschaft. Uiteindelijk willen af van het hele toeslagenstelsel. Naast eenvoudiger maken wij het stelsel zo ook voorspelbaarder, waardoor het beter te overzien is en we armoede verder voorkomen. Hierbij is de koopkracht van

---
pdf_page: 42
---

middengroepen randvoorwaardelijk.
Werknemers mee laten profiteren. Als het goed gaat met een bedrijf, moet het ook goed gaan met de werknemers van dat bedrijf. Daarom willen we meer mogelijkheden creëren om werknemers meer mee te laten delen in de winst die het bedrijf maakt.
Meer inzicht in hoe meer werken loont. Veel goedbedoelde regelingen maken meer werken minder lonend. Daarom gaan we bij financiële besluiten vooraf standaard het effect op de marginale druk inzichtelijk maken en meewegen. De overheid zorgt ervoor dat het effect van meer uren werken op je nettoloon snel en eenvoudig uit te rekenen is. En werkgevers geven iedere werknemer een begrijpelijk en overzichtelijk loonstrookje, zodat mensen snappen wat ze verdienen en waar ze voor betalen.
Goedkopere kinderopvang voor werkenden. We hervormen de kinderopvangtoeslag naar bijna gratis kinderopvang voor werkenden. We nemen voor deze hervorming zorgvuldig de tijd vanwege de krappe arbeidsmarkt en houden vast aan de diversiteit in de opvang. Daarbij passen we slimme prijsregulering toe, om te voorkomen dat de kosten te veel stijgen. De huidige opvangcapaciteit wordt als eerste ingezet voor werkenden.
Goedkoper naar je werk kunnen. Om naar je werk gaan betaalbaar te houden, willen we de belastingvrije reiskostenvergoeding standaard indexeren. En in ieder arbeidscontract moet een afspraak over een reiskostenvergoeding gemaakt zijn. Ook verlagen we de accijnzen op benzine, zodat autorijden betaalbaar blijft.
Lagere belasting op de energierekening. De energiebelasting in Nederland hoort tot een van de hoogste van Europa, terwijl de rekeningen ook al hoog zijn. Wij willen de belasting op de energierekening verlagen.
Betaalbaar wonen. We maximeren de stijging van de ozb die gemeenten kunnen doorvoeren, laten de hypotheekrenteaftrek in stand en remmen de stijging van de huren. Ook zorgen we ervoor dat je makkelijker je huis kunt verduurzamen of dat je huisbaas hiertoe verplicht wordt. Zo blijft wonen betaalbaar.


# ledereen in armoede de kans geven hieruit te komen. 

In Nederland mogen armoede en schulden nooit een doolhof worden waar je niet meer uit kunt komen. Dat kan alleen als meedoen beter beloond wordt, kinderen gelijke kansen krijgen en iedereen met schulden perspectief op een oplossing houdt.
Een einde aan werkende armen. In Nederland zou je met een voltijdsbaan rond moeten kunnen komen. We stellen onszelf het doel om werkende armoede zo snel mogelijk terug te dringen. Om dit te bereiken verhogen we het minimumloon.
leder kind moet de armoede kunnen ontstijgen. We gaan anders naar het bestrijden van armoede kijken. Kinderen kunnen er niks aan doen dat zij in armoede geboren worden. We willen dat nog meer kinderen dan nu de armoede ontgroeien. Zij verdienen gelijke kansen. We steunen gezinnen met kinderen.
We bestrijden dakloosheid. Je hebt een huis nodig om je leven op te kunnen bouwen. We willen dat dakloze mensen een flexwoning kunnen krijgen en houden de doelstelling van nul daklozen in 2030 vast. We bieden hen passende hulp en ondersteuning.
Niet profiteren van andermans geldproblemen. We gaan het doorverkopen van schulden als verdienmodel tegen. We gaan 'Buy Now, Pay Later'constructies streng reguleren. Dit wordt voor minderjarigen of bij grote bedragen verboden, om kwetsbaren te beschermen tegen het aangaan van te grote betalingsverplichtingen. We verlagen de maximaal toegestane boetes bij het missen van een betaling. En we verplichten het vooraf actief attenderen van gebruikers over de kosten en rentes.
Geven waar je recht op hebt. Het niet-gebruik van sociale regelingen is veel te hoog. Dat pakken we aan. Het kan bijvoorbeeld niet zo zijn dat iemand in armoede leeft omdat sociale diensten geen contact mogen opnemen.
Snelle hulp bieden bij geldproblemen. Daarom zetten wij in op vroegsignalern van schulden. Zodra schulden problematisch worden, is het in veel gevallen al te laat. We willen werkgevers en gemeenten helpen om beginnende schuldenproblematiek sneller op te sporen en dit effectief op te pakken voor de situatie escaleert.

---
pdf_page: 43
---

Laagdrempelige hulp bij geldproblemen. Als rekeningen zich opstapelen raken veel mensen in de stress. Zij durven de stap naar de schulphulpverlening vervolgens niet te nemen. Gemeentes moeten in gesprek gaan met mensen die hun brieven niet beantwoorden en structurele betalingsachterstanden hebben. Ook moet er een meldplicht bij de gemeente zijn voor aanbieders van vaste lasten als rekeningen structureel niet betaald worden.
Geldproblemen uit handen nemen. Het armoede- en schuldenbeleid van gemeenten moet gericht zijn op het zo snel mogelijk ontzorgen van mensen met problematische geldzorgen. Wij willen dat professionals zo vroeg mogelijk meehelpen om orde op zaken te stellen en zo nodig overgaan op schuldhulpverlening.
Mensen weerbaar maken. Na een schuldhulpverleningstraject is de kans op terugval groot. We willen dat mensen weerbaar gemaakt worden tegen terugkerende armoede. Gemeenten moeten deze doelgroep extra goed in de gaten houden en contact onderhouden om de geldsituatie bespreekbaar te houden.


# De toekomst van werk 

In Nederland hebben we veel ongekend talent. Mensen die werken, maar ook thuiszitten die graag een bijdrage willen leveren. Dat krijgen we alleen voor elkaar door samen te werken. Bedrijven, maatschappelijke organisaties, overheid en al die mensen om wie het gaat. Daarom moeten de regels mee met een tijd waarin werkenden zelf willen bepalen hoe ze hun werkzame leven inrichten.
Zekerheid bieden voor wie hard werkt. Werkende armen hebben nu vaak last van een te onzeker arbeidscontract. Daarom gaan we door op de ingezette hervormingen op de arbeidsmarkt, waarmee we meer zekerheid willen bieden aan mensen die in een flexibel contract zitten en meer wendbaarheid willen geven aan ondernemers om een goede werkgever te kunnen zijn.
Werknemers meer vrijheid geven. We willen dat werkenden, in overleg met werkgevers, meer vrijheid krijgen om hun werk en leven in te richten zoals zij dat zelf willen. Daarbij moet meer ruimte zijn voor verzoeken van werkenden voor flexibelere werktijden. Thuiswerken gaan we extra stimuleren.
Zelfstandigen ook opvangen bij een tegenslag. Veel zelfstandigen zijn nu kwetsbaar bij arbeidsongeschiktheid. Daarom gaan we door met de invoering van de arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zelfstandigen, met keuzevrijheid tussen een publieke en een private verzekering. Bij de vormgeving van deze nieuwe verzekering zijn zelfstandigen een gesprekspartner.
Mensen van werk naar werk helpen. Hoe eerder iemand na baanverlies weer aan de slag gaat, hoe beter. Als een werkgever iemand moet laten gaan, maar de werknemer helpt bij het vinden van een nieuwe baan, hoeft de werkgever geen transitievergoeding te betalen.
Snel een nieuwe baan bij werkloosheid. We willen mensen die werkloos zijn geworden in staat stellen zich volledig te richten op het vinden van een nieuwe baan. Daarom komen we direct na het werkloos worden met een hogere WW-uitkering, die stapsgewijs afbouwt.
Slimmer optreden bij overtredingen Participatiewet. We willen dat bij overtredingen van de Participatiewet niet alleen boetes, maar ook cursussen of scholing opgelegd kunnen worden wanneer dat helpt om participatie bevorderen. Dit helpt beter om de stap naar duurzaam werk te zetten.
Mensen uit de bijstand aannemen belonen. Het aannemen van iemand die lang niet gewerkt heeft, kent risico's voor een werkgever. We laten de overheid een deel van dit risico dragen, zodat meer werkgevers deze groep een kans gaan bieden. We vragen een bijdrage van bedrijven en de overheid om mensen met afstand tot de arbeidsmarkt aan het werk te helpen. We verhogen de taaleis in de bijstand, omdat Nederlands leren cruciaal is op weg naar een baan.
Meer hulp om aan de slag te komen. Mensen die lang in de bijstand zitten, moeten veel actiever door gemeenten geholpen worden. We willen dat zij na één jaar opnieuw een intakegesprek krijgen bij de gemeente, waarbij er een re-integratieplan opgesteld wordt.
Tegengaan van arbeidsmarktdiscriminatie. ledereen verdient een eerlijke kans op de arbeidsmarkt, ongeacht leeftijd, geslacht of afkomst. We voeren daarom de Wet toezicht

---
pdf_page: 44
---

gelijke kansen bij werving en selectie in en zetten samen met de werkgevers en vakbonden in op een langjarige aanpak van arbeidsmarktdiscriminatie.

# Een welverdiend pensioen 

Gepensioneerden hebben onze samenleving enorm veel te bieden en dragen nog steeds veel bij via vrijwilligerswerk. Het is belangrijk dat wij hun bijdragen blijven waarderen. We zorgen dat het pensioen voor jong en oud goed geregeld is en geven mensen zoveel mogelijk ruimte om hun pensioen te organiseren op een manier die past.
Gecontroleerd overgaan naar het nieuwe stelsel. De komende jaren gaan we over naar het nieuwe pensioenstelsel. Pensioenfondsen moeten de ruimte hebben zich daarop te focussen. De overheid moet scherp toezicht blijven houden op die transitie. Pensioenfondsen moeten hun deelnemers helder en begrijpelijk informeren.
Pensioenfondsen moeten zich richten op hun kerntaak. Pensioenfondsen moeten een hoger pensioen creëren en zich onthouden van politiek activisme. Als fondsen bij beleggingskeuzes andere overwegingen dan rendement voor deelnemers laten prevaleren, moeten zij aantonen dat dit een breed gedragen wens onder hun deelnemers is. Deelnemers die er anders over denken moeten binnen het fonds meer vrijheid krijgen om die keuze niet te maken.
Actief blijven voor wie dat wil. Senioren brengen een berg kennis en ervaring mee. Zij willen vaak actief blijven, maar hebben daarbij wel behoefte aan meer flexibiliteit. Daarom willen we het verplichte leeftijdsontslag in cao's afschaffen en de arbeidsmarktpositie van gepensioneerden verbeteren, door er bijvoorbeeld voor te zorgen dat het nulurencontract voor hen beschikbaar blijft.
Keuzevrijheid waar het mogelijk is. Omdat veel mensen verplicht sparen voor later, hebben wij een sterk pensioenstelsel. Maar daarbinnen moet er ruimte zijn voor zoveel mogelijk keuzevrijheid, bijvoorbeeld door het mogelijk te maken de AOW later in te laten gaan voor een hogere uitkering, de pensioenpremie maximaal vijf jaar stop te zetten en met de Wet bedrag ineens bij pensionering een deel van het opgebouwde pensioen op te nemen.
Een goed pensioen voor zelfstandigen. Met de nieuwe pensioenwet breiden we de mogelijkheden voor zelfstandigen om fiscaal aantrekkelijk pensioen op te bouwen, uit. Als de experimenten voor zelfstandigen om direct bij een fonds pensioen op te bouwen succesvol zijn, komen we tot een permanente regeling.
Helderheid over wat keuzes nu betekenen voor later. Veel mensen die in deeltijd werken, realiseren zich niet dat dit ook gevolgen heeft voor de hoogte van hun pensioen later. Om ervoor te zorgen dat die keuze bewust gemaakt wordt, willen we dat via het Pensioenoverzicht inzichtelijk wordt gemaakt welke consequenties dit heeft voor de hoogte van je pensioen.

---
pdf_page: 45
---

# Fijn wonen, vlot doorrijden.

---
pdf_page: 46
---

# - Fijn wonen, vlot doorrijden. 

## Hoe zorgen we ervoor dat iedereen fijn kan wonen en vlot van A naar B kan komen?

We leven in een prachtig land. We hebben geweldige steden, dorpen en wijken. We hebben goede wegen, treinen, trams en metro's waardoor we ons kunnen verplaatsen. Dat komt omdat Nederland een land is van pioniers. Door innovaties in Zeeland weten we ons sinds de jaren vijftig te beschermen tegen het water. In Rotterdam proberen we keer op keer hogere wolkenkrabbers te bouwen. En in 1918 kregen Nederlanders het idee de Zuiderzee in te polderen. Dit grootse denken en deze innovaties moeten we koesteren voor de toekomst. Wie uit het raam kijkt van de auto of de trein ziet goed hoe innovatief en goed doordacht Nederland is.

De afgelopen jaren lijkt het alleen of we steeds vaker 'vast' staan in ons land. Door de problemen op de woningmarkt zitten we vast omdat we geen betaalbare woning kunnen vinden. We staan vast op het spoor omdat de overvolle trein niet rijdt en we staan soms vast in de file. We weten dat dit meerdere oorzaken heeft. De bevolking groeit en groeit. Onze infrastructuur en wijken zijn niet berekend op zoveel mensen. En we moeten glashelder zijn: ook de uitstoot van stikstof heeft ons land verder op slot gezet. Daarom zijn er duidelijke keuzes nodig. Keuzes die ervoor zorgen dat we weer eenvoudig een huis kunnen vinden. Keuzes die ervoor zorgen dat je vlot kunt doorrijden. En keuzes waardoor die weg, dat spoor en dat huis betaalbaar worden.

De VVD kiest er dan ook voor om de regie in handen te nemen bij het inrichten van het land. We moeten groots denken en doen. We zullen de komende jaren moeten gebruiken om echt fundamenteel na te denken hoe we ons land willen inrichten, en over de rol van de overheid. Want het Rijk en bouwers gaan tientallen nieuwe wijken intekenen en bouwen. Bouwen en wonen zijn namelijk een kerntaak van de overheid. Daarnaast gaan we meer investeren in het verbeteren van wegen en spoor. De auto en het ov zijn beide geweldige vervoersmiddelen. En de VVD kiest voor betaalbaarheid. Dit betekent ook dat we vervoer betaalbaar houden door bijvoorbeeld de stijgende brandstofprijs te dempen.

Zo zorgen we ervoor dat je weer de vrijheid hebt om vlot op je eindbestemming te komen. Zo zorgen we ervoor dat je betaalbaar kunt wonen in een fijne wijk. Zo zorgen we ervoor dat we onze ruimte beter doorgeven aan de pioniers van de toekomst.

---
pdf_page: 47
---

# De VVD wil doorrijden, schoon vliegen en geweldig ov. 

Betaalbaar doorrijden op de weg en in het ov
De auto en het ov zijn essentieel in ons dagelijks leven: we zijn ervan afhankelijk. Daarom willen we ervoor zorgen dat je door kunt blijven rijden op het spoor en op de weg. En we zorgen ervoor dat mobiliteit betaalbaar is.
We werken achterstanden weg. We doen een extra investering in het onderhoud en het verbeteren van bestaande wegen, sporen, tunnels en bruggen. En we gaan de komende jaren bouwen aan de nieuwe wegen, bruggen en tunnels waar we de voorgaande jaren plannen voor hebben gemaakt en in hebben geïnvesteerd. We doen dat zoveel mogelijk planmatig en klimaatbestendig. We investeren in alle vervoerstypen. We werken samen met provincies en gemeenten. We bouwen waar de nood hoog is en gaan realistisch om met knelpunten.
We staan klaar om te bouwen. Stikstof bemoeilijkt de aanleg van nieuwe wegen. Waar vergunningen voor nieuwe infrastructuur al gegeven zijn, bouwen we deze infrastructuur. Ook kleinere projecten, zoals de aanleg van extra afslagen bij bedrijventerreinen, zetten we door. Daarnaast voeren we alle voorbereidende handelingen uit, zoals het ontwerpen, voor het aanleggen van nieuw asfalt en nieuwe wegen. Zo zorgen we ervoor dat de bouw van nieuwe wegen doorgang kan vinden, zodra er nieuwe stikstofruimte is.
We houden de mobiliteit betaalbaar. We beperken de stijging van de prijzen en houden de auto een betaalbaar vervoermiddel door de accijnzen te verlagen. Ook houden we het ov betaalbaar. Verschillende tarieven mogen de reiziger niet op kosten jagen.
We gaan mobiliteit slimmer maken. We maken gebruik van en ontsluiten data om mobiliteit slimmer te maken en files te voorkomen. Uiteraard gaat de automobilist zelf over zijn eigen data. Ook maken we gebruik van andere oplossingen, zoals het stimuleren van thuiswerken en meer flexibele werktijden. We steunen innovaties, zoals slimme infrastructuur en mobiliteit, zelfrijdende auto's en zelfrijdende taxi's. Daarnaast maken we het makkelijk om gebruik te maken van deelmobiliteit.
We gaan schoner rijden. ledere Nederlander een schone auto voor de deur. We stimuleren de omslag naar elektrisch vervoer, bijvoorbeeld in de tweedehandsmarkt van elektrische auto's. We doen dit op een manier dat de gewone automobilist zo min mogelijk geraakt wordt door hogere kosten of belastingen. We zorgen dat het financieel blijft lonen om elektrisch te rijden en we zorgen ervoor dat daar in de begroting van het Rijk ook op een moderne manier mee om wordt gegaan. We gaan fors aan de slag met de uitrol van het laadpalennetwerk.
We gaan toe naar een nieuw stelsel. In de toekomst werken we toe naar een stelsel van betalen naar gebruik waaraan iedereen, ook bij gebruik van elektrisch vervoer, bijdraagt. We verhogen de belasting op de auto daarbij niet. Betaalbaarheid voor middengroepen en ondernemers is dus randvoorwaardelijk aan dit systeem. Het is immers rechtvaardig dat zij baat hebben bij schoner rijden. Het tarief is niet gebonden aan de tijd en de plek waar je de auto gebruikt. Een spitsheffing voor hardwerkend Nederland is dus niet aan de orde. Ook houden we oog voor de betaalbaarheid van de auto in de regio.
We willen beter ov. Treinen, bussen, trams en metro's zijn essentieel in ons dagelijks leven. Soms zit het ov barstensvol, maar over het algemeen zijn de reizigersaantallen teruggelopen. Wij willen dat het ov vlotter afschaalt en opschaalt, als dat nodig is. Sprinterlijnen laten we in hogere frequentie rijden en beter aansluiten op het lokale openbaar vervoer. Ook passen we de Wet personenvervoer aan, zodat kleinschalig deelvervoer en combinaties met taxi en doelgroepvervoer mogelijk worden.
We zorgen voor meer ov-aanbod. We blijven waar mogelijk investeren in ov, zowel in de stad als in de regio. Om regio's beter te bedienen, willen wij dat er meer concurrentie op het spoor ontstaat (open toegang) waardoor het ov sneller en beter wordt. We gaan snel aan de slag met de volgende aanbesteding op het spoor. Ook onderzoeken we welke sprintertreinen we door de provincies kunnen laten rijden, zodat hier de dienstverlening wordt verbeterd. Daarnaast zijn we voor het uitbreiden van lightrailnetwerken die grote steden met elkaar verbinden. De stations

---
pdf_page: 48
---

blijven we opknappen en moderniseren. Ten slotte willen wij als een speer gaan starten met de realisatie van snelle buslijnen.
We verbeteren de bereikbaarheid van álle regio's. We willen de reistijd tussen de Randstad en andere regio's verminderen. Ook gaan we het reguliere ov en het doelgroepenvervoer vaker samenvoegen. Verder moet de belbus of regiotaxi beschikbaar blijven. Deze voorzieningen zijn essentieel en vervullen ook een sociale functie voor mensen die geen auto hebben of door een handicap geen gebruik kunnen maken van een auto. De Westerscheldetunnel maken we zoals gepland tolvrij voor personenvervoer. Om de bereikbaarheid in het hele land verder te vergroten, bouwen we meer overstapplaatsen.


# Veiligheid op de weg en in het ov 

Wangedrag belemmert de vrijheid om te gaan en te staan waar je wil; daar maken we korte metten mee.
We verbeteren de verkeersveiligheid. We zetten in op het anders inrichten van wegen, het vergroten van de pakkans voor drank- en drugsrijders, meer flitspalen en meer $30 \mathrm{~km} /$ per uurwegen in de bebouwde kom. We passen fietspaden en voetpaden aan zodat deze veiliger worden. Ook stimuleren we het gebruik van fietshelmen. Bij het toelaten van nieuwe voertuigen op de weg moet de veiligheid voorop blijven staan. We blijven daarnaast onveilige N -wegen aanpakken om de veiligheid te verbeteren.
Harde straffen voor hufters. De pakkans om verkeershufters aan te pakken moet omhoog. Hetzelfde geldt voor drank- en drugsrijders. We verhogen de boetes voor zware overtredingen in het verkeer. Bij herhaalde overtredingen neemt de boete toe. Er komen vaker gevangenisstraffen voor drank- en drugsrijders, in plaats van taakstraffen. Voor zeer roekeloze rijders en recidivisten volgt een levenslange rijontzegging. Het wordt mogelijk om een alcoholslot te plaatsen.
Verkeersboa's en spoorboa's. Boa's krijgen meer mogelijkheden om de verkeersveiligheid te handhaven. Zo moet het mogelijk worden voor boa's om boetes uit te schrijven op basis van het kenteken. Om de veiligheid in treinen en op stations te vergroten komen er meer speciaal opgeleide boa's voor het spoor. Zij voorkomen agressie en pakken overlastgevers aan.
Keiharde aanpak overlast ov. Om overlastgevers uit treinen te weren, leggen we vaker een ovverbod op. Voor eenmalige overtreders kan dit tijdelijk zijn. Om dit verbod ook echt te handhaven en om overlastgevers beter aan te pakken moeten spoorboa's toegang krijgen tot systemen waarmee de identiteit van reizigers kan worden vastgesteld. Perrons en stations moeten met name toegankelijk zijn voor reizigers en daarom moeten de poortjes vaker gesloten blijven. Ook willen we hogere boetes op zwartrijden. Op stations en andere ov-knooppunten komen meer camera's om criminelen een gezicht te geven en makkelijker op te sporen.
Veilig in het vliegtuig. We stimuleren en faciliteren het delen van zwarte lijsten van overlastgevers en het moet makkelijker worden om overlastgevers te weren.
Veilig het spoor oversteken. We blijven gevaarlijke spoorwegovergangen aanpassen zodat gevaarlijke verkeerssituaties bij het oversteken van een spoorlijn voorkomen kunnen worden.
Veilige parkeerplaatsen voor vrachtwagens. We gaan door met het aanleggen van zogenaamde truckparkings. Door deze extra beveiligde parkeerplaatsen te bouwen, voorkomen we inbraak en diefstal.


## Op een schone manier Nederland en de wereld ontdekken

De VVD wil dat we weer trots kunnen zijn op onze luchtvaart en op Schiphol. We gaan
aan de slag de luchtvaart te vergroenen. Zo kunnen we op een schone manier de wereld blijven ontdekken en komt 'groen vliegen' dichterbij.
We verduurzamen de luchtvaart. We houden de luchtvaartsector aan de eerder gemaakte afspraken dat de sector zijn vliegtuigen blijft verduurzamen. Hier blijven we ook in internationaal verband voor pleiten. Ook vinden we het noodzakelijk dat de karretjes die vliegtuigen vervoeren, de taxibots, elektrisch gaan rijden.
We versterken Schiphol. Schiphol is essentieel voor Nederland en de Nederlandse economie. We behouden het overstapknooppunt van Schiphol. Ook moet Schiphol zo snel mogelijk een

---
pdf_page: 49
---

natuurvergunning krijgen. We houden vast aan de hervormingsplannen van de luchthaven. In deze plannen houden we oog voor vrachtvluchten. Als vliegtuigen stiller en schoner worden, kan Schiphol groeien.
We pakken overlast van vliegtuigen aan en gaan schoner vliegen. Om de overlast voor omwonenden van Schiphol terug te dringen, zorgen we ervoor dat er een nachtsluiting komt. We zetten ons in om Europees de bijmengverplichting voor biobrandstoffen te verhogen. Zo verduurzamen we de luchtvaart, maar houden we een gelijk speelveld. Indien deze bijmengverplichting op Europees niveau niet haalbaar blijkt, gaan we in overleg met de Nederlandse sector om bio- of synthetische kerosine te tanken.
We helpen regionale luchthavens. Regionale luchthavens zijn essentieel voor lokale economieën. Daarom moeten we Lelystad Airport openen, zodat deze luchthaven vluchten over kan nemen van Schiphol. We houden regionale luchthavens goed bereikbaar, zodat vliegen vanuit je eigen regio aantrekkelijker wordt.
We willen betere internationale spoorverbindingen. We zetten Europees in op versterking van het treinnetwerk. Zo kunnen consumenten makkelijker kiezen voor duurzame alternatieven voor korte vluchten. Om meer internationale treinverbindingen aan te jagen, moet het spoorsysteem in open toegang blijven functioneren. Daardoor komen er ook andere vervoerders die internationale treinen gaan rijden en worden prijskaartjes goedkoper. Er komt een Europees ticketsysteem om eenvoudiger je treinkaartje te kopen.
We bouwen supersnelle fietspaden. Tussen grote ov-knooppunten bouwen we grootschalige fietspaden, zodat je eenvoudig van de fiets over kunt stappen op het ov en andersom. Bestaande fietspaden onderhouden we beter.
We maken de reis naar je eindbestemming duurzamer. Het moet mogelijk worden om je vliegkaartje en treinticket in één stap te reserveren. Zo kom je op een duurzamere manier op je eindbestemming.


# Een moderne maritieme en logistieke sector 

De maritieme sector en logistieke sector zijn onmisbaar voor onze economie en voor ons land. We willen de ruimte bieden zodat onze zeehavens en regionale havens kunnen groeien, maar pakken negatieve effecten aan.
Schoon varen. Om schepen te verduurzamen geven we de binnenvaart en zeevaart meer dan nu toegang tot het Klimaatfonds. Het verbod op varend ontgassen moet op korte termijn gehandhaafd worden. Het is aan provincies om aan de slag te gaan met de ontgassingsinstallaties. De subsidieregelingen voor binnenvaart moeten blijven bestaan. We werken aan goede initiatieven zoals het maritiem masterplan.
Schoon tanken en opladen. We versterken de Clean Energy Hubs. Door in deze tankstations en laadstations te investeren, kan de binnenvaart op een schone manier batterijen opladen en tanken. We breiden dit uit naar zeehavens. Om schepen niet onnodig aan wal hun uitlaatgassen uit te laten stoten, investeren we ook in de havens waar schepen nog geen walstroom kunnen gebruiken.
Goederenvervoer op de weg, spoor en water gaat vlot van A naar B. We blijven ons inzetten om het goederenvervoer zoveel mogelijk te verplaatsen van de weg naar het spoor en het water. Waar knelpunten zijn, gaan we in overleg met de sector. Om schepen ook echt makkelijk over de Nederlandse wateren te laten varen, pakken we storingen van bruggen en sluizen aan. Bij onderhoudswerkzaamheden aan bruggen en tunnels beperken we overlast voor de binnenvaart zoveel mogelijk.
Voorkomen van overlast van spoorgoederenvervoer. Trillingen en geluidshinder zijn gevolgen van spoorgoederenvervoer. Deze overlast beperken we zoveel mogelijk door het spoor hierop aan te passen.


## Droge voeten, genoeg drinkwater en veilig zwemmen

Wij willen dat je je geen zorgen hoeft te maken over het water. Of dit nu gaat over het houden van droge voeten, de kwaliteit van het water of de vraag of er genoeg drinkwater is. Het Rijk moet daarom aan de slag om deze zorgen weg te nemen.

---
pdf_page: 50
---

De inrichting van Nederland en water. Als we nieuwe wijken, bedrijventerreinen of kantoren bouwen, houden we eerst rekening met de kwaliteit van bodem en water, voordat we hier überhaupt gaan bouwen. Bij de bouw van nieuwe woonwijken moet de ontwikkelaar maatregelen nemen om goed om te gaan met extreme regenval, maar ook met periodes van droogte en hitte.
Droge voeten. De zeespiegel stijgt. We zorgen ervoor dat we uiterlijk 2050 alle dijken en keringen hebben verstevigd, zodat we overstromingen zoveel mogelijk kunnen voorkomen.
Omgaan met extreme regenval en droogte. Een gevolg van de klimaatverandering is dat we vaker te maken krijgen met flinke buien en droogte. Om het overschot aan water goed op te kunnen vangen, zorgen we voor meer ruimte voor onze rivieren en beken. Het overtollig water houden we zo lang mogelijk vast. We maken grondwateronttrekkingen meldingsplichtig en waar water erg schaars is, maken we deze onttrekkingen vergunningsplichtig.
Schoon en fris water. We moeten ons houden aan de Europese regels op het gebied van waterkwaliteit. Dat doen we niet 'omdat het moet van Brussel', maar omdat we schoon en veilig van het water gebruik willen blijven maken. Daarom komen we met aanvullende maatregelen om de kwaliteit van ons water te verbeteren. Zo hoeven we ons minder zorgen te maken over drinkwater en kunnen we recreëren op het water.
Voldoende drinkwater voor iedereen. We willen dat je je geen zorgen hoeft te maken over zoiets normaals als drinkwater. We proberen water zoveel mogelijk te hergebruiken en gaan aan de slag met het winnen van nieuwe drinkwatervoorzieningen.


# De VVD wil een fijn en betaalbaar dak boven je hoofd. 

## Iedereen een eigen huis

De VVD wil mensen met een eigen huis helpen, zoveel mogelijk mensen aan een nieuwe woning helpen en de maandlasten drukken.
We werken aan een Kooprechtwet. Elke huurder van een sociale huurwoning krijgt een wettelijk recht om de eigen huurwoning te kopen.
We tornen niet aan de vrijheid om je huis te verkopen. Wij vinden dat je zelf de vrijheid hebt om je huis te verkopen aan wie je wil. Het is jouw huis. We blijven dit recht beschermen.
Betaalbare woonlasten. De hypotheekrenteaftrek helpt mensen om hun huis betaalbaar te houden. De regeling is in de afgelopen jaren versoberd. Wat de VVD betreft wordt de regeling niet verder versoberd, om zekerheid te bieden aan middengroepen. We beperken de stijging van lokale belastingen door een landelijk maximumpercentage per gemeente voor de stijging van de OZB. Om meer starters aan een huis te helpen, gaan we door met het ontwikkelen van een Nationaal Fonds Betaalbare Koopwoningen en we kijken of dit Fonds uitgebreid moet worden.
We werken aan passende hypotheken. Om jongeren te helpen bij het kopen van een huis en de maandlasten naar beneden te brengen, stimuleren we dat meer starters gebruik kunnen maken van een startershypotheek. De mogelijkheden om een hypotheek te krijgen, vergroten we door de studieschuld minder te laten meetellen bij het afsluiten van een hypotheek. Voor zzp'ers komen er meer mogelijkheden om eenvoudiger een hypotheek af te sluiten.


## Een goede huurwoning voor een redelijke huur

Het huren van een huis wordt duurder en duurder. Voor die hoge huur krijg je niet altijd een fijne woning terug. Daarom moeten we flink wat huurwoningen toevoegen, huurwoningen verbeteren en meer op de rem trappen bij de huurprijssstijging.
We bouwen meer nieuwe huurwoningen. Door het afschaffen van de verhuurdersheffing hebben woningbouwcorporaties voldoende financiële ruimte om te bouwen. Dat is niet vrijblijvend geweest. We dwingen af dat er ook werkelijk meer sociale huur wordt gebouwd.

---
pdf_page: 51
---

Met ontwikkelaars en marktpartijen sluiten we een akkoord om meer middenhuurwoningen te bouwen. We maken het voor particulieren, investeerders en bouwers aantrekkelijk te investeren in middenhuur, door knelpunten die de bouw van middenhuur bemoeilijken, tegen het licht te houden. We zorgen er daarnaast voor dat er voldoende studentenwoningen zijn, bijvoorbeeld door het omvormen van bestaande leegstaande kantoorpanden.
We remmen huurprijsstijging. We beperken de grootste stijgingen van de huren. Daarnaast zijn er complexe regels om de huurprijs te berekenen van een huis voorgesteld. Die willen we vereenvoudigen. Het beperken van de huurstijging moet niet leiden tot minder investeringen in woningen en het beleid hierover moet niet jaar na jaar wijzigen. We zorgen dat het voor kleine verhuurders aantrekkelijk blijft om een huis te verhuren.
We zorgen ervoor dat een huurwoning voor meer mensen bereikbaar wordt. Wij willen dat ook de verpleegkundige, defensiemedewerker of politieagent in de stad of het dorp kan wonen waar hij of zij werkt. Voor diverse maatschappelijke beroepen komt een landelijke voorrangspositie voor huurwoningen.
We bouwen duurzame huurwoningen. We vragen corporaties en verhuurders woningen te verduurzamen. ledereen die in een slecht-geïsoleerde huurwoning woont, kan hier melding van maken bij de gemeente. De gemeente verplicht verhuurders een maandelijkse huurkorting te geven, totdat maatregelen zijn genomen de woning te isoleren.
We pakken scheefhuur aan. Er komt een jaarlijkse inkomenstoets voor sociale huurwoningen om te zien of de gevraagde sociale huur nog gepast is. Mensen die een te hoog inkomen hebben, betalen een hogere huur tot de marktconforme huur. Zo gaan de woningen naar de mensen die deze het hardst nodig hebben.
We beschermen weeskinderen. Weeskinderen krijgen het recht om na het overlijden van hun ouders in de huurwoning te blijven wonen. Het wordt verboden voor corporaties om weeskinderen uit de sociale huurwoning te plaatsen.
We pakken malafide huisjesmelkers aan. De Wet goed verhuurderschap biedt gemeenten de mogelijkheid foute huisjesmelkers aan te pakken. We helpen gemeenten deze wet in de praktijk te brengen en ondersteunen waar dat nodig is. Verhuurders die huurders intimideren of doelbewust overbewoning mogelijk maken straffen we harder.


# Meer bouwen 

Wij willen honderdduizenden nieuwe huizen bouwen, zodat fijn en betaalbaar wonen weer voor iedereen bereikbaar wordt. Dat betekent dat we tientallen wijken aan Nederland moeten toevoegen.
We gaan bouwen. De VVD wil dat er overal meer woningen bijkomen. Koopwoningen, middenhuurwoningen en sociale huur. We kijken daarbij speciaal naar plekken rond al bestaande hoogwaardige infrastructuur. We willen dat de overheid bijdraagt om zoveel mogelijk te kunnen bouwen. We willen daarom dat de overheid meer regie neemt in de woningmarkt, en zorgt dat er zoveel mogelijk huizen worden gebouwd. De Rijksoverheid wijst locaties aan om te bouwen, als dat gemeentelijk niet gebeurt. Ten slotte zorgen we ervoor dat hoogwaardige flexwoningen ook door gemeentes worden afgenomen.
We sluiten een Bouwakkoord. Er komt een plan voor de inrichting van Nederland. Op basis van dit plan sluiten we een Bouwakkoord met bouwers, woningbouwcorporaties en provincies. Hierdoor worden in ieder geval tientallen nieuwe grootschalige wijken gebouwd. Deze afspraken worden afdwingbaar. We trekken lessen uit de tijd toen Vinex-wijken uit de grond werden gestampt. Op lokaal niveau worden zogenaamde combi-deals gesloten met de gemeenten over slim ruimtegebruik. Hierin is ook oog voor economische activiteiten.
We bouwen buitenstedelijk en binnenstedelijk. We blijven doorgaan met het bouwen van huizen binnen de grenzen van steden en dorpen. Als dat niet kan, gaan we bouwen aan de randen van steden om goedkoper en sneller meer woningbouw te kunnen realiseren. Natuur en woningbouw horen geen tegenpolen te zijn. We zorgen ervoor dat natuur een plek krijgt in de wijken.
We bouwen meer betaalbare koopwoningen in de grote steden. De grote steden hebben in het verleden de focus gelegd op de bouw van sociale huurwoningen. Om gezinnen en middeninkomens een kans te geven om de steden te blijven wonen, bouwen we vooral

---
pdf_page: 52
---

betaalbare koopwoningen in de grote steden.
Geld voor de bouw van huizen. De woningbouwimpuls wordt zodanig omgebouwd dat de bouw van deze wijken van de grond komt en de bouw van voldoende betaalbare huizen rendabel wordt. Door de hervorming van de woningbouwimpuls geven we de starters de kans om een eigen huis te kopen. Om woningbouw op braakliggende gronden voorruit te helpen, geven we gemeenten de mogelijkheid van een nieuw OZB-tarief voor vermijdbare braakliggende gronden.
We zetten een mes in procedures en regels. Zo moet het bijvoorbeeld makkelijker worden om microwoningen te bouwen in je achtertuin. Regels die gemeentelijk kunnen worden gesteld, moeten zoveel mogelijk gelijk zijn aan elkaar. Bij kleine bouwprojecten komt er maar weinig stikstof vrij. Wij willen kleine bouwprojecten helpen bij het verkrijgen van vergunningen. We verminderen de administratieve lasten.
We bouwen schoner en sneller. De huizen die we bouwen moeten op een snelle en schone manier worden gebouwd. Daarom gaan we meer woningen fabrieksmatig produceren. Hierdoor komt er ook minder stikstof vrij bij de bouw van huizen. Bovendien wordt het bouwen van huizen hierdoor goedkoper. Ook stimuleren we het gebruik van biobased bouwmaterialen.
We bouwen huizen waar zestigplussers willen wonen en zorgen voor doorstroming. Een zestiger, zeventiger of tachtiger die verhuist vanuit een grote eengezinswoning, brengt als gevolg van zijn verhuizing meer verhuisbewegingen op gang en maakt huizen vrij voor gezinnen en starters. Om mensen meer vrijheid te geven en nog meer huizen vrij te maken, staan we permanente bewoning op vakantieparken toe. We komen met een aanpak voor de schaduwkant van de bewoning van vakantieparken. Ten slotte maken we het makkelijker om woningen te splitsen, maar houden oog voor de leefbaarheid van woonwijken.


# Wonen zonder zorgen in groene, veilige wijken 

Wonen in een fijne, veilige en groene wijk geeft vrijheid. Daarom moet er bij de bouw van nieuwe wijken, maar ook bij het verbeteren van bestaande wijken, aandacht zijn voor de bereikbaarheid, de vergroening en de veiligheid van deze wijken.
Duurzame wijken. Woningeigenaren blijven de vrijheid houden om hun huis al dan niet te verduurzamen. We leggen geen nieuwe verplichtingen op. Wel biedt de overheid de helpende hand. Verduurzaming moet voor iedereen betaalbaar zijn. We ontwikkelen samen met de Nationale Hypotheekgarantie (NHG) en de financiële sector een nieuwe verduurzamingslening. Samen met bewoners worden plannen gemaakt om de huizen te verduurzamen. We maken sommige investeringen in verduurzaming van de eigen woning aftrekbaar van het eigenwoningforfait. We onderzoeken de mogelijkheden om een bespaargarantie in te voeren. Zo wordt de besparing van een investering in een duurzaam product, zoals een warmtepomp, ook echt behaald. We houden oog voor het verduurzamen van monumenten.
Bereikbare wijken. Om makkelijk de wijk uit te komen, onderzoeken we een verplichting voor ontwikkelaars en de overheid om voldoende ov mogelijk te maken. Steeds vaker worden in nieuwbouwprojecten de parkeerplekken wegbezuinigd. Parkeerchaos is hiervan het gevolg. Wij willen dit tegengaan door een landelijke parkeernorm te onderzoeken, waar alleen gemotiveerd van afgeweken kan worden. Zo houden we oog voor maatwerk, bijvoorbeeld bij verzorgingshuizen.
Groene wijken. Wijken horen groen te zijn. We geven buurtbewoners de vrijheid om meer groen om het huis aan te brengen. In nieuwbouwwijken moet rekening gehouden worden met het veranderende klimaat en hittestress. Bij het inrichten van een wijk moet aandacht zijn voor het plaatsen van bomen, groene daken, sloten en beken. Daarom worden gemeenten verplicht te toetsen of er in nieuwbouwwijken voldoende groen wordt toegevoegd en stimuleren we vergroening van bestaande wijken.
Veilige enleefbare wijken. Om wijken veiligte houden verhogen we de straffen op woondelicten. Ook pakken we graffiti aan. Kraken is niets minder dan het stelen van woonruimte en krakers kunnen voor flinke onrust in buurten zorgen. We verhogen de maximumstraffen op kraken en zorgen ervoor dat de schade die krakers toebrengen aan panden volledig wordt terugbetaald aan de eigenaren van de panden. Daarnaast zorgt de Rotterdamwet ervoor dat de leefbaarheid

---
pdf_page: 53
---

in wijken vergroot wordt. We maken het makkelijker voor gemeenten de Rotterdamwet in te voeren. Bij het bouwen en inrichten van wijken houden we rekening met veiligheid.
Mooie wijken. Het gaat niet alleen om de hoeveelheid woningen die we bouwen, maar ook om de kwaliteit van deze woningen en hoe deze huizen eruitzien. Bij nieuwbouw houden we oog voor architectuur en esthetiek. We zorgen ervoor dat wijken een toegevoegde waarde zijn voor steden en dorpen. Tevens zorgen we voor meer functies in nieuwbouwwijken. Denk hierbij aan het bouwen van voldoende sportplekken, horeca, en recreatiegelegenheden. Om verval en verkrotting van leegstaande panden tegen te gaan, krijgt de gemeente de vrijheid om een opslag op de OZB-heffing te doen.

---
pdf_page: 54
---

# Een schone toekomst.

---
pdf_page: 55
---

# - Een schone toekomst. 

## Hoe gaan we om met ons land en onze natuur?

De VVD is trots op ons land. We zijn een van de meest welvarende en vrije landen van de wereld. Tegelijkertijd zien we in ons eigen land en in de wereld dat we te veel druk leggen op onze leefomgeving. We stoten momenteel in Nederland te veel stikstof en broeikasgassen uit waardoor het klimaat en de natuur onder druk staan. Natuur heeft waarde in zichzelf, en in Europa zagen we deze zomer wederom de effecten van klimaatverandering. De stikstofcrisis heeft ons land daarnaast deels op slot gezet. De VVD wil dat we onze verantwoordelijkheid nemen voor onszelf en voor de volgende generaties. Dat betekent dat we onze uitstoot van stikstof en broeikasgassen fors moeten verminderen. Dat kan gelukkig op een manier waarop we Nederland een nog fijnere plek maken om te leven.

Hoe gaan we dat doen? Door te vertrouwen op de kracht van onze burgers en ondernemers. We zullen duidelijke en rechtvaardige regels met elkaar afspreken zodat het helder is wat de route is die we samen gaan afleggen. We zullen ondernemers en burgers met investeringen helpen om de uitstoot te verlagen. De overheid moet zij-aan-zij met hen gaan staan om samen tot het gewenste resultaat te komen; niet door mensen met een belerend vingertje de les te lezen. Vervolgens vertrouwt de VVD op het ondernemerschap en de innovaties waar Nederlanders mee gaan komen. Dat zit immers in onze aard. We willen dat de vervuiler betaalt en het financieel loont om te verduurzamen. Mensen gaan profiteren van hun goed-geïsoleerde woning waarin de stookkosten laag zijn. Zodat er dus geld over blijft voor andere, leukere dingen.

We vernieuwen onze energievoorziening waarbij kernenergie een grote rol zal spelen en we niet meer afhankelijk zijn van de grillen van onvrije landen. Ondernemers gaan profiteren van deze schone en betaalbare energievoorziening, nieuwe verdienmodellen en een gelijk speelveld. We gaan grotendeels elektrisch rijden en onze schepen en vliegtuigen gaan over op schone brandstoffen. En we bouwen aan een sterke, innovatieve agrarische sector die juist samenwerkt met de natuur. Zo kunnen ze allebei floreren in ons mooie land.

We moeten ons niet wijs laten maken dat economische groei en vergroening niet samen kunnen gaan. Dat kan namelijk wel. Dat bewijzen we immers al tientallen jaren. Nederland wordt steeds schoner. We hoeven onze ondernemers niet weg te pesten of autorijden onbetaalbaar te maken. We hoeven de belastingen niet sterk te verhogen of vliegen te verbieden. Dat is niet de juiste manier en zal er niet voor zorgen dat we onze doelen halen. De rest van de wereld zal deze route van economische krimp nooit gaan volgen.

We kunnen als Nederland juist een voorbeeldrol vervullen door te laten zien dat welvaart hand in hand kan gaan met respect voor de natuur en het klimaat. En we gaan er in de toekomst ook nog eens geld aan verdienen. Zo maken we Nederland weer een stukje beter.

---
pdf_page: 56
---

# De VVD wil een schone toekomst. 

## Ambitieus en realistisch klimaatbeleid

De VVD wil dat we in een mooi en schoon land leven. En dat toekomstige generaties dat ook kunnen. Daar gaan we voor zorgen door ambitieus en realistisch klimaatbeleid te voeren.
We gaan klimaatverandering ambitieus tegen. We houden vast aan minstens $55 \% \mathrm{CO}{2^{-}}$ reductie in 2030 en $100 \% \mathrm{CO}{2}$-reductie in 2050 zoals vastgelegd in de Klimaatwet. We kiezen daarbij voor de meest effectieve manier en zijn niet dogmatisch in welke sector de reductie plaats moet vinden.
We zetten in op een streefdoel in 2040 van $85 \% \mathrm{CO}_{2}$-reductie. Om klimaatneutraal te zijn in 2050 zijn een ambitieus tussendoel en duidelijkheid nodig voor sectoren in 2040, zodat maatregelen en investeringen op tijd worden genomen.
We zetten het klimaatfonds verstandig in. Door het klimaatfonds goed in te zetten blijft de energietransitie haalbaar en betaalbaar voor huishoudens en het mkb. Zo investeren we vanuit het klimaatfonds ook in nieuwe kerncentrales en een schone en slimme industrie.
We gaan internationaal klimaatverandering tegen. De VVD wil maatregelen bij voorkeur Europees nemen, omdat dit effectiever is dan alleen nationaal beleid en het zorgt voor een gelijk speelveld in de EU. De VVD wil minder overlappende maatregelen die in de praktijk tot meer complexiteit en kosten leiden. Er moet ook meer aandacht komen voor de nationale uitvoerbaarheid van specifieke maatregelen. We breiden de $\mathrm{CO}_{2}$-grensheffing (CBAM) waar mogelijk uit naar meer sectoren, om een gelijk speelveld tussen Europese bedrijven en de rest van de wereld te houden.
We zorgen voor een elektriciteitssector zonder $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot in 2035. Hierbij zetten we in op tenminste vier grote kerncentrales en de bouw van meerdere kleine kerncentrales.
Ambities die stevig en realistisch zijn. Nederland kan op delen van het klimaatbeleid koploper zijn, als dit onze economie en verdienvermogen versterkt. Daarbij voorkomen we dat industrieën en banen verdwijnen naar andere (EU-)landen en houden we tegelijk oog voor de uitvoerbaarheid en kosten voor burgers.
We zetten in op klimaatadaptatie. Naast ons ambitieuze klimaatbeleid bereiden we ons ook voor op de gevolgen van klimaatverandering.


## Nederland meer energie-onafhankelijk.

We zetten in op meer energie-onafhankelijkheid, zowel nationaal als Europees. Goedkope energie helpt daarbij ook om onze energierekening laag te houden en ons vestigingsklimaat voor mkb en grote bedrijven te versterken.
We gaan meer eigen energie produceren. We zetten in op extra windenergie op zee gekoppeld aan waterstofproductie, nieuwe kerncentrales en versterking van het stroomnet met onder andere batterijtechnologie. Zo halen we de doelen om zelf meer schone energie te produceren. We zetten hierbij ook in op innovatieve technieken die voor meer energiebesparing zorgen.
We zorgen dat we niet te afhankelijk worden van energie uit onvrije landen. Het is misschien op korte termijn iets duurder, maar het verdient zich op lange termijn zeker terug. Zo zijn we niet chantabel op energiegebied, maar is het energiewapen voor onvrije landen ook niet te gebruiken om ons op andere terreinen te chanteren.
We zetten in op lokale productie van duurzame producten. We moeten voorkomen dat we voor alle duurzame technologieën van het buitenland afhankelijk worden en blijven. Daarom stimuleren we innovatie op deze technieken en zorgen we ervoor dat er productielocaties in Nederland of de EU komen. Ook maken we beleid om te voorkomen dat duurzame aardmetalen die eenmaal in Nederland in producten zijn beland, hier nog weggaan.
We zorgen dat we onze grondstoffen op orde hebben. We voeren actief beleid om raffinage van aardmetalen, zoals lithium, naar Nederland te halen. Wij hebben een perfecte ligging aan zee en logistiek netwerk voor het efficiënt raffineren van dit soort metalen. Daar moeten we gebruik van maken.

---
pdf_page: 57
---

We leggen strategische reserves aan. Gasreserves hebben de afgelopen winter hun waarde bewezen en zullen dat de komende winters ook nog doen. Daarom gaan we dit beleid ook opzetten voor waterstof en aardmetalen, zodat onze economie kan doordraaien als we gechanteerd worden door onvrije landen.


# We gaan aan de slag met moderne en veilige kerncentrales 

Kernenergie is onmisbaar in een klimaatneutrale samenleving. Daarom zetten we de huidige plannen door en gaan we volop door met het bouwen van nog meer kerncentrales.
We gaan vooroplopen in kernenergie. We zetten de bouw van de twee grote kerncentrales door. Maar om volledig schone en betrouwbare elektriciteit te produceren zorgen we ervoor dat we zo snel mogelijk op vier grote kerncentrales inzetten. Daarnaast gaan we ook locaties en plannen ontwikkelen voor extra kerncentrales richting 2050. De overheid kan door publiekprivate partnerschappen bijdragen aan de realisatie van nieuwe kerncentrales in Nederland en faciliteert dit via een staatsdeelneming.
We houden de kerncentrale in Borssele open. We verlengen de levensduur van de bestaande kerncentrale in Borssele. Deze centrale zou moeten sluiten in 2033, maar kan nog jaren $\mathrm{CO}_{2^{-}}$ vrije elektriciteit leveren.
We zetten in op kleine kerncentrales. Small Modular Reactors (SMR's) zijn onderdeel van een nieuwe ontwikkeling die een rolkan spelen in de verduurzaming van verder landinwaarts gelegen gebieden en de industrie. De overheid moet daarom ook alle noodzakelijke randvoorwaarden creëren voor SMR's om gebouwd te kunnen worden in Nederland. We doen alle noodzakelijke onderzoeken om SMR's in Nederland mogelijk te maken en we faciliteren de bouw ervan. Dit doen we samen met provincies die hier interesse in hebben.
Versterking en uitbouw van nucleaire kennis en onderzoek. We zorgen ervoor dat er onder andere bij toezichthouders en vergunningverleners voldoende kennis aanwezig is over nucleaire energie. Ook zetten we op universiteiten en hogescholen onderzoeksprogramma's op. We investeren ook in nieuwe innovatieve technieken als thorium.


## Een schone toekomst

We kiezen met overtuiging voor een duurzame toekomst. Die ambitie gaan we waarmaken met liberale klimaatvoorstellen.
We versnellen de uitbreiding van het elektriciteitsnet. Daarvoor maken we gebruik van de mogelijkheden van de Crisis- en herstelwet. Ten tweede gaan we waar mogelijk en verstandig, nationaalmaatschappelijk prioriteren zodat de schaarse ruimte zo goed mogelijk wordt benut. Ten derde vergroten we de regie van de overheid op de locaties en aansluiting voor zonen windenergie, waterstofproductie en vormen van energieopslag zodat het elektriciteitsnet maximaal wordt ontlast. Tot slot geven we ondernemers meer opties om zelf een aansluiting te regelen of om, al dan niet in groepsverband, tegen betaling minder elektriciteit te gaan verbruiken als er te weinig transportcapaciteit is. Daarmee maken we van het ontlasten van het stroomnet een verdienmodel.
We zetten de groene industriepolitiek door. We zullen in de toekomst nog industrie in Nederland nodig hebben, maar we willen dat deze schoon en duurzaam is. We zetten daarom de maatwerkafspraken door en breiden ze waar mogelijk uit. We hebben immers liever groene bedrijven hier, dan grijze bedrijven elders. Om zeker te zijn dat de reductie in de industrie behaald wordt, verlengen we de marginale $\mathrm{CO}_{2}$-heffing tot 2040. Daarbij stellen we als voorwaarde dat de infrastructuur op tijd gereed is. Ook met sectoren binnen het zogenaamde zesde cluster maken we bindende afspraken over hoe zij gaan verduurzamen, naar voorbeeld van de glastuinbouw.
$\mathrm{CO}{2}$-opslag en -hergebruik spelen een onmisbare rol in de klimaatdoelen tot 2030 en erna. Het opvangen van $\mathrm{CO}{2}$ en het onder de grond stoppen ervan of hergebruiken ervan is cruciaal om de klimaatdoelen te halen. Niet alleen om emissies uit de industrie te verminderen, maar ook om bijvoorbeeld blauwe waterstof mogelijk te maken. We blijven de rol van $\mathrm{CO}_{2^{-}}$ opslag en -hergebruik voorlopig dus doorzetten. We zetten in op negatieve emissies om

---
pdf_page: 58
---

de reductiedoelen te halen door middel van de realisatie van één elektriciteitscentrale met negatieve emissies in Nederland. Hierbij zijn we streng op duurzaamheidskaders. We laten het plafond voor $\mathrm{CO}_{2}$-opslag in de SDE++ los.
We zorgen ervoor dat de lucht- en scheepvaart ook verduurzamen. Zo schaffen we de belastingvrijstelling voor lucht- en scheepvaartbrandstoffen in Europees verband af en zetten we ons in voor een Europese kerosinebelasting. Mocht dat niet lukken, dan doen we dat met onze buurlanden. In ieder geval houden we de sectoren aan de ambitieuze afspraken die gemaakt zijn.
We gaan voortvarend aan de slag met de benodigde duurzame infrastructuur. Projecten als de waterstofbackbone en Delta Rhine Corridor leggen we zo snel mogelijk aan, zodat bedrijven voorzien kunnen worden van duurzame energie.
We stoppen met de gaswinning in Groningen. Daarmee zetten we het beleid dat onder Rutte III is ingezet, door. De schade- en versterkingsoperaties lopen nu nog niet snel genoeg. Daarom blijven we constant manieren zoeken om de schade- en versterkingsoperatie te verbeteren.
We stimuleren zonne-energie bij huishoudens en ondernemers. We zorgen dat het aantrekkelijk blijft voor huishoudens en ondernemers om zonnepanelen op je eigen dak te leggen. We leggen zoveel mogelijk zonnepanelen op daken van huizen en industriële gebouwen. Ook integreren we zonnepanelen binnen windparken op zee. Op die manier worden elektriciteitskabels vanaf zee meer benut.
We zetten in op meer windenergie op zee in 2040. In 2031 is er momenteel 21GW aan Wind op Zee gepland. Om die ontwikkeling door te trekken zullen we nu plannen moeten maken voor 2040. Een deel van deze capaciteit wordt gebruikt om groene waterstof te maken. Dit doen we zowel op land als op waterstofhubs in de Noordzee. Daarbij hebben we het doel van 6 tot 8GW elektrolysecapaciteit in 2032.
We stimuleren geothermie. Geothermie is een duurzame bron van energie die continue warmte kan genereren. Ideaal voor de verduurzaming in de glastuinbouwsector, maar ook als input voor warmtenetten.
We betrekken bewoners bij duurzame energie. Inwoners weten immers zelf het beste waar in hun regio ruimte is voor wind- en zonne-energie. Wel voeren we heldere afstandsnormen in voor Wind op Land, zodat het draagvlak voor windenergie blijft. We maken het makkelijker om energiecoöperaties te starten. Dit doen we door wet- en regelgeving eenvoudiger te maken. Door energiecoöperaties op te zetten komt er meer draagvlak voor lokale energie.
Mijnbouw in Nederland kan, maar de omgeving profiteert mee. Het eerlijke verhaal is dat mijnbouw in de toekomst nodig zal blijven. Bij nieuwe mijnbouwprojecten voor bijvoorbeeld zout of duurzame aardmetalen, zorgen we ervoor dat de regio meeprofiteert van de voordelen. Zo komt er een eerlijke balans tussen lusten en lasten.
We versnellen de veilige gaswinning op de Noordzee. Daarmee worden we onafhankelijker van Poetin en wordt onze energierekening lager. In de toekomst kan dit gas omgezet worden in blauwe waterstof. We erkennen blauwe waterstof als belangrijke transitieoplossing en zetten in op een langetermijncontract met Noorwegen dat in de jaren 2030 overgaat op groene waterstof.
We normeren afvalverbrandingsinstallaties op hun uitstoot. Aangezien deze centrales ook groenafval verbranden, worden hier ook negatieve emissies gerealiseerd. Deze negatieve emissies zijn nodig in een klimaatneutrale samenleving.
We maken ecologisch verantwoord beleid voor diepzeemijnbouw. Hier liggen grote kansen voor de winning van schaarse aardmetalen, maar dit moet wel gebeuren met hoge ecologische standaarden.
We helpen de glastuinbouw verduurzamen. De glastuinbouwsector heeft de ambitie om in 2040 klimaatneutraal te zijn. De overheid zorgt ervoor dat de randvoorwaarden hiervoor verwezenlijkt worden en in ruil daarvoor houden we de sector via een $\mathrm{CO}_{2}$-sectorsysteem aan hun zelfopgelegde doelen.


# Een lagere energierekening 

Een lage energierekening is belangrijk. Niemand wil namelijk een groot deel van zijn of haar maandsalaris uitgeven aan energiekosten. Daarom voert de VVD actief beleid om de energierekening

---
pdf_page: 59
---

zo laag mogelijk te houden.
We gaan de energiebelasting verlagen. Om te zorgen dat iedereen de energietransitie kan meemaken verlagen we de belasting op de energierekening.
We verkennen een noodknop voor hoge energieprijzen. Vanwege de energiecrisis houden we de optie voor een verlenging van het prijsplafond open. Daarbij wordt ook de optie van een 'slapend energieplafond' bekeken, die alleen in werking treedt als de prijzen te hard stijgen of in een crisis. We doen dit alleen gericht en verstandig. We versterken het toezicht van de ACM voor burgers en bedrijven.
We toetsen al het klimaatbeleid op kosten. Het eerlijke verhaal is dat sommige kosten op korte termijn zullen stijgen, bijvoorbeeld omdat we niet meer afhankelijk willen zijn van Poetin. Voorkomen dat de prijzen stijgen lukt niet altijd, het beperken van de prijsstijging is wel een prioriteit. We kunnen Nederland alleen schoon doorgeven als middengroepen en het mkb de transitie mee kunnen maken. We toetsen daarom al het huidige en nieuwe klimaatbeleid op de kosten voor mensen met een laag inkomen, de middenklasse en het mkb. Als klimaatbeleid niet door de toets komt, wordt het gewijzigd of vervangen.
We maken de verduurzaming van huizen zo makkelijk mogelijk. Daarom blijven we inzetten op de praktische weg die we zijn ingeslagen. We zetten in op isolatie, zonnepanelen op het dak, hybride warmtepompen en groen gas. Door deze aanpak blijven de benodigde aanpassingen aan huizen zo beperkt mogelijk. Deze aanpak zetten we ook na 2030 door.
Over de verduurzaming van je eigen huis beslis je zelf. We gaan geen labelsprongen verplichten voor je eigen huis. We willen huiseigenaren wel verleiden om hun huis te verduurzamen.
We helpen de verduurzaming van het mkb. Het mkb is de ruggengraat van onze economie. Daarom ontzorgen we het mkb en zetten we de plannen uit Rutte IV voor een verduurzamingsfonds voor het mkb door.
We helpen huurders. We verplichten de uitfasering van energielabel EFG voor huurhuizen in 2029. Zo wordt de energierekening structureel lager en zitten huurders niet in de kou. Daarmee worden huishoudens met een laag inkomen ook minder gevoelig voor de grillen van de mondiale energiemarkten.


# De VVD wil Nederland van het slot halen. 

## Verlagen van de stikstofuitstoot en versterken van de natuur

Met eenduidelijke aanpakzorgen we voor sterkenatuur en ontstaat ruimte voor vergunningverlening. Zo blijft Nederland een fijn land om in te wonen, te werken, voedsel te produceren en houden we een sterke natuur en biodiversiteit.
We gaan snel aan de slag met een houdbare en eerlijke stikstofaanpak. De discussie over stikstof is genoeg gepolariseerd. De komende jaren gaan we aan de slag om de stikstofuitstoot te verminderen en ondernemers toekomstperspectief te geven. We kiezen ervoor om de natuur snel te herstellen, en te komen tot een structurele daling van de stikstofuitstoot en neerslag op natuurgebieden.
Resultaat in een realistisch tijdpad. Het is belangrijker om op korte termijn te zorgen voor stikstofreductie, gebiedsgerichte herstel van de natuur en normalisering van de verhoudingen in het land, dan om te verzanden in discussies over doelen en jaartallen. We hanteren de doelstellingen over stikstofreductie in 2035 van de huidige Stikstofwet. Dat doel staat. Maar hoe sneller hoe beter, in het belang van de natuur en slimme, schone groei. Goede ijkpunten zijn daarbij belangrijk.
Alle sectoren dragen bij. De stikstofproblematiek pakken we in samenhang met andere klimaat- en milieuopgaven aan. We maken zo min mogelijk onderscheid tussen economische sectoren zoals de landbouw, mobiliteit en industrie. We sturen op een transparante, eerlijke en juridisch houdbare manier op reductie van uitstoot, stimuleren innovatie en hanteren een realistisch tijdspad waarin de daling gerealiseerd moet worden.

---
pdf_page: 60
---

We maken serieus werk van natuurherstel. Natuur is belangrijk voor iedereen in Nederland. Nederland is dichtbevolkt en de ruimte is schaars. Dat vraagt om maatwerk en slim gebruik van ruimte. De draagkracht van bodem, water en lucht is daarbij bepalend. We voeren de afspraken over het Natuurnetwerk Nederland uit en we gaan natuurnetwerken beter met elkaar verbinden. We gaan gebiedsgericht en op basis van onafhankelijke analyses van de Ecologische Autoriteit aan de slag.
We kiezen voor vrijwilligheid en keuzevrijheid als uitgangspunten. Dwingende maatregelen zorgen voor onnodige polarisatie en daarmee vertraging bij het werken aan oplossingen. Daarom zetten we maximaal in op vrijwilligheid, bijvoorbeeld met de lopende beëindigingsregelingen. Met behulp van de grondbank gaan we ook aan de slag met verplaatsingsregelingen. Voor de bedrijven die de meeste stikstofuitstoot veroorzaken zetten we de aanpak met intensieve begeleiding voort, waarbij vrijwillig kan worden gekozen voor deelname. Innovatie, omschakeling, extensivering, verplaatsing en beëindiging spelen daarbij een rol.
We halen de doelen met ondernemerschap. We werken toe naar een marktgebaseerd stelsel om schadelijke stikstofuitstoot te beprijzen. Dat doen we samen met de sector. Dat stelsel moet rechtvaardig, transparant en begrijpelijk zijn, met oog voor het gelijke speelveld, en ondernemers de ruimte geven om zelf te zien hoe het beste stikstof gereduceerd kan worden. Zo stimuleren we verduurzaming, halen we de doelen en kunnen we dwingende maatregelen voorkomen. Bedrijven die hun uitstoot niet verminderen, dragen op termijn meer bij voor hun emissies van ammoniak of stikstofoxiden. We geven ondernemers zelf de ruimte in de landbouw met doelsturing door middel van metingen op bedrijfsniveau en een Afrekenbare Stoffenbalans. Inkomsten vloeien volledig terug naar de agrarische sector en benutten we voor verdere verduurzaming.
Minder modellen, meer meten. We zetten zo snel mogelijk in op bedrijfsspecifieke meetmethodes, zo weet elke ondernemer wat hij uitstoot. We gaan de gebieden in en kijken naar de daadwerkelijke staat van de natuur. We onderzoeken een alternatief voor de kritische depositiewaarde in de wet waarbij de staat van de natuur centraal staat.
We zetten in op stikstofreducerende innovaties. Innovatieve en juridisch houdbare ideeën die een substantiële bijdrage leveren aan de vermindering van de stikstofuitstoot moeten een eerlijke kans krijgen. Boeren, onderwijs, bedrijfsleven en overheden werken hierbij samen. Innovaties die bewezen zijn zetten we snel in.
Opkomen voor de PAS-melders. We blijven ons inzetten om PAS-melders - ondernemers die te goeder trouw en buiten hun schuld om geen geldige vergunning hebben - zo snel als mogelijk te legaliseren. Daarom krijgen zij, net als projecten van nationale veiligheid (zoals defensie en dijkversterking), prioriteit bij vrijkomende stikstofruimte. Uiteindelijk willen we dat elk bedrijf een passende vergunning heeft.
We verbeteren de vergunningverlening. Door vereenvoudiging kunnen natuurvergunningen eenvoudiger en sneller worden aangevraagd en beoordeeld. We willen dat bij extern salderen alleen daadwerkelijk benutte ruimte wordt gebruikt.
We zorgen voor vergroening van onze leefomgeving. We genieten van de natuur en we willen dat economische activiteiten in balans zijn met de natuur. Dat doen we niet door een hek om natuurgebieden te zetten, maar juist door kansen te zien waarbij natuur en economie elkaar kunnen versterken. Bedrijven, overheden en ondernemers krijgen de ruimte om goede en innovatieve ideeën voor vergroening uit te werken. Daarmee dragen ze bij aan een gezonde leefomgeving, nieuwe verdienmodellen, hittebestendigheid van onze steden en klimaatadaptatie.
We moderniseren onze natuurwetgeving. Het klimaat verandert en de natuur verandert mee. De verplichtingen rondom Natura2000-gebieden zijn niet toegespitst op de dynamiek van de natuur. We maken het in Brussel bespreekbaar om op termijn Natura2000-gebieden anders in te delen. Het uitgangspunt daarbij is geen kleiner, maar robuuster natuurareaal.
We zorgen voor effectief en actief natuurbeheer. Dat is nodig voor bescherming van onze inheemse biodiversiteit en ter voorkoming van schade en grote natuurbranden. Boeren krijgen de kans om hun verdienmodel te versterken met agrarische natuur en landschapsbeheer. Jagers spelen een belangrijke rol, daarom vernieuwen we wetgeving zodat de staat van een diersoort regionaal wordt bepaald en ontwikkelen we een nieuw telprotocol. Exoten zoals de

---
pdf_page: 61
---

Amerikaanse rivierkreeft worden bestreden. We stimuleren weidevogelbeheer door boeren, waarvan de grutto als nationale vogel het symbool is.
Versterken van het platteland. Mede als gevolg van de stikstofaanpak staan er grote veranderingen voor het platteland op stapel. Zowel ruimtelijk als sociaal. Samen met de medeoverheden is het van groot belang dat bij de vervolgaanpak stikstof hier nadrukkelijk aandacht aan wordt gegeven.
We beschermen de natuur tegen criminelen. Drugsdumpingen in de natuur moeten voorkomen worden. We moeten de pakkans van drugcriminelen vergroten. Politie en groene boa's krijgen de juiste middelen en ondersteuning om toezicht te houden en in te kunnen grijpen.


# Stimuleren van een innovatieve voedselproductie 

Onze agrofoodsector staat internationaal bekend om zijn kennis en innovatiekracht. Dat biedt kansen voor het ontwikkelen van een efficiënte en duurzame voedselproductie.
Nieuwe innovaties bieden kansen voor de toekomst van onze voedselproductie. We blijven vooroplopen in Europa om nieuwe, duurzame vormen van voedselproductie te stimuleren, zoals kweekvlees, precisiefermentatie en nieuwe veredelingstechnieken als CRISPR-Cas. Met gebruik van moderne middelen, weerbare teeltsystemen en technologieën krijgen planten en dieren de juiste behandeling op het juiste moment. Daarmee kunnen we de efficiëntie in de landbouw verbeteren.
We steunen onze innovatieve voedselsectoren. We blijven ons inzetten dat sectoren zoals de tuinbouw, de visserij en andere innovatieve sectoren voorop kunnen blijven lopen en voedsel van wereldkwaliteit kunnen blijven produceren.
De EU geeft ruimte voor de innovatiekracht en het ondernemerschap van onze boeren, tuinders en vissers. Het Europese beleid mag geen rem zetten op de verduurzaming van onze voedselproductie, maar moet gericht zijn op het stimuleren van innovatie, efficiëntie en duurzaamheid. De Nederlandse agrofoodsector kan koploper zijn in de verduurzaming.
We zetten in op toelating van groene gewasbeschermingsmiddelen. Gewasbescherming is belangrijk voor het effectief bestrijden van plagen en ziekten en daarmee het voorkomen van misoogsten. We maken werk van versnelde ontwikkeling, goedkeuring en toelating van groene, nieuwe middelen met een kleine milieu-impact, zodat chemie kan worden teruggedrongen. Ook willen wij dat de EU toestemming geeft voor het gebruik van kunstmestvervangers.


## Een schoon milieu

De VVD wil dat we in een schoon land leven. Daarom gaan we milieuregels aanscherpen. Daarbij houden we oog voor ondernemers.
We zorgen ervoor dat we meer spullen gaan hergebruiken. We houden vast aan het doel van 50\% circulariteit in 2030 en 100\% circulariteit in 2050. Zo zorgen we ervoor dat de hoeveelheid grondstoffen die we in Nederland gebruiken afneemt.
We voorkomen dat schadelijke stoffen ons (oppervlakte-)water vervuilen. Daarom zetten we in op bronaanpak: alle vervuilende stoffen zoals medicijnresten, microplastics, bestrijdingsmiddelen en andere zeer zorgwekkende stoffen moeten zo veel mogelijk uit het water geweerd worden, zowel in Nederland als binnen Europa. Dat betekent strenge regels en strenger handhaven. We versterken de samenwerking tussen omgevingsdiensten. Zo versterken we het toezicht op bedrijven en worden we strenger voor bedrijven die zich niet aan de wet houden.
We werken samen in Europa om het milieu te verbeteren. Lucht en fijnstoffen stoppen niet bij onze landsgrenzen. Ook zorgen we voor een schone bodem door het gebruik van gevaarlijke stoffen zoals PFAS zoveel mogelijk terug te dringen. Door dit Europees op te lossen houden we een gelijk speelveld.
We stimuleren circulariteit. Hoe meer we circulair produceren stimuleren, hoe minder afval er in het milieu belandt. Ook zorgen we er daarmee voor dat minder nieuwe grondstoffen nodig zijn. Dit doen we bijvoorbeeld door het stimuleren van biobased bouwen, circulair slopen

---
pdf_page: 62
---

en een bijmengverplichting voor bio- en gerecyclede plastics. Ook geven we circulariteit een grotere plaats in aanbestedingen.

# Verbeteren van dierenwelzijn 

Wij vinden dierenwelzijn voorwaardelijk voor het houden van dieren. Daarom willen wij onnodig dierenleed voorkomen en duidelijke kaders stellen.
We pakken dierenmishandeling hard aan. Onder andere door middel van een levenslang houdverbod voor dierenmishandelaars, door het hoger straffen en door het tegengaan van illegale handel. Ook verbeteren we de informatie-uitwisseling tussen de verschillende instanties en de politie, zodat zij effectiever toezicht houden en gerichter hulp kunnen bieden.
Er komt scherp toezicht op slachthuizen. De standaard ligt in Nederland hoog, maar misstanden moeten aangepakt worden. Naast controle op locatie, moet de toezichthouder via direct uitleesbare camerabewaking mee kunnen kijken. Artificiële intelligentie kan hierbij een rol spelen. Bij herhaaldelijke misstanden wordt een bedrijf gesloten, bij buitensporige incidenten gebeurt dit meteen. De intensieve veehouderij zet aanvullende stappen op het gebied van dierenwelzijn.
Baasjes dragen verantwoordelijkheid voor het welzijn van hun huisdier. We willen een verbod op de handel en verkoop van dieren met schadelijke uiterlijke kenmerken. Ook willen wij kwaliteitscriteria voor fokkers. De huis- en hobbydierenlijst voor zoogdieren, ofwel de positieflijst, kandoornieuweinzichtenenmetdejuistewetenschappelijke onderbouwing aangepastworden. Er komt ook een positieflijst voor vogels en reptielen. Het aantal bijtincidenten door agressieve risicohonden gaan we aanpakken en deze bijhouden in een landelijk registratiesysteem.
Het aantal dierproeven brengen we omlaag. Door ontwikkeling van proefdiervrije onderzoeksmethoden en innovatieve alternatieven hoeven dierproeven niet meer de norm te zijn. Deze zetten we alleen nog in als dit de enige manier is om een verbetering van de volksgezondheid te bewerkstelligen.
Vaccinatie is belangrijk om de kwetsbaarheid voor vogelgriep te verkleinen. De recente uitbraak is zorgelijk. Daarom maken we werk van grootschalige vaccinatie in de pluimveehouderij. Monitoring en wildbeheer spelen ook een belangrijke rol. Europese handelsbelemmeringen nemen we weg zodat preventieve vaccinatie de norm wordt.

---
pdf_page: 63
---

# Zorg met gezond verstand.

---
pdf_page: 64
---

# - Zorg met gezond verstand. 

## Hoe zorgen we voor kwaliteit van leven en zorg?

Als je ziek bent en je hebt zorg nodig dan moet je die kunnen krijgen in Nederland. Op tijd, de juiste zorg en voor iedereen betaalbaar. Dat is wat de VVD wil en dat zal ook onze missie zijn de komende jaren. In ons land heb je een heel goede kans dat je geneest, of, als het chronisch is, met een aandoening kunt (leren) leven. Daar zetten duizenden zorgprofessionals zich elke dag voor in. We doen met zijn allen een groot beroep op de zorg en daarmee op zorgmedewerkers. Dat is begrijpelijk, maar wordt steeds moeilijker vol te houden. Want onze samenleving vergrijst, met als dubbel effect dat de vraag naar de zorg toe- en het beschikbare personeel afneemt. Dit heeft nu al merkbare consequenties. Het personeelstekort in de zorg is nu hoog, en dat wordt alleen maar hoger. Dat gaat niet. Dit dwingt ons niet alleen om keuzes te maken in wat we nog wel en niet meer van de zorg vragen, maar ook om de zorg beter te organiseren om de medewerkers te ontlasten. Als we dat niet doen, wordt steeds minder personeel over een steeds grotere zorgvraag uitgesmeerd - en dan wordt de zorg in rap tempo wankel en volstrekt onbetaalbaar. Maar er is een weg vooruit.

Al een paar jaar werken we aan het beter toerusten van de patiënt om samen met de zorgverlener te beslissen over welke behandeling het beste past. Dat kan ook het besluit zijn een bepaalde behandeling niet (meer) te doen. Daarvoor moet er ook voldoende informatie en ondersteuning voor de patiënt zijn om te kunnen beslissen. Hiervoor de tijd nemen, leidt tot betere beslissingen, minder overbehandeling en veel minder problemen daarna. Passende zorg is wat we iedere patiënt gunnen en daar moeten we de zorg op inrichten. Ook veel oudere mensen hebben vaak meer baat bij betere ondersteuning, die ze helpt om mee te blijven doen in de samenleving, te leren omgaan met beperkingen en niet te vereenzamen, dan bij een herhaalbezoek aan de dokter die het ook niet kan oplossen. Er zijn goede voorbeelden van nieuwe woonvormen, waar mensen naast goede begeleiding elkáár hebben. Ze voelen zich minder eenzaam, veilig, geborgen en kunnen ook elkaar met raad en daad ondersteunen. Dit soort - even nieuwe als geruststellend klassieke - manieren om kwaliteit van leven voorop te stellen moeten met voorrang worden ontwikkeld en op schaal mogelijk gemaakt.

Door dit alles heen speelt, dat de VVD wil dat medewerkers zoveel mogelijk van hun tijd kunnen besteden aan die dingen in het directe patiëntcontact die alleen zij kunnen. De persoonlijke aandacht voor de patiënt moet groter worden in plaats van kleiner. Met minder zorgmedewerkers zal je daarom echt moeten ingrijpen. Er valt vooral ontzettend veel winst te behalen met de inzet van digitalisering, technologie, artificial intelligence, data en data-analyse. Dat begint natuurlijk met het verlichten van administratief werk, het ontlasten in het logistieke werk en het vergemakkelijken van contact met patiënten. Het werkplezier gaat daarmee omhoog, omdat de medewerker wordt ontlast. Er is nu al heel veel mogelijk, maar te vaak en te veel is digitalisering of automatisering, het gebruik van data of Al, nog iets dat er een beetje bij gedaan wordt. Dat moet echt veranderen. Geen pilots en proeftuinen meer, we weten inmiddels wel dat het kan. Nu moeten we het gaan doen.

Dit alles vraagt ook om veranderingen in de organisatie van de zorg. Laten we onze tijd niet verdoen aan stelseldiscussies, maar praktische verbeteringen doorvoeren. Verbeteringen die erop zijn gericht om de zorg betrouwbaar en beschikbaar te houden voor iedereen die het echt nodig heeft. Geen tijd te verliezen. We moeten daar komende jaren met prioriteit mee aan de slag.

---
pdf_page: 65
---

# De VVD wil een gezond, fit en weerbaar Nederland. 

## Kwaliteit van leven voorop

Gezondheid, kwaliteit van leven en zelfredzaamheid zijn belangrijk. Medische oplossingen kunnen bijdragen, maar je omgeving, je werk, je woning zijn minstens zo belangrijk. Samenwerking tussen iedereen die bijdraagt moet daarom gemakkelijker worden.
Kwaliteit van leven en zorg. Als je gezondheid je in de steek laat, willen we dat je zorg krijgt die aantoonbaar bijdraagt aan jouw kwaliteit van leven en functioneren, waarover je samen met je zorgverlener hebt beslist. Samen beslissen over passende zorg. Daarbij moet breder gekeken worden dan door de bril van zorg alleen. Zeker in het geval van chronische ziekten en gebreken die komen met het ouder worden. Als zorg niet bijdraagt of niet past binnen de wensen van de patiënt, doen we het niet.
We starten het nationale zorggesprek. In de zorg staan we voor grote uitdagingen. Onze samenleving wordt ouder, de vraag naar zorg stijgt, en de tekorten aan zorgpersoneel nemen toe. We gaan met de samenleving in gesprek over de keuzes die we (moeten) maken om deze uitdagingen het hoofd te bieden. Denk bijvoorbeeld aan de beste manier om de ouderenzorg te organiseren.
Versterken van de zorg. We gaan door met de afspraken die we hebben gemaakt om de zorg te versterken. Van (ziekenhuis)zorg tot ondersteuning vanuit gemeenten en daarbuiten moet er samengewerkt worden, dichtbij de patiënt. Zorg moet makkelijk thuis of dichtbij georganiseerd kunnen worden zonder vast te draaien in wetten en regels. Daarbij hoort ook het digitaal aanbieden van zorgdiensten, zodat mensen daarvoor kunnen kiezen. Tegenwerkende financiële prikkels pakken we aan.
Kwaliteit van zorg en wonen. Mensen willen zo lang mogelijk zelfstandig en met kwaliteit van leven kunnen blijven wonen. Daar investeren we in. En we geven prioriteit aan meer woningen en woonvormen zoals hofjes, waar mensen zelfstandig, of in nabijheid van elkaar met hulp van zorg en ondersteuning, oud kunnen worden. Waar rekening gehouden wordt met woonwensen, slimme snufjes het woonplezier vergroten en huishoudelijke taken makkelijker maken. Ook de omgeving bepaalt het woonplezier, zoals voorzieningen waar mensen hun vrije tijd kunnen delen en winkelbuurten. Gemeenten en corporaties maken hierover afspraken. Niet voor iedereen is zelfstandig wonen met zorg mogelijk. Als je echt bent aangewezen op intensieve zorg, dan wil je dat er een plek voor je is in een fijn verpleeghuis, met de beste kwaliteit van zorg. Voor deze mensen houden we plekken beschikbaar.
Kwaliteit van zorg voor vrouwen verbeteren. Symptomen van bepaalde ziektes zijn anders bij vrouwen dan bij mannen, dat geldt ook voor verloop van ziekten. Medicijnen werken soms anders bij vrouwen dan bij mannen, en zijn veelal getest op mannenlichamen. We hebben behoefte aan een langjarige inhaalslag in onderzoek, het opvullen van de witte vlekken die er zijn in wetenschappelijke kennis, opleidingen en in de spreekkamer. Daarom komt er een 'Nationale Strategie Vrouwengezondheid'.


## Sterke (basis)zorg en ondersteuning dichtbij

Sterke (basis)zorg en ondersteuning dichtbij is een voorwaarde voor kwaliteit van leven en fijn kunnen wonen met eventueel zorg en ondersteuning als dat nodig is.
We versterken de huisarts. We geven de huisarts meer tijd voor patiënten, en bevorderen nauwere samenwerking met ziekenhuizen hierbij. Zo creëren we ruimte voor het goede gesprek en beslissing over behandelplan en voorkomen we onnodig doorverwijzen. Ook willen we dat gemeenten op tijd afspraken maken over goed onderdak voor huisartsen en hebben we aandacht voor regio's waar een tekort is.
Zorg- en ondersteuningsteam rondom de patiënt. We bevorderen het vormen van netwerken van zorg en ondersteuning rondom mensen, dichtbij huis. Het betrekken van ondersteuning vanuit gemeenten en de eigen omgeving, zoals vrienden, familie of bekenden hoort daar ook

---
pdf_page: 66
---

bij. Zo kan iemand zoveel mogelijk in de eigen vertrouwde omgeving geholpen worden.
Acute zorg van hoge kwaliteit. We willen in het hele land toegankelijke acute zorg van hoge kwaliteit. We willen dat patiënten sneller en beter op de juiste plek terecht komen, door betere afstemming en inzicht in beschikbare bedden. Als spoedzorg in de regio verandert, dan verwachten we dat zorgaanbieders inhoudelijk reageren op aangedragen bezwaren. We scherpen regelgeving aan.
Gezondheidsgegevens op de juiste plek. We maken het mogelijk dat bij spoedgevallen jouw gegevens direct bij de juiste zorgprofessional beschikbaar zijn. Je moet je gezondheidsgegevens makkelijk kunnen volgen en veilig delen. Dit helpt ook bij het verbeteren van je gezondheid. Gegevens moeten makkelijker en veilig kunnen worden uitgewisseld tussen jou en je zorgverlener en tussen zorgverleners onderling. Privacy is belangrijk, maar moet niet leiden tot situaties waarin het leven van patiënten in gevaar komt. Misbruik van zorggegevens bestraffen we streng.
De beste zorg op de beste plek. Voor een moeilijke behandeling wil je naar het ziekenhuis dat de beste kwaliteit kan leveren. Er komt een landelijk plan voor het organiseren van gespecialiseerde zorg, met oog voor effecten op de inrichting van zorg in de regio. Ook bij zorgbehandelingen die vaak voorkomen staat kwaliteit voorop. Koplopers die de zorg aantoonbaar beter en goedkoper maken, willen we extra belonen door die zorg de norm te maken. Zorgaanbieders verbeteren inzicht in wachtlijsten, zodat mensen naar een plek kunnen waar ze sneller geholpen worden.


# De zorgmedewerker van de toekomst 

De regie moet terug naar de zorgmedewerker, zodat deze weer de ruimte krijgt voor vakmanschap, om zorg te leveren aan mensen die dit juist zo hard nodig hebben. Dat vereist nieuwe manieren van werken omarmen en een plek geven in het werk.
Minder handen aan het bureau, meer aan het bed. De stappen om regeldruk te verminderen zijn noglang niet groot genoeg. We nemenlandelijk de regie om de zorgstevigte vereenvoudigen, zoals het versimpelen van verantwoordingseisen van verzekeraars en schrappen van dubbele uitvragen door toezichthouders. Digitale zorgdiensten en technologie die de zorg beter inrichten, kwaliteit van leven verbeteren of werk uit handen nemen maken we definitief onderdeel van de zorgverlening. We bevorderen no-showbeleid om het aantal afspraken dat niet nagekomen wordt tegen te gaan.
Verpleegkundigen en verzorgenden versterken. We steunen de ontwikkeling van een aparte arbeidsvoorwaardenregeling voor verpleegkundigen en verzorgenden. Dit verbetert afspraken over salaris, zeggenschap en groeikansen. Ook wordt daarmee werken in verschillende zorgsectoren makkelijker. We versterken de autonomie van verpleegkundigen, stimuleren herverdeling van taken en willen nieuwe instroommogelijkheden bieden voor brede inzetbaarheid van zorgmedewerkers.
Werken in de zorg moet lonen. Mede dankzij de VVD is zeggenschap voor zorgmedewerkers wettelijk vastgelegd. We gaan werkgevers hieraan houden. Vaste zorgmedewerkers die extra willen werken, moeten kunnen reken op een meer-urenbonus. We versterken de afspraken met werkgevers om werken in vaste dienst aantrekkelijker te maken, met uitdagende functies en meer inspraak op roosters. Als er ruimte is voor salarisverhoging, kiezen wij voor de middengroepen. We vernieuwen zorgopleidingen waarbij er meer nadruk komt op werken met werk-ontlastende technologie en aandacht is voor zorgberoepen in de wijk.
Agressie in de zorg de kop indrukken. We willen een landelijke aanpak tegen agressie in de zorg. We willen een taakstrafverbod voor mensen die geweld plegen tegen zorgverleners. Zorgverleners moeten de behandelrelatie met iemand makkelijker kunnen stoppen wanneer er sprake is van geweld, waarbij uiteraard rekening gehouden wordt met gedrag dat hoort bij een aandoening.
Medisch-specialisten nemen verantwoordelijkheid. Medisch-specialisten hebben een verantwoordelijkheid in het werken aan passende zorg en aanpakken van perverse prikkels. Als zij die verantwoordelijkheid onvoldoende nemen komen we met regelgeving zodat medischspecialisten in loondienst gaan. We verkleinen de kloof tussen medisch-specialisten, artsen en verpleegkundigen op de werkvloer.

---
pdf_page: 67
---

# Een gezond, sportief en fit Nederland 

Gezond en fit blijven gaat over meer dan alleen gezond eten en bewegen. De overheid moedigt je aan, maar schrijft niet voor hoe je moet leven. De gezonde keuze wordt de gemakkelijke keuze. Zo verkleinen we ook de gezondheidsverschillen in Nederland.
Nederland als (top)sportland. Sportverenigingen en het onderwijs gaan samenwerken om meer kinderen te laten sporten. We willen sport- en beweegprogramma's voor senioren zodat zij betrokken raken bij sportverenigingen en willen dat werkgevers en werknemers meer afspraken maken over ruimte voor sport en bewegen. Mensen met een beperking moeten makkelijk toegang hebben tot sporthulpmiddelen en de kwaliteit van zwemdiploma's verbeteren we. We willen meer topsportevenementen naar Nederland halen en goed opgeleide trainers en coaches leveren de beste topsporters af. Matchfixing, doping en misbruik pakken we aan.
Een gezond leven. We stimuleren gezonde keuzes en ontmoedigen ongezonde keuzes, zonder mensen in hun vrijheid te beperken. We maken bindende afspraken met producenten en supermarkten over het gezonder maken van voeding. Marketing van ongezonde producten gericht op kinderen beperken we. Bij roken, overgewicht en problematisch alcoholgebruik nemen we gerichte maatregelen zoals 'welzijn op recept', bij risicogroepen. We willen een Europese aanpak tegen misleidende trucjes als de 'sjoemelsigaret'. Drugsgebruik wordt ontmoedigd, onder meer door voorlichting waarbij we samenwerken met maatschappelijke partners en werkgevers.
Sneller weer op de been. We stimuleren de aanpak van 'prehabilitatie', waarbij mensen zo fit mogelijk worden voorbereid op hun behandeling of operatie. Zo zorgen we ervoor dat mensen minder complicaties hebben en sneller naar huis kunnen.
Vertrouwen in vaccinaties versterken. We willen met de samenleving in gesprek over het belang van vaccineren, met speciale aandacht voor nieuwe ouders, jongeren en moeilijk bereikbare groepen. We stellen een landelijke zienswijze op voor vaccinaties voor jong en oud waarmee we ons vaccinatiestelsel gaan verbeteren.
Bescherming van kinderen tegen uitbraken. De vaccinatiegraad daalt op dit moment, wat het risico op een opleving van een infectieziekte vergroot. Dit is onder andere een risico voor kleine kinderen die nog niet gevaccineerd kunnen worden. We willen dat onze kinderen beschermd zijn wanneer er een ongecontroleerde verspreiding van een infectieziekte dreigt, en nemen daartoe maatregelen.


## Een leven lang gezond, fit en weerbaar

ledereen moet zo lang mogelijk midden in de samenleving kunnen blijven staan, ook bij een beperking of ouderdom. Daar helpen we mensen bij.
Goede zorg voor senioren. We versterken de rol van de specialist ouderengeneeskunde en de samenwerking met huisartsen en wijkverpleging. Huisartsen bespreken met senioren hun wensen en voorbereidingen rondom het ouder worden. Mensen met dementie en hun mantelzorgers moeten kunnen rekenen op hulp bij het regelen van zorg. Gemeenten verbeteren mantelzorgondersteuning en we willen eenvoudigere verlofregels om werk en zorg te combineren.
Snelle verbinding met de zorg. Senioren en mensen met een beperking willen niet onnodig hoeven reizen voor zorg, en moeten makkelijk en snel contact kunnen maken met bijvoorbeeld hun mantelzorger, huisarts of wijkverpleegkundige als dat nodig is. We versterken de digitale vaardigheden van senioren en mensen met een beperking zodat zij makkelijk en veilig geholpen kunnen worden bij hun zorgvraag.
Mensen met een beperking doen mee. Dat betekent dat zij makkelijk hulpmiddelen moeten kunnen aanvragen die hen helpen om zelfredzaam te blijven, en dat zij deze hulpmiddelen mee moeten kunnen nemen, bijvoorbeeld bij verhuizing, zonder administratieve rompslomp. Vernieuwende zorg voor mensen met een handicap die de zorg aantoonbaar beter maakt, moet de norm worden.
Persoonsgebonden budget zoals het bedoeld is. We willen dat wanneer iemand zelf in staat is om het pgb te beheren, diegene een pgb krijgt. Ook wordt het pgb voortaan alleen ingezet

---
pdf_page: 68
---

voor zorg. Ondersteuning moet gemakkelijk in natura te regelen zijn via de gemeente. We maken het eenvoudiger om fraude aan te pakken.

# Betaalbaarheid moet lonen, misbruik niet 

Mensen moeten in de toekomst niet de helft van hun inkomen kwijt zijn aan zorgkosten. Dat vraagt om grip op betaalbaarheid, én de verantwoordelijkheid terug in het stelsel.
Sterk toezicht. Een goed werkend zorgstelsel met stevige positie voor de patiënt vereist sterke toezichthouders. Zij houden partijen aan hun verantwoordelijkheid, zoals het nakomen van de zorgplicht en het maken van afspraken over goede en betaalbare zorg. We versterken de rol van de toezichthouders.
Aanpak misbruik. We versterken het toezicht, zodat onbetrouwbare zorgaanbieders en zorgaanbieders die slechte kwaliteit leveren worden geweerd uit de zorg. Waar grote sommen geld oneerlijk verdiend zijn aan de zorg pakken we dat hard aan, evenals woekerprijzen en woekerwinsten. We maken wetgeving om excessieve winstuitkering tegen te gaan, en we verbeteren gegevensuitwisseling om fraude te bestrijden. Goede zorgaanbieders mogen hierbij niet lijden onder de kwaden.
Een slim en voorspelbaar eigen risico. We maken het eigen risico behapbaar door mensen niet in één keer hun eigen risico te laten betalen, maar kiezen voor een betaling per behandeling tot het maximum van het verplicht eigen risico. We brengen rust in het vaststellen van het eigen risico, door de indexering niet jaarlijks te laten plaatsvinden, maar de hoogte langere tijd vast te zetten. Stapeling van eigen bijdragen gaan we tegen.
Zuinig gebruik van hulpmiddelen wordt de norm. Veel hulpmiddelen die nog hartstikke goed zijn, belanden bij het vuilnis. Zo verspillen we tonnen aan hulpmiddelen die nog goed gebruikt kunnen worden. Dat is zonde. We maken het zuinig gebruik van hulpmiddelen de norm.
Zorg die werkt. Mensen moeten erop kunnen rekenen dat in het verzekerde pakket zorg zit die nodig is om te verzekeren en die werkt. Het hele verzekerde basispakket toetsen we regelmatig op effectiviteit en doelmatigheid.
Verantwoordelijkheid voor toegankelijke en goede zorg. In vele wijken in Nederland en op veel terreinen in de zorg zien we dat tientallen, elkaar beconcurrerende zorgbedrijfjes actief zijn. Hun kwaliteit is onduidelijk, de (soms aanzienlijke) winsten die ze maken leiden niet tot verbetering van de zorg. De patiënt heeft geen idee wat de kwaliteit van de zorg is, kan achteraf worden overvallen door een rekening en verliest het overzicht. Juist in een sector waar personeelstekorten zijn, moeten we hier iets aan doen. Keuzevrijheid is voor ons een heel belangrijk uitgangspunt, daar tornen we niet aan. Het kunnen kiezen uit een overzichtelijke hoeveelheid zorgaanbieders waarvanje weet wat de kwaliteit is, garandeert ook de keuzevrijheid. Dit is niet in alle onderdelen van de zorg een probleem. Waar dat vraagt om een aanpak, vindt de VVD dat we dat ook moeten doen.
Bekostigen op basis van resultaat. We willen ervoor zorgen dat zorgverleners beloond worden op basis van het behaalde resultaat voor de patiënt, en niet op de hoeveelheid behandelingen. Ook willen we dat voor de patiënt duidelijk is wat de behandeling inhoudt, wat de kosten zijn, welke resultaten er behaald zijn en wat eventuele alternatieven zijn, ook als dat betekent nietbehandelen.


## Weerbare zorg

We willen als land zelf de Eerste Hulp kunnen verlenen bij een crisis, en niet té afhankelijk zijn van andere landen.
Voorbereid zijn op een crisis. We bouwen door aan de Nationale Zorgreserve, een sterke publieke gezondheidszorg en willen eenijzerenvoorraadvanmedischehulp-engeneesmiddelen en vaccins. Nederlandse bedrijven moeten stand-by kunnen staan met productiecapaciteit als dit nodig is.
Lessen trekken uit de coronacrisis. We willen minder (Europese) afhankelijkheid van andere landen zoals China en India als het gaat om het produceren van genees-, en hulpmiddelen en vaccins. Daarbij kijken we strategisch welke productie- en ontwikkelingsfaciliteiten we in

---
pdf_page: 69
---

eigen land of Europa willen hebben. De toegankelijkheid van data voor onderzoek willen we verbeteren.
Betaalbare en beschikbare genees-en hulpmiddelen. We willen Europese samenwerking van gelijkgezinde landen, die samen de prijs van geneesmiddelen onderhandelen met de fabrikant. Dit verstevigt onze onderhandelingspositie. We verbeteren het voorkeursbeleid, zodat we bij tekorten minder afhankelijk zijn van één geneesmiddelenaanbieder. We gaan verspilling tegen door het voor apothekers makkelijker te maken om medicijnen terug te nemen en hergebruik te stimuleren.
Onderzoek naar een behandeling tegen post-COVID-syndroom. We willen dat Nederland internationaal een leidende rol inneemt bij onderzoek naar een behandeling van post-COVIDsyndroom. Kwakzalvers die misbruik maken van patiënten pakken we aan. Mensen met post-COVID-syndroom die weer aan het werk willen, willen we ondersteunen naar een passende baan.


# Een gezonde jeugd en mentaal weerbaar Nederland 

We willen dat iedereen zo zorgeloos mogelijk kan opgroeien. Daarom is het nodig dat we zorg en hulp voor kinderen, jongeren en mensen met mentale problemen verbeteren.
De jeugdzorg hervormen. We gaan door met de Hervormingsagenda jeugdzorg. De meest kwetsbare jongeren en gezinnen moeten kunnen rekenen op hulp als zij die nodig hebben. Gezinnen die kampen met meerdere problemen worden geholpen met een totaalplan en vaste regisseur. We versterken de rol van de ouders door vrijwillige vormen van ondersteuning bij opvoedkundige taken breed beschikbaar te maken. Verbetering van gesprekken bij jeugdbeschermingsvragen moet ondertoezichtstelling en uithuisplaatsing voorkomen. Kloven in wetgeving waardoor jongeren niet de hulp en ondersteuning krijgen die ze nodig hebben, pakken we aan.
Problematiek op tijd in beeld. We willen ervoor zorgen dat (mentale) problematiek sneller gezien en verholpen wordt, om erger te voorkomen. We verstevigen de rol van sportverenigingen, het onderwijs en de werkgevers hierbij. Bij mensen met psychische klachten moet breder gekeken worden naar oorzaken. Samenwerking met andere terreinen, zoals hulp bij schulden, is daarbij noodzakelijk. We bevorderen het opzetten van mentale gezondheidscentra en laagdrempelige herstel- en zelfregiecentra door heel Nederland. We gaan door met het verkorten van wachttijden in de ggz en we willen een groter aanbod van digitale ggz-zorg.
Betere hulp voor mensen met ernstige psychische problemen. De ggz in Nederland moet beter worden georganiseerd. Zodat mensen die zware mentale zorg vragen en hulp hard nodig hebben die ook krijgen.
Passende hulp voor personen met verward gedrag. We versterken de leidende rol van de ggz bij hulp aan personen met verward gedrag, zoals een betere samenwerking met de politie. Dit ontlast de politie en zorgt er tegelijkertijd voor dat personen met verward gedrag de juiste hulp krijgen. We verbeteren veilige informatiedeling tussen gemeentes en ggz-instellingen zodat zorg en veiligheid beter en veilig aan elkaar verbonden worden. Daarmee ondersteunen we ook de politie.


## Medische ethiek

We willen dat mensen eigen keuzes over hun leven kunnen maken, en houden daarbij zorgvuldig rekening met mensen die anders in het leven staan over deze vraagstukken.
Voortplantingsgeneeskunde verbeteren. We maken meer ruimte voor onderzoek om onze voortplantingsgeneeskunde te verbeteren en onderzoek naar de ontwikkeling van bijvoorbeeld ernstige genetische aandoeningen.
Meer mogelijkheden om ernstige erfelijke aandoeningen niet door te geven. Dragers van een ernstige erfelijke aandoening hoeven zelf niet (ernstig) ziek te worden, maar kunnen de aandoening later wel doorgeven aan de eigen kinderen, die mogelijk wel ziek kunnen worden. We willen dat ouders de keuze hebben om ook dragerschap van een geslachtsgebonden erfelijke aandoening niet door te geven.

---
pdf_page: 70
---

Medisch-ethisch gesprek. Het gesprek over maatschappelijke keuzes die we (moeten) maken in de gezondheidszorg, bijvoorbeeld over bekostiging van dure behandelingen, moet de politiek met alle betrokkenen, zoals patiënten, zorgmedewerkers, de farmaceutische industrie en verzekeraars voeren. Daartoe gaan we een medisch-ethisch gesprek opstarten.
Een waardig levenseinde. We willen de mogelijkheid voor iedereen (inclusief mensen met een voltooid leven zonder medische oorzaak) om zelf te kiezen voor een waardig levenseinde, mits dit volgens zorgvuldige procedures en eisen gebeurt. Dit geldt voor zowel euthanasie, hulp bij zelfdoding als 'voltooid leven'. We verbeteren de kwaliteit van levenseindezorg en arts en patiënt gaan tijdig met elkaar in gesprek over wensen ten aanzien van het levenseinde, en maken hier afspraken over.

---
pdf_page: 71
---

# De menselijke maat terug.

---
pdf_page: 72
---

# De menselijke maat terug. 

## Hoe gaan we het als overheid doen?

De VVD wil dat iedere burger en ondernemer in Nederland voelt dat de overheid er voor hen is. We staan voor een overheid die pal staat voor de kernwaarden en de instituties van de democratische rechtsstaat. Die transparant is en handelt vanuit dienstbaarheid, menselijkheid en de menselijke maat. Er ligt een belangrijke opdracht om het vertrouwen van Nederlanders in de politiek te herstellen. Wij willen dat Nederlanders zich goed vertegenwoordigd voelen en weten, wat hun situatie ook is en in welke regio ze ook wonen. Daarom versterken we de positie van de Tweede en Eerste Kamer, zodat zij hun taak als wetgever en controleur van de macht goed kunnen uitvoeren. Goede wetgeving is wetgeving die in de praktijk goed uitvoerbaar is, en daar moet op alle niveaus meer oog voor komen.

Daarbij staat de VVD ook voor verantwoord financieel beleid. We zien dat de tekorten bij de overheid in de komende jaren oplopen. De tijd van gratis geld is echt voorbij. De VVD wil niet dat we een grote rekening doorschuiven naar de toekomst, of via belastingen een forse rekening bij de samenleving neerleggen. Dat betekent dat de komende jaren scherpe keuzes nodig zijn. Daarbij trekken we lessen uit de ingrepen tijdens de financiële crisis tien jaar geleden. Ingrijpen is noodzakelijk om geen rekening naar toekomstige generaties te schuiven en om te voorkomen dat hoge inflatie inkomen en spaargeld blijft opeten. Tegelijkertijd veroorzaakt te snel en diep ingrijpen weer nieuwe problemen, die zich lang laten voelen. En we moeten oog houden voor de lange termijn, zoals de verduurzaming van onze energievoorziening en economie. Dat betekent scherp kijken naar alle huidige uitgaven, terug naar normaal begrotingsbeleid en geen nieuwe fondsen. Door nu goed op de uitgaven te letten, zorgen we dat we het land netjes doorgeven aan volgende generaties en dat de overheid buffers heeft om bij een grote crisis - zoals de pandemie of de energiecrisis - burgers en ondernemers te helpen.

---
pdf_page: 73
---

# De VVD wil een overheid met een menselijk gezicht. 

## Overheid met een menselijk gezicht

De overheid is dienstbaar, betrouwbaar en transparant met aandacht voor mensen. Zo herstellen we het vertrouwen van mensen in de overheid en de politiek.
De overheid, dat zijn we met elkaar. De overheid staat niet los van de samenleving. We willen werken aan een nabije en dienstbare overheid. Bij wetten en regels bevorderen we de menselijke maat. Hardvochtige effecten van wet- en regelgeving moeten we te allen tijde voorkomen. Mensen die onbedoeld een fout maken, mogen niet direct als fraudeur worden bestempeld.
Toegankelijke overheid. In de uitvoering moet ruimte zijn om af te wijken als de gevolgen voor mensen onevenredig groot zijn of in strijd met de bedoeling van de wet. We hebben vertrouwen in professionals en geven ze waar mogelijk meer beslisruimte binnen de grenzen van de wet. Mensen behouden het recht om, naast digitaal contact, ook per post en telefoon contact met de overheid te hebben. Ook helpen we mensen die moeite hebben de technologie bij te houden. Mensen moeten persoonlijk in contact met de overheid kunnen treden. Websites en apps van de overheid moeten daarnaast altijd goed toegankelijk zijn voor blinden en slechtzienden of voor anderen met een beperking. Daar moet bij de aanbesteding al rekening mee gehouden worden.
Onrecht zetten we recht. De overheid heeft zich tegenover toeslagenouders en de Groningers onbehoorlijk gedragen. We zullen het leed niet volledig kunnen wegnemen, maar het onrecht dat zowel toeslagenouders als Groningers is aangedaan zetten we waar mogelijk snel recht. Daarvoor zijn stappen gezet, maar we doen meer waar mogelijk.
Een open en transparante overheid. De overheid houdt zich aan haar eigen regels. Om effectieve controle van de overheid te garanderen zorgt de overheid voor goede en open informatievoorziening aan de Tweede Kamer en de samenleving. We steunen goed en open publiek debat en een sterk maatschappelijk middenveld.
Eenduidig en uitvoerbaar beleid. Bij de totstandkoming van beleid en wetten moet worden gekeken of de uitvoering dat beleid ook waar kan maken. We gaan door met de uitvoeringstoets bij nieuw op te stellen wetgeving en met de invoeringstoets nadat wetten in werking zijn getreden. Onafhankelijk toezicht op de uitvoerende macht wordt versterkt. Er komt een aparte Wet op de rijksinspecties.
Eerlijk gebruik van data en algoritmen. Er wordt geen gebruik gemaakt van afkomstgerelateerde gegevens zoals nationaliteit, tenzij dit rechtmatig en objectief gerechtvaardigd is. Algoritmen worden gecontroleerd op transparantie, discriminatie en willekeur. Het gebruik van algoritmen in de publieke en private sector moet transparant zijn.
Hoogwaardig en deskundig ambtenarenapparaat. Nederland kan zich gelukkig prijzen met hardwerkende, deskundige professionals in publieke dienst, met een groot hart voor de publieke zaak. We versterken de (beleids)ambtenaren en topambtenaren moeten kennis hebben van de uitvoeringspraktijk. We scheppen meer ruimte voor stages bij uitvoeringsorganisaties en decentrale overheden.Het bedrijfsleven kan daarbij helpen. We voeren hervormingen door waar nodig.
Meer participatie van burgers. Als groepen mensen gemeentelijke taken willen overnemen en daarvoor een goed plan hebben, dan wordt dat mogelijk. Daartoe wordt het uitdaagrecht in de wet opgenomen. Dit geldt ook voor provincies en waterschappen. Om mensen meer betrokken te maken bij de totstandkoming van beleid, komen er voor specifieke onderwerpen burgerfora.


## Krachtige regio's

Alle regio's in Nederland doen ertoe. We benutten de krachten en kansen van alle regio's.
Regionaal beleid. Nederland bestaat uit vele uiteenlopende regio's, ieder met haar eigen kracht en haar eigen uitdagingen. De kracht van alle regio's benutten we. En bij het oplossen

---
pdf_page: 74
---

van de uitdagingen moet de overheid veel meer regiogericht gaan werken. Dat betekent dat bij het opstellen van beleid meer rekening gehouden moet worden met verschillen tussen regio's, met meer ruimte voor maatwerk en differentiatie. Het beleid en investeringen van de overheid moeten op alle regio's zijn gericht en niet alleen op de sterke regio's. Bij de totstandkoming van nieuw beleid toetsen we wat de effecten daarvan op de regio zijn. Daar profiteert heel Nederland van.
Investeren in de regionale economie. Heel Nederland is gebaat bij krachtige regionale economieën. Daarbij willen we vanuit de kansen in een regio werken, door te investeren in de werkgelegenheid en de daarbij behorende voorzieningen. Familiebedrijven en het mkb zijn daarbij cruciaal. Daarom behouden en verbeteren we opvolgingsregelingen voor familiebedrijven. Nederland kan niet zonder een krachtig en leefbaar platteland. Daarom blijven we oog houden voor de sociaaleconomische effecten van het landbouwbeleid.
Betere spreiding van overheidsdiensten. Werken voor de Rijksoverheid betekent niet automatisch werken in Den Haag, maar moet net zo goed in Goes of Doetinchem kunnen. Daarom moet er meer aandacht zijn voor de spreiding van overheidsinstanties door heel Nederland. En moet het makkelijker worden om vanuit de regio bij bijvoorbeeld een ministerie te werken, door het maken van afspraken over werken op satellietlocaties of vanuit huis.
Overal goede bereikbaarheid. Om de bereikbaarheid van de regio te verbeteren, gaan we door met het versterken van de regionale infrastructuur, laten we het openbaar vervoer en het doelgroepenvervoer beter samenwerken en geven we provincies de regie bij het laten rijden van sprintertreinen in de regio. We zetten in op de ontwikkeling van regionale luchthavens zoals in Maastricht of Eelde.
Goede zorg in heel Nederland. We willen toegankelijke acute zorg van hoge kwaliteit, in het hele land. Met aangescherpte regelgeving zorgen we ervoor dat de belangen van de regio beter meegewogen worden als er veranderingen in de organisatie van de zorg plaatsvinden, zodat we ook in Groningen en Heerlen goede zorg hebben in de toekomst. We hebben specifieke aandacht voor regio's waar nu een tekort aan tandartsen en huisartsen is.
ledere regio veilig. Met name in grensstreken in onder andere Brabant en Limburg wordt veel aan drugssmokkel gedaan. Met de inzet van camera's die kentekens in de gaten kunnen houden, langs kleine wegen in grensregio's, pakken we dit beter aan. Afspraken met onze buurlanden over de aanpak hiervan versterken we. Deze drugscriminelen maken ook misbruik van agrarische leegstand voor bijvoorbeeld drugslabs. Dat willen we stoppen, mede door het vergroten van de weerbaarheid van boeren. Daarnaast willen we meer oog voor het versterken van politiebureaus en kantoren van hulpdiensten. Hiermee verkorten we de aanrijtijden van politie en hulpdiensten.
Cultuurgelden meer regionaal spreiden. Cultuur wordt niet alleen in de grote steden gemaakt, maar is ook in de regio van onmisbaar belang. Nu wordt meer dan 90\% van de cultuurgelden in de Randstad ingezet, en dus nauwelijks in Fryslân of Zeeland. Dit moet rechtgetrokken worden, door het regionale belang van cultuur bij de verdeling van subsidie te betrekken en te investeren in het behoud van regionale tradities en volkscultuur.
Overheid en dienstverlening dichtbij. In dorpen willen we bijvoorbeeld dat oude dorpshuizen worden ingezet als contactpunt voor de gemeente of overheidsdienst en als ontmoetingspunt. Verder moeten mensen terecht kunnen bij de bibliotheek. De bibliotheek is namelijk een belangrijke plek om leesvaardigheden en digitale vaardigheden op te doen.
Trots op de Friese taal en streektalen. We stimuleren het Fries op scholen in Fryslân en waarborgen het gebruik van deze taal bijvoorbeeld in de rechtbank. Ook stimuleren we streektalen, zoals het Nedersaksisch en Limburgs, bijvoorbeeld in het onderwijs.


# Sterk en modern openbaar bestuur 

De Kamer moet zijn controlerende taak goed kunnen uitvoeren. Mensen moeten zich vertegenwoordigd voelen.
Een Tweede Kamer die zijn taken serieus neemt. De VVD wil zich in de Tweede Kamer inzetten om de Kamer minder op rellen en spoeddebatten te laten focussen en meer op wetswijzigingen en het controleren van de regering. De VVD zet zich ervoor in om dit in de Kamer te bereiken. De

---
pdf_page: 75
---

overheid sluit steeds vaker akkoorden met maatschappelijke organisaties. Het sluiten van dit soort akkoorden moet gebeuren onder expliciet voorbehoud van instemming van de Kamer.
Moderniseren van de Eerste Kamer. We gaan door met de in gang gezette aanpassingen van de Eerste Kamer. Mede daarmee krijgen zowel de Provinciale Statenverkiezingen als de Eerste Kamerverkiezingen de aandacht die zij verdienen.
Versplintering tegengaan. Er zijn in de Tweede Kamer steeds meer partijen vertegenwoordigd, met versplintering als gevolg. We houden vast aan evenredige vertegenwoordiging, maar als oplossing voor de versplintering denken we aan een kiesdrempel.
Neutrale burgemeester. De VVD koestert de neutrale posities van de burgemeester en de commissaris van de Koning boven de partijen en voor alle inwoners.
Verschillende bestuurslagen, één overheid. Overheidsorganisaties op verschillende bestuurslagen moeten elkaar versterken en samenwerken aan het oplossen van de problemen in het land. Voor de Nederlander hoort het niet uit te maken met welke organisatie je spreekt, de overheid hoort je te helpen.
Gezonde financiën decentrale overheden. We hechten aan goed functionerende decentrale overheden. Een gezonde financiële positie van deze overheden is een belangrijk aandachtspunt voor het Rijk. Gemeenten en provincies hebben behoefte aan meerjarige financiële zekerheid. Dat kan worden bereikt door meerjarige afspraken te maken tussen het Rijk, de gemeenten en de provincies. We onderzoeken of de diverse overheidstaken door de juiste bestuurslaag worden uitgevoerd. Er moet minder gebruik gemaakt worden van specifieke uitkeringen, waarbij financiering geoormerkt verstrekt wordt. Zo hebben gemeenten meer autonomie bij de verdeling van gelden.
Zorgvuldige decentralisatie van taken. Gemeenten hebben veel taken. Het is daarom zaak om zorgvuldig om te gaan met het decentraliseren van nieuwe taken naar gemeenten. Er moet worden gekeken of medeoverheden extra taken aan kunnen. Daarbij wordt ook gekeken of er voldoende financiering is om de nieuwe taak uit te kunnen voeren.


# Koninkrijksrelaties 

In het belang van de inwoners behoeven het bestuur en de overheidsfinanciën op Aruba, Curaçao en Sint-Maarten verbetering. Voor Bonaire, Sint-Eustatius en Saba geldt hetzelfde als het gaat om versterking van de economie.
Versterken Caribisch deel van het Koninkrijk. Er moet verder worden gegaan met de versterking van het Caribisch deel van het Koninkrijk. Samen met Aruba, Curaçao en SintMaarten werken we aan goed en integer bestuur, financieel solide beleid, de aanpak van corruptie, het duurzaam versterken van de economieën en het onderwijs.
Financiële deugdelijkheid. Hervormingen zijn niet alleen nodig voor de eilanden om op eigen benen te kunnen staan, ook de bevolking van de eilanden is daarbij gebaat. De autonome landen hebben een eigen verantwoordelijkheid en moeten financieel hun eigen broek op houden. Nederland kan ondersteuning bieden bij de borging van de kwaliteit van het bestuur, justitie en financiën.
Modernisering relaties. Als uitgangspunt voor de relaties binnen het Koninkrijk geldt wederkerigheid. De voorwaarden die Aruba, Curaçao en Sint-Maarten stellen aan Europese Nederlanders die zich daar willen vestigen, gelden voortaan ook andersom. In het Statuut voor het Koninkrijk wordt een expliciete bepaling opgenomen dat naast Aruba ook Curaçao en Sint-Maarten kunnen verklaren dat ze onafhankelijk willen worden en dus het recht krijgen om het Koninkrijk te verlaten. Ook Bonaire, Sint-Eustatius en Saba kunnen bepalen onafhankelijk te willen worden.


## De VVD wil geen schulden doorschuiven.

## Solide financieel beleid en heldere prioriteiten

De afgelopen kabinetten konden stevig investeren en er was ruimte voor steun tijdens de coronaen energiecrisis. Nu de kosten ook voor de overheid oplopen, is het tijd om terug te keren naar

---
pdf_page: 76
---

solide financieel beleid en heldere keuzes te maken.
Investeren in veiligheid. Prioriteit voor de VVD is om Nederland veilig te houden, door te investeren in de politie, het OM, rechtspraak en Defensie.
De portemonnee van Nederlanders beschermen. We willen dat het leven voor Nederlanders betaalbaar blijft. Hiervoor wil de VVD onder andere lagere belasting voor werkenden, de belasting op de energierekening voor gezinnen verlagen en de stijging van vaste lasten beperken.
Terugdringen van het begrotingstekort. De overheid heeft de komende jaren een te groot tekort. Door de hogere rente loopt de rekening daarvan bovendien op. Er zijn de komende jaren scherpe keuzes nodig die het tekort terugdringen en beheersbaar maken, zodat we de rekening niet doorschuiven naar toekomstige generaties. Wat de VVD betreft worden ook geen nieuwe fondsen meer opgericht. De overheid zal moeten kijken of er bespaard kan worden. Wanneer het tekort teruggedrongen moet worden kiest de VVD voor bezuinigingen of hogere groei boven hogere belastingen, om de middengroepen te ontzien.
Goede controle op overheidsgeld. We willen dat altijd duidelijk te controleren is hoe de overheid zijn geld uitgeeft. De Tweede Kamer moet duidelijk kunnen zien welke politieke keuzes er gemaakt worden. We toetsen uitgaven en subsidies of ze effectief zijn.
Terug naar een normaal begrotingsbeleid. Nu de coronacrisis voorbij is, is het tijd terug te gaan naar een normaal begrotingsbeleid, waarbij de minister van Financiën de begrotingsregels die door de coalitie zijn afgesproken handhaaft en de Zalmnorm en het trendmatig begrotingsbeleid in ere worden hersteld.
Het besef dat geld eerst verdiend moet worden. Om onze welvaart nu en in de toekomst zeker te stellen, is het besef nodig dat het geld eerste verdiend moet worden. We koesteren daarom onze kleine, middelgrote en grote(re) ondernemers.


# Een eerlijk belastingstelstel, waarin werken loont en ontduiken niet 
Naar een modern belastingstelsel. In de afgelopen periode zijn stappen gezet om werken lonender te maken. Wij blijven ons daarvoor inzetten. Ook kijken we waar we de verhouding tussen lasten op arbeid en lasten op vermogen rechtvaardiger kunnen maken. Door te blijven inzetten op het dichtschroeien van sluiproutes waarmee belasting ontlopen wordt.
Spaarzaamheid en ondernemerschap niet ontmoedigen. We voorkomen dat het belasten van vermogen een excuus wordt om het eigen huis, het pensioen of mkb'ers te belasten. Want net zoals dat werken moet lonen, moet ook het resultaat van hard werken in de vorm van sparen, investeren en winst de moeite waard blijven.
Slimme constructies om belasting te ontwijken pakken we aan. We gaan de komende jaren door met de aanpak van belastingconstructies. Met de opbrengst hiervan wordt de rekeningen van middengroepen verlaagd. Hoewel er de afgelopen jaren ook belangrijke stappen zijn gezet, blijft Nederland in OESO- en EU-verband inzetten op maatregelen tegen belastingontwijking. Bestrijding van belastingfraude is van groot belang voor de belastingmoraal, maar vindt nu maar beperkt plaats. Daarbij beginnen we met fraude waar het meeste geld in omgaat.
We hervormen Box 3 zodat alleen werkelijk rendement wordt belast. Box 3 wordt hervormd naar een belasting op reëel rendement, met de mogelijkheid om verliezen en kosten te verrekenen. Daarbij kiezen we voor een eerlijk en toekomstbestendig stelsel van belasting op vermogensinkomsten, met oog voor illiquide vermogens, zoals aandelen in start-ups, familiebedrijven en vastgoed, en met een vrijstelling voor kleine spaarders.
Belastingdienst op orde. De Belastingdienst staat onder druk, onder andere vanwege snel veranderend fiscaal beleid. De politiek moet de Belastingdienst daarom de ruimte gunnen om de basis op orde te krijgen.

---
pdf_page: 77
---

# Nawoord Christophe van der Maat 

Wie echt wil zien hoe een ideeën- en debatpartij eruitziet is bij de VVD aan het juiste adres. In de kleine anderhalve maand sinds ik door het hoofdbestuur van de VVD gevraagd werd om de verkiezingsprogrammacommissie voor te zitten ben ik, en is de hele commissie, overstelpt met liberale ideeën. Het debat binnen de VVD is springlevend, dat heb ik mogen ervaren, en dat maakt onze partij ook zo mooi.

Dit stuk is opgesteld door de hele partij en bouwt voort op 'Liberalisme dat werkt voor mensen' uit 2019. Het debat binnen de partij zal ook na dit programma doorgaan. Dat is goed en nodig, in de overtuiging dat wij geen dogma's kennen en geworteld vanuit het liberalisme altijd op zoek blijven naar de juiste oplossingen om het leven van iedere Nederlander vrijer, veiliger en welvarender te maken. We hopen dat dit programma voor nu een goede invulling geeft aan die opdracht.

Een paar mensen bedank ik voor hun onmisbare bijdrage bij de totstandkoming van dit programma. Zonder hen was dit programma nooit afgerond.

Christophe van der Maat

Dank voor het harde werk, de grote hoeveelheid goede ideeën en de waardevolle suggesties Alies ter Kuile, Bente Becker, Cisca Wijmenga, Elisabeth Post, Marian Kaljouw, Koen Simmers, Marinus Tabak en hun teams.

Dank voor de vele adviezen
Bruno Bruins, Edith Schippers en alle zittende Kamerleden en bewindspersonen
Dank voor de prachtige vormgeving
Menno van Dam, Niels Leeuwenhoek
Met speciale dank voor al het vele werk achter de schermen
Catherina Donkersloot, Christian Luijkx, Désirée de Groot, Engelina Kuiken, Friso Doelman, Gijs Broek, Marno de Boer, Matthijs Hazenkamp, Rik Nijhuis, Roel Wijsman, Roland Groen in 't Woud, Rosalie Azzi, Ruben van de Zande, Stefan Slikker, Thijs Kruger

Dank aan de schrijfcommissie
Lex Janssen, Robert van der Linden, Tim Versnel, Sophie Hermans, Caspar van den Berg, Sander van Haarlem, Boudewijn Beukers

Maar de grootste dank gaat uit naar alle leden en netwerken van de VVD, die tijdens de fysieke bijeenkomsten, via de mail, via de telefoon of gewoon direct hun ideeën hebben doorgegeven. Hun inbreng voor het verkiezingsprogramma was en blijft onmisbaar.

# ═══════════════════════════════════════
# VVD - 2021
# ═══════════════════════════════════════

---
pdf_file: "VVD_verkiezingsprogramma_TK_2021"
pdf_source_url: "https://dnpprepo.ub.rug.nl/id/eprint/13263"
program_title: "Samen aan de slag. Nieuwe keuzes voor een nieuwe tijd."
party_full: "Volkspartij voor Vrijheid en Democratie"
election_date: "2021-03-17"
total_pages: 99
token_count: 66970

pdf_page: 1
---

# Samen aan de slag

## Nieuwe keuzes voor een nieuwe tijd

---
pdf_page: 2
---

# Inhoudsopgave 

Programmacommissie ..... 3
Ons nieuwe verhaal ..... 4
Economie en Ondernemen ..... 9
Werk en Zekerheid ..... 18
Onderwijs en Vrijheid ..... 26
Volksgezondheid en Zorg ..... 35
Buitenland en Defensie ..... 45
Migratie en Integratie ..... 54
Justitie en Veiligheid ..... 61
Klimaat en Duurzaamheid ..... 73
Wonen en Vervoer ..... 80
Landbouw en Natuur ..... 89
Overheid en Democratie ..... 95

---
pdf_page: 3
---

# Programmacommissie 

## Commissie

Uri Rosenthal
Klaas Dijkhoff
Bas van 't Wout
Eelco Heinen
Stephanie ter Borg

## Panelleden

Micky Adriaansen
Rolinde Weide
Monique Ansink
Tim Versnel
Daan Dohmen
Sharona Malfait
Ingrid Janssen
Silvio Erkens
Wobine Buijs
Liesje Schreinemacher
Fabiènne Hendricks

## Vormgeving

Menno van Dam

## Scribent

Marno de Boer

---
pdf_page: 4
---

# - Ons nieuwe verhaal 

Het ging weer goed met Nederland. Na een zware financiële crisis vonden steeds meer mensen een baan, stegen de lonen en daalden de belastingen. Op allerlei internationale lijstjes van waar mensen het meest welvarend, gelukkig, gezond en vrij waren stond Nederland in de top. Vrij zijn we natuurlijk nog steeds, en levensvreugde laten we ons niet zomaar afpakken als het tegenzit. Maar de volksgezondheid, onze welvaart en het vertrouwen in de toekomst hebben door corona een harde klap gekregen.

Het virus was en is een groot gevaar voor de gezondheid van Nederlanders. Door corona zijn mensen ernstig ziek geworden, overleden of geraakt door het verlies van een dierbare. Dankzij het geweldige werk van alle mensen in de zorg, en ook dankzij al die Nederlanders die hun dagelijks leven op vergaande wijze aanpassen, houden we de zorg zo goed als mogelijk overeind. Dat vraagt nog steeds veel van mensen. We zouden allemaal graag weer eens een vriend of familielid omhelzen, thuis een feestje geven of dansen bij het uitgaan. Maar elkaar beschermen vraagt een inspanning van ons allemaal.

Inmiddels raakt corona ook onze economie hard. Veel ondernemers kunnen met pijn en moeite net het hoofd boven water houden, werknemers zitten thuis na een ontslag of vrezen voor hun baan en zzp'ers zien hun opdrachten wegvallen. Als exportland worden we nog eens extra hard geraakt wanneer mensen in andere landen geen geld meer hebben om onze producten te kopen.

Het voelt dan ook enigszins ongemakkelijk om de aandacht nu op de politiek te vestigen, terwijl de samenleving zoveel doorstaat en mensen uit zichzelf zoveel veerkracht tonen. Toch moeten we als politici juist in moeilijke tijden spreken over problemen en mogelijke oplossingen. Het afgelopen decennium hebben we dat ook gedaan. Tien jaar geleden begonnen we met een financiële crisis die sinds de Depressie van de jaren dertig zijn weerga niet kende, gevolgd door een migratiecrisis waarbij grote groepen mensen via Turkije en de Balkan naar West-Europa liepen. Helaas bleven we niet lang in rustiger vaarwater, want 2020 bevatte voor een decennium aan gebeurtenissen, met als dieptepunt een mondiale pandemie zoals we die sinds de Spaanse Griep van honderd jaar geleden niet meer hebben gezien. Het begin van deze nieuwe eeuw is op zijn zachtst gezegd heftig.

Met de economische problemen die volgen op de coronacrisis voelt het soms of we weer terug bij af zijn. Toch is dat te pessimistisch gedacht. Nederland staat er een stuk beter voor dan bij het begin van de vorige crisis. Maatregelen tegen irreguliere migratie en klimaatverandering zorgen ervoor dat we beter voorbereid zijn op crises op deze terreinen. Maar bovenal hebben we met zijn allen de schouders eronder gezet om Nederland sterker te maken. Er is veel achterstallig onderhoud verricht aan de arbeidsmarkt, het pensioenstelsel en de stabiliteit van banken. En de overheidsfinanciën zijn op orde gebracht met een flink verlaagde staatsschuld. Dankzij deze hervormingen kunnen we nu kiezen voor een andere aanpak dan tien jaar geleden. In plaats van bezuinigen, kunnen we de economie nu juist stimuleren en het midden- en kleinbedrijf, zzp'ers en grote bedrijven met veel werknemers helpen door deze moeilijke tijd te komen.

Maar van de politiek mag worden verwacht dat er verder wordt gekeken dan naar geld alleen. Dat wordt nagedacht over de veranderingen die op ons afkomen en waar we naartoe willen met dit land. En dat mag zeker worden verwacht van de grootste partij van Nederland. Want genoeg welvaart is belangrijk, maar niet alleen een doel op zich. Het is ook een middel om andere voorwaarden voor geluk mogelijk te maken, zoals gezondheid, een veilige en fijne omgeving, vertrouwen in de toekomst en de vrijheid om te kunnen ondernemen en je te ontwikkelen. Welvaart is dan ook een breed begrip, en draait om veel naar dan alleen platte economische cijfers.

---
pdf_page: 5
---

We moeten nadenken over waar we als samenleving voor staan en hoe we kunnen behouden wat ons dierbaar is. Zodra het weer beter gaat met het land, moeten we ervoor zorgen dat het niet alleen uit rapporten en ranglijstjes blijkt, maar dat mensen thuis het ook voelen. Dat het goed gaat met ons. Dat we de komende jaren met z'n allen weer uit de crisis klimmen, en niet alleen de happy few. En daarvoor moeten we ondernemers, middeninkomens en de publieke sector herwaarderen.

Maar er is meer nodig. Om te zorgen dat het op de lange termijn goed blijft gaan met Nederland, zullen we verder vooruit moeten kijken. We hebben gezien hoe kwetsbaar het is om voor cruciale productie afhankelijk te zijn van enkele landen, zoals China. Het belang van volksgezondheid neemt toe in een wereld die meer verbonden is en waar ziekten zich razendsnel over de wereld kunnen verspreiden. De rol van Nederland, en die van Europa, op het wereldtoneel neemt af. De machtsbalans verschuift naar het Oosten, handelsstromen veranderen, controle over data is een nieuwe bron van inkomsten en macht over individuen, en samenwerking binnen internationale organisaties staat onder druk. Steeds meer mensen willen in Nederland leven, terwijl onze ruimte beperkt is. En we willen onze welvaart behouden terwijl het aantal senioren in onze samenleving toeneemt en het onduidelijk is hoe we in de toekomst ons geld gaan verdienen.

Tegelijkertijd ligt de wereld aan onze voeten. Als er één land is dat binnen een Europa met sterke lidstaten een leidende rol kan spelen in deze eeuw, dan is dat Nederland. En als er een partij is die ook in moeilijke tijden optimistisch blijft over onze toekomst, dan is dat de VVD.

Dat vraagt om nieuwe keuzes. In plaats van de rol van de overheid te verkleinen, zal de komende tijd een actieve en dienstbare overheid nodig zijn om ons te beschermen en onze economie en samenleving eerlijk en gezond te houden. Dat betekent geen grotere overheid, maar een sterkere overheid. We moeten anticiperen op ontwikkelingen die de wereld en onze samenleving de komende decennia sterk zullen veranderen. En we zullen samen met gelijkgezinde landen vaker en duidelijker voor onszelf moeten opkomen. We moeten Nederland klaarstomen om alle veranderingen aan te kunnen. En het liefst op tijd.

Dit vraagt om verantwoordelijkheid, verbinding en leiderschap. In Nederland, in Europa en op het wereldtoneel. Hierbij past ook een verantwoordelijke stijl van politiek bedrijven. Elkaar niet aanvallen, maar compromissen sluiten. Niet ingraven in het eigen gelijk, maar oog hebben voor elkaars zorgen en belangen. En vooral kijken naar wat werkt. Daarbij stellen we onszelf drie vragen: waar staan we voor, hoe blijven we rechtvaardig en hoe blijven we beschermd? Vrijheid, verantwoordelijkheid en wederkerigheid vormen hierbij de leidende waarden.

Die waarden zien we niet los van onze kijk op de samenleving. En hoewel wij als liberalen soms wat aarzelend zijn om die term in de mond te nemen, zouden we het ook visie kunnen noemen. Wij denken dat als iedereen in vrijheid en veiligheid kan leven, er mooie dingen ontstaan. Dan sluiten we vriendschappen, en kijken we om naar familieleden, buurtgenoten en collega's. Dit zijn de mensen -jong en oud- die 's ochtends opstaan, een bijdrage leveren en verantwoordelijkheid nemen. Zonder dat een overheid of religie dat met geboden hoeft af te dwingen.

Dit betekent dat er in de relaties tussen individuen, overheden, bedrijven en landen niet sprake is van éénrichtingsverkeer met vooral rechten en geen plichten of verantwoordelijkheden, of met alleen maar plichten en verantwoordelijkheden zonder dat daar rechten, kansen of voordelen tegenover staan. Er moet een faire balans zijn.

Daarom willen wij niet per se een grote overheid, maar wel een overheid die levert en sterk genoeg is om veiligheid en zekerheid te bieden. Dan richten we verenigingen of een politieke partij op, kunnen we als senioren via bijvoorbeeld vrijwilligerswerk een actieve rol in de samenleving blijven vervullen, beginnen we een bedrijf of kunnen we werk doen dat niet alleen geld oplevert, maar samen met leuke collega's ook zinvol is. Die kracht van onszelf, ondersteund door een overheid die zorgt voor veiligheid, vormt het fundament van onze samenleving.

---
pdf_page: 6
---

# Waar staan we voor? 

Vrijheid, welvaart en internationale samenwerking hebben ervoor gezorgd dat in dit deel van de wereld al decennia lang geen oorlogen zijn gevoerd. Maar die lange periode van vrijheid en welvaart heeft ons - ook liberalen - misschien doen vergeten dat er nog genoeg is om voor te vechten. Dat onze fundamenten, onze normen en waarden, actief verdedigd moeten worden. Leiden we onze kinderen alleen op om goed te kunnen rekenen en de taal te beheersen, of willen we ook dat ze ergens voor staan? Zijn we het erover eens wanneer je Nederlander bent en welke waarden je daarvoor moet onderschrijven? En als je bepaalde vrijheden een ander niet gunt, waarom mag je dan zelf nog wel een beroep doen op die vrijheden?

Als maatschappij hebben we nog geen helder antwoord op die vragen. Mede daarom is het niet gelukt om alle nieuwkomers goed te laten integreren en te voorkomen dat in ons eigen land, enkele decennia na de ontzuiling, parallelle samenlevingen ontstaan. Als wij willen dat nieuwkomers hun plek vinden in onze samenleving, moeten we ook duidelijk maken waar we voor staan. Dat vraagt om gepaste trots op onze cultuur en een actieve verdediging van onze waarden.

Daarbij hoort ook een krachtige afwijzing van iedere vorm van discriminatie, waar helaas teveel mensen die op een positieve manier wat van hun leven in Nederland proberen te maken, last van hebben. Kleur mag geen achterstand opleveren. Tegen strafbare discriminatie moet streng opgetreden worden, We bieden een luisterend oor als mensen pijn ervaren of discriminatie hen achterstelt. Om er dan samen in redelijkheid uit te komen. Zo slaat de door liberalen omarmde eigen verantwoordelijkheid niet door naar onverschilligheid. Een samenleving gebaseerd op wederkerigheid heeft juist een sterke overheid nodig die normen actief uitdraagt.

Daar komt bij dat we te gemakzuchtig hebben gedacht over onze grenzen. We hebben de Europese binnengrenzen opgeheven, zonder onze Europese buitengrenzen op te tuigen en te bewaken. Daardoor hebben we onvoldoende grip op wie ons land binnenkomen. Ook hier staan we voor keuzes. Hoeveel mensen moeten en kunnen in Nederland wonen? Wie willen we wel en niet in onze samenleving verwelkomen? En waar trekken we de grens?

Ook onze democratie en rechtsstaat zijn aan vernieuwing toe. Een sterke overheid vraagt ook om meer controle op die overheid. Bij een sterke overheid hoort ook meer aandacht voor de uitvoering van beleid, want dat is de manier waarop de meeste burgers en bedrijven met de overheid te maken krijgen.

## Hoe blijven we rechtvaardig?

Meer dan honderd jaar is er gevochten voor de verwezenlijking van liberale idealen. Denk aan fundamentele vrijheden als de vrijheid van meningsuiting en de persvrijheid, de rechtsstaat en de vrije markt. Maar we moeten ook in de spiegel durven kijken. Want juist de belangrijkste verworvenheden hebben ons ook kwetsbaar gemaakt. Bedrijven in het buitenland die tegen ongelijke standaarden produceren of zakendoen met staatssteun, maken misbruik van het ontbreken van handelsbarrières en bedreigen ons eigen midden- en kleinbedrijf en onze grote ondernemingen. Mensensmokkelaars gebruiken (achterhaalde) internationale verdragen als het Vluchtelingenverdrag om migranten Europa in te smokkelen. En terroristen die de Nederlandse samenleving willen ontwrichten gebruiken de vrijheid van meningsuiting en de rechtsstaat voor hun kwaadaardige plannen.

Daarnaast dwingen nieuwe onrechtvaardigheden liberalen tot zelfreflectie. Want het is niet eerlijk als je er als werknemer, gepensioneerde of middeninkomen jarenlang nauwelijks op vooruit bent gegaan, maar mensen aan de top van bedrijven ieder jaar een forse loonsverhoging krijgen. Of als de ene werknemer in een goudgerand vast contract zit terwijl een collega met een flexcontract geen bescherming of vangnet meer heeft. En het is niet eerlijk als je met een modaal inkomen

---
pdf_page: 7
---

nauwelijks de mogelijkheid hebt om een huis te kopen maar intussen wel je lasten stijgen. Want ook al behoort Nederland tot de meest eerlijke landen van de wereld, toch moeten ook wij ervoor waken dat sommige verschillen in de samenleving zo groot worden, dat hardwerkende mensen niet meer op eigen kracht hun doelen kunnen bereiken.

De overheid zal de rafelranden van het kapitalisme actief bij moeten schaven om ervoor te zorgen dat onze liberale markteconomie werkt zoals het kapitalisme bedoeld is.

# Hoe blijven we beschermd? 

De kans dat je in Nederland slachtoffer wordt van geweld is relatief klein. Maar die veiligheid is niet gegarandeerd. Digitale dreigingen zijn weliswaar minder zichtbaar, maar kunnen een groot deel van onze samenleving schaden, bijvoorbeeld door netwerken plat te leggen. Pandemieën die aan de andere kant van de wereld ontstaan, kunnen binnen korte tijd de samenleving en volksgezondheid in Nederland ernstig ontwrichten. Een stijgende zeespiegel als gevolg van klimaatverandering, vraagt om een grote inzet op waterveiligheid. In steden vraagt hittestress om een nieuwe aanpak. En sommige bedrijven en overheden komen zoveel over mensen te weten, dat hun macht nauwelijks meer te stoppen lijkt. Technologie en globalisering veranderen onze samenleving en de verhouding tussen landen, mensen, bedrijven en andere organisaties ontzettend snel. We kunnen, en willen, niet al deze ontwikkelingen tegenhouden. Maar we moeten wel alles op alles zetten om onze vrijheden te behouden en het welzijn van Nederlanders te beschermen. Dat kan niet zonder een sterke overheid.

Onveiligheid komt niet altijd van buitenaf. Wanneer bijvoorbeeld de groep Nederlanders die vaccinatie van haar kinderen afwijst groeit, lopen we het risico dat ziektes die we lang konden beheersen, terugkeren. En mensen die tijdens een pandemie lockdown party's geven, riskeren anderen te besmetten met een dodelijk virus. Zij bedreigen ook onze veiligheid. Net als mensen die wel in Nederland zijn opgegroeid maar zich tegen de vrije samenleving keren die hen zo veel kansen heeft gegeven. Of bedrijven die met schadelijke uitstoot de lucht vervuilen of hun marktmacht misbruiken. Ook dit vraagt om bescherming.

## Liberalisme dat werkt voor mensen

Verwant aan de vraag hoe we beschermd blijven, is wie we moeten beschermen. Voor wie we moeten opkomen om te voorkomen dat ze vermalen worden door de vele veranderingen in onze samenleving. Voor wie we moeten opkomen omdat het te weinig is gebeurd. Die vraag stelde Klaas Dijkhoff al in zijn discussiestuk Liberalisme dat werkt voor mensen (2019). De conclusie staat nog altijd recht overeind en wordt breed gedragen binnen onze partij.

Jarenlang hebben we gewerkt aan het inrichten van een verzorgingsstaat die gebouwd is om de zwaksten een vangnet te bieden. Aan de andere kant hebben de vrijemarkteconomie en globalisering het voor velen mogelijk gemaakt om veel rijkdom te vergaren. Maar middeninkomens en het midden- en kleinbedrijf zijn achtergebleven, terwijl veel veranderingen juist daar neerslaan. Waar de zwaksten en de laagste inkomens altijd een beroep kunnen doen op toeslagen, fondsen en een vangnet, en de sterksten zich ook altijd weten te redden omdat ze vermogend genoeg zijn om te overleven, blijven middeninkomens ploeteren. Zij komen in toenemende mate in de knel. Omdat er nauwelijks regelingen zijn waar ze een beroep op kunnen doen en ze tegelijkertijd geen vermogen hebben om in slechte tijden op in te teren. En de stijgende lasten juist bij hen neerslaan.

Een stabiele samenleving kan niet zonder een sterke middengroep. En een overheid kan zich niet permitteren de brede middengroep te negeren, zeker niet wanneer deze het grootste slachtoffer

---
pdf_page: 8
---

van de veranderende samenleving dreigt te worden. Het kapitalisme heeft soms bijsturing nodig om te zorgen dat liberalisme werkt voor de mensen.

Decennialang betekende economische groei een beter leven voor iedereen, zeker voor de Nederlandse middeninkomens. Dat lukte dankzij een balans tussen de vrijheid van ondernemen, regels die de overheid als marktmeester stelde en verantwoordelijkheidsgevoel bij het bedrijfsleven. Die wederkerigheid is vanzelfsprekend wanneer een ondernemer samen met de werknemers probeert een goed product voor tevreden klanten te leveren. Dit gevoel elkaar nodig te hebben klinkt ook door in woorden als 'company' en 'corporation'. Deze mentaliteit, en deze balans tussen winst maken en de samenleving dienen, tekenden de snelle wederopbouw van ons land. Hoewel de meeste bedrijven gelukkig nog steeds volgens deze gedachte werken, is een aantal in de loop van de tijd misbruik gaan maken van dit deels op vertrouwen gebaseerde systeem. Zij houden zich wel aan de letter van de wet, maar negeren de gedachte erachter. Bij hen sloeg de balans door naar winst op korte termijn ten koste van maatschappelijke waarde op lange termijn. Zo zetten zij ook concurrenten die wel van die waarde uitgaan op een achterstand.

Gelukkig zien de meeste mensen en bedrijven ook het belang van een verantwoorde bijdrage aan de maatschappij. Zij doen het goed of zijn op de goede weg. Maar een aantal ondernemingen heeft bijsturing nodig, zodat de vrije markt de juiste kant op beweegt. Dan is het aan de marktmeester om met regels de wederkerigheid terug te brengen. Om de balans tussen korte en lange termijn, tussen winst en wederkerigheid, te herstellen. Want succesvolle bedrijven zijn onmisbaar voor ons land. Zij verdienen het geld waarmee we publieke voorzieningen kunnen betalen, zorgen voor banen en helpen ook weer andere ondernemers als toeleverancier of afnemer. Een bloeiend bedrijfsleven onder het toeziend oog van een sterke overheid als marktmeester zorgt er zo voor dat we een nieuwe periode van wederopbouw van de middenklasse inluiden.

Nederland staat voor nieuwe, grote uitdagingen. Hoewel we over de kracht beschikken om de huidige coronacrisis te overwinnen, zijn we de komende decennia in tal van opzichten kwetsbaar. Dat vraagt om oplossingen vanuit de samenleving, maar zeker ook van de politiek. Deze eeuw vraagt om oude dogma's los te laten. En om meer overheidsingrijpen dan we als liberalen gewend zijn te erkennen. Een sterke overheid moet vooral keuzes durven maken, ook als deze moeilijk zijn.

---
pdf_page: 9
---

# Economie en 

## Ondernemen

---
pdf_page: 10
---

# Economie en Ondernemen 

Een terugtrekkende overheid gold decennialang als het recept voor een goed ondernemingsklimaat, economische groei en stijgende welvaart van mensen. Die doelen zijn voor ons nog steeds leidend, maar het recept moeten we kritisch tegen het licht houden, want de markt alleen is niet altijd in staat gebleken dit zelf goed te regelen. Tijdens de liberale strijd tegen een te grote en betuttelende overheid is de macht van sommige private partijen soms doorgeschoten. Door technologische ontwikkelingen groeien bedrijven snel uit tot monopolies, of zijn bedrijven ontstaan die miljarden aan omzet kunnen behalen zonder voldoende bij te dragen aan de samenleving. Onze belastingregels zijn niet voorbereid op een digitaliserende economie, waardoor bedrijven winsten kunnen maken zonder echt in een land gevestigd te zijn. Hierdoor kunnen landen moeilijk belasting heffen over deze bedrijven. De meerderheid van de ondernemingen draagt wel bij aan de samenleving, en heeft ook last van deze uitwassen. Het is dus in het belang van het bedrijfsleven zelf als we aan deze uitwassen paal en perk stellen, want zo beschermen we de meeste goedwillende bedrijven tegen oneerlijke concurrentie. Die bescherming is cruciaal, want onze welvaart hebben we te danken aan onze ondernemers en alle hardwerkende Nederlanders, en zij zullen de komende jaren ook moeten zorgen voor de economische groei die hard nodig is om ons uit de coronacrisis te helpen. Maar als het algoritme van één zoekmachine, boekingswebsite of maaltijdbezorger bepaalt welke lokale ondernemer in beeld komt bij consumenten, werkt dat net zo verstikkend voor het mkb als te veel overheidsregels. Nederland kan niet zonder haar ondernemers, groot en klein, en bedrijven hebben behoefte aan een gezond ondernemingsklimaat. Dat kan alleen bestaan wanneer de overheid als marktmeester optreedt tegen uitwassen.

Daar komt bij dat in een moderne economie niet alle bedrijven handelen in tastbare producten. Zo zijn data over personen en hun consumentengedrag de 'grondstof' waarmee digitale platforms goud geld verdienen. Om ervoor te zorgen dat deze handel volgens onze regels gebeurt, om de controle te versterken, en om de mogelijkheden te vergroten dat we er belasting over kunnen heffen, moeten we zorgen dat de data in Europese centra wordt opgeslagen en onder Europese wetgeving valt. Ook via eigen investeringen zal de overheid zich actiever mengen in de economie dan we de afgelopen decennia gewend waren. Daarom heeft de overheid een fonds met twintig miljard euro opgericht om te besteden aan innovatie, infrastructuur en onderwijs waar de markt dat niet zal doen. Want een snelle spoorverbinding tussen twee steden versterkt wel de Nederlandse economie als geheel, maar is niet het project waar een private investeerder direct geld aan verdient.

We kunnen ook niet negeren dat geopolitiek en economie meer met elkaar verweven raken. In toenemende mate hebben ondernemers te maken met oneerlijke concurrentie van buitenlandse, staatsgeleide bedrijven. Dit zorgt ook voor het ongewenste effect dat als wij bijvoorbeeld een haven privatiseren, een ander land het via een staatsbedrijf voor het zeggen kan krijgen. Dan leidt privatisering niet tot marktwerking maar tot strategische afhankelijkheid. Deze veranderingen maken het nodig dat we de rol van de overheid als marktmeester versterken en veranderingen doorvoeren, zodat de creativiteit van het kapitalisme en de vrije markt weer werken voor de mensen. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Een sterke overheid moet soms ingrijpen in de economie. Door maatschappelijk verantwoorde deelnames in strategische bedrijven en het beschermen van vitale infrastructuur houdt Nederland zeggenschap over wat er in eigen land gebeurt, gaan we onwenselijke buitenlandse beïnvloeding tegen en beschermen we een gezonde vrije markt, die ons zoveel welvaart gebracht heeft. Deze deelnames zijn tijdelijk van aard. Dat vraagt ook om bestrijding van monopolies, kartels en misbruik van marktmacht.

---
pdf_page: 11
---

De meeste bedrijven zijn van goede wil, maar bij de ondernemingen die niet uit zichzelf aan de samenleving bijdragen, is het aan de overheid om wederkerigheid te garanderen. Daarom zorgt zij voor actieve bescherming van consumenten en kleine ondernemers en gaat de samenleving meer profiteren van economische groei via op het mkb en middeninkomens gerichte lastenverlagingen.
Dankzij een sterke Europese Unie kunnen we via handelsverdragen met derde landen economieën gelijkwaardig naar elkaar openstellen en bedrijven die oneerlijk concurreren met oneigenlijke staatssteun uit onze markt weren.


# Een economie die werkt voor de mensen 

Een stabiele en sterke samenleving begint met een brede middengroep. Net als in veel andere landen zien we dat juist de middengroepen onder druk staan. De laatste decennia zien we de winsten toenemen, maar de loonstijgingen achterblijven. De hoogste inkomens profiteren sterker van economische groei en de laagste inkomens kunnen vaak een beroep doen op uitkeringen en toeslagen. De middeninkomens vallen daar vaak net buiten, maar zien wel dat hun lasten stijgen en de groei van pensioen of loon achterblijft. Dit vraagt om andere keuzes en aandacht voor het midden. Het gaat de komende jaren niet over de omvang van de overheid, maar of een sterke en efficiënte overheid economische groei kan stimuleren en middengroepen meer kan laten profiteren van de groeiende welvaart. De afgelopen jaren is gewerkt aan het verlagen van de inkomstenbelasting voor iedereen. De komende jaren moeten we de positie van middeninkomens in de samenleving verder versterken. Om de daarvoor benodigde economische groei te halen is het ook van belang dat we meer gaan werken, dat we werken ook echt lonender maken, dat we mensen erop vooruit laten gaan en dat we door innovatie onze productiviteit verhogen. De komende jaren zetten we in op:
Middeninkomens, werkenden en ondernemers erop vooruit laten gaan door verlagen van de belastingen met een middeninkomenskorting. We verhogen de arbeidskorting en breiden deze uit, gericht op werkende middeninkomens. We zetten ons in om de belastingen verder te verlagen en de belastingwetgeving te vereenvoudigen.
Stimuleren van meer en voltijd werken door middel van een werkbonus. We verlagen de inkomstenbelasting om mensen te stimuleren meer te gaan werken,.
Een hogere overheidsbijdrage in de kinderopvang voor mensen met een middeninkomen. Zo ontlasten we werkende ouders verlagen we de lasten en stimuleren we fulltime werken.
Tegengaan van stijgende lasten door de belasting op de energierekening te verlagen, de stijging van de woonlasten te maximeren en stijging van de zorgkosten te beperken. We werken toe naar een verdere verlaging van de lasten voor huiseigenaren, bijvoorbeeld door het eigenwoningforfait te moderniseren. En wanneer de overheid geld overhoudt, gaat dit voortaan voornamelijk naar lastenverlichting voor middeninkomens en het mkb.
Toewerken naar een rechtvaardig systeem dat spaarders en beleggers niet bestraft. In box 3 wordt belast over het reëel ontvangen rendement. We hebben daarbij extra aandacht voor de kleine spaarder en belegger.
Modernisering van het belastingstelsel, door (nieuwe vormen van) kapitaal in de digitale economie, zoals data, te belasten, en door bedrijfswinsten te belasten waar deze worden behaald. Hiermee kunnen de lasten voor middeninkomens en ondernemers verlaagd worden. Wij zetten ons in om deze afspraken zoveel mogelijk internationaal te maken, zoals in Oesoverband.
Tegengaan van belastingontduiking en onwenselijke fiscale constructies waarmee bedrijven belastingen kunnen ontduiken of ontwijken. Waar het kan leggen we deze afspraken zoveel mogelijk internationaal vast, om Nederlandse bedrijven niet onnodig op achterstand te zetten. We maken internationaal afspraken in Oeso-verband om te komen tot een minimumniveau aan belastingen.
Vereenvoudiging van het belasting- en toeslagenstelsel, waarbij toeslagen zoveel mogelijk

---
pdf_page: 12
---

worden omgezet in lagere lasten. We onderzoeken zo snel mogelijk manieren om dit vorm te geven, waarbij het principe voorop staat dat middeninkomens niet te veel nadeel ondervinden in hun inkomen en dat werken lonend blijft.

# Investeren in ondernemerschap 

Onze economische groei, welvaart en welzijn hebben we te danken aan ondernemers, innovatieve startups, hardwerkende zelfstandigen, solide familiebedrijven, het ijzersterke mkb en wereldwijd opererende bedrijven en instellingen. Allemaal dragen ze bij aan economisch herstel en groei, scheppen ze banen en maken ze innovatieve producten of diensten. Die innoverende kracht van ondernemers is in de coronacrisis alleen maar belangrijker geworden. Want zonder ondernemers is de overheid nergens. Het geld dat de overheid uitgeeft, moet eerst verdiend worden. De VVD wil ondernemerschap dus stimuleren. Daar hebben we de afgelopen jaren al stappen in gezet, bijvoorbeeld door het verlagen van de vennootschapsbelasting en een investeringsaftrek voor bedrijven die investeren in de Nederlandse economie en zo bijdragen aan economische groei. Daarnaast is meer ruimte gecreëerd om fiscaal gunstig een tablet, computer, werkmateriaal of product uit eigen zaak aan werknemers te geven. Ook willen we de regeldruk verminderen, bijvoorbeeld door bij nieuwe regels al vroeg te toetsen of mkb'ers er niet te veel last van hebben. Maar we zijn er nog niet. We moeten ondernemerschap blijven stimuleren. De komende jaren ze en wij in op:
Steun aan ondernemers die getroffen zijn door de coronacrisis. We zorgen voor steunpakketten wanneer dat nodig is en verlengen steunmaatregelen, zoals extra garantstellingen voor mkbkredieten, bijdrages aan het loon en de vaste lasten, lagere provisies bij de bmkb-leningen en fiscale maatregelen zolang de Coronacrisis duurt. Na de crisis helpen wij ondernemers waar mogelijk met hun schulden en het verrekenen van verliezen, en om hun bedrijf weer op te pakken, en om de economie weer snel op te laten starten.
Lagere lasten voor het mkb via een middenstandskorting waarmee we de werkgeverslasten specifiek voor kleine bedrijven verlagen en de premie voor het arbeidsongeschiktheidsfonds mede te laten afhangen van de bedrijfsgrootte.
Vereenvoudigen en verruimen van de werkkostenregeling zodat mkb'ers meer in hun personeel kunnen investeren, bijvoorbeeld via scholing of door het vergoeden of verstrekken van een betere thuiswerkplek.
Verdere vermindering en vereenvoudiging van regelgeving. Voor veel ondernemers zijn er nog altijd te veel regels en regeldruk. We komen met een meetbaar doel om regelgeving te verminderen. Regelgeving moet zo eenvoudig en concreet mogelijk zijn en mag niet verder gaan dan nodig is. We bieden mensen zoveel mogelijk de kans om zich te verdedigen met tegenbewijsregelingen met objectieve criteria en hardheidsclausules. Ook hanteert de overheid bij alle wetgeving een MKB-toets en vervallen alle extra regels voor het mkb automatisch na een vaste termijn, zodat we bij verlenging steeds opnieuw moeten nadenken of het nog wel nodig is. We versterken de rechtszekerheid en rechtsbescherming van ondernemers.
Betere dienstverlening bij instanties als de belastingdienst voor het mkb en belastingbetalers. We brengen de menselijke maat terug, bijvoorbeeld door extra teams en aanspreekpunten voor het mkb op te richten. Bezwaar maken wordt makkelijker en de belastingdienst legt haar besluiten beter uit. Ondernemers krijgen duidelijker te zien wat de stand van hun verzoek is en waar hun documenten zich bevinden. Er komt redelijkheid vanuit de belastingdienst wanneer mensen niet aan verzoeken kunnen voldoen, bijvoorbeeld door ziekte. Ook de dienstverlening bij periodieke aangiften wordt verbeterd. Mkb'ers en belastingbetalers krijgen eerder compensatie als de belastingdienst zijn zaken niet op orde heeft, en ze hoeven niet te betalen voor communicatie met de overheid, bijvoorbeeld voor het doen van belastingaangifte via bijvoorbeeld de verplichte aanschaf van digitale producten.
Moderniseren van het faillissementsrecht, zodat mkb'ers een betere positie krijgen wanneer toeleveranciers of hun klanten hun rekening niet meer kunnen betalen. We versterken het

---
pdf_page: 13
---

proces rond de afwikkeling van faillissementen gericht op het belang van schuldeisers en de betrokken ondernemer.
Meer financieringsmogelijkheden voor ondernemers. Dit doen we bijvoorbeeld door het opheffen van het verpandingsverbod en het uitbreiden van de garantieregeling voor mkbkredieten. Ook stellen we meer garanties ter beschikking voor niet-bancaire financiering. Durfkapitaal wordt fiscaal gestimuleerd door een vrijstelling in Box 3. En we werken verder aan de kapitaalmarktunie, zodat ondernemers ook financiering uit andere landen in de EU kunnen halen.
Schrappen van normen voor maatschappelijk verantwoord ondernemen bij exportkredietverzekeringen als deze strenger zijn dan wat andere Oeso-landen doen. Ook zetten we ons ervoor in dat andere landen, zoals China, zich binden aan internationale normen voor exportkredietverzekeringen. Zo krijgen Nederlandse ondernemers een eerlijke kans tegenover buitenlandse bedrijven.
Stimuleren van innovatie in de financiële sector. We verlagen de toezichtlasten voor innovatieve financiering en creëren garantieregelingen die niet-bancaire financiering beter dekken.
Ondersteunen van startups en scale-ups. We verbeteren hun toegang tot innovatieregelingen zoals de WBSO, en tot de onderzoeken en achterliggende data van publieke kennisinstellingen. Ook maken we het voor startups en scale-ups makkelijker om samen te werken met onderwijs- en kennisinstellingen en het bedrijfsleven en helpen we bij het vinden van talentvolle werknemers waarmee startups kunnen groeien. We streven ernaar om startups en scale-ups hun talentvolle personeel makkelijker op een andere manier uit te betalen, bijvoorbeeld met aandelen of certificaten.
Steun aan ondernemers en families die geraakt worden door veranderende wetgeving. Daarom zetten wij ons bijvoorbeeld in om ondernemers die getroffen worden door de veranderende wetgeving over de verwijdering van asbest te ondersteunen.
Meer zeggenschap voor ondernemers over hun eigen openingstijden. Daarom trekken we de huidige Winkeltijdenwet in en moderniseren we deze.


# Investeren in economische groei 

Meer welvaart betekent meer mogelijkheden om langer, gezonder en gelukkiger te leven. De afgelopen jaren is het fundament gelegd om de welvaart in Nederland verder te vergroten. Voor de coronacrisis zijn de overheidsfinanciën op orde gebracht, is de staatsschuld fors teruggebracht en is het investeringsklimaat versterkt. Hierdoor was het mogelijk om de eerste economische klap als gevolg van het coronavirus op te vangen. Met diverse stimuleringspakketten, veelal gericht op het behoud van werkgelegenheid, zijn ondernemers tijdens de coronacrisis ondersteund. Dit kunnen we echter niet structureel volhouden. Daarom zullen we stevig moeten inzetten op economisch herstel en meer economische groei, zodat we onze toekomstige welvaart zeker stellen. De vraag hoe we ons geld verdienen is belangrijker dan ooit. Gerichte investeringen en een goed investerings- en ondernemersklimaat zijn daarvoor essentieel. De komende jaren zetten we in op:
Herstel van de economie. Het op orde brengen van de overheidsfinanciën na de coronacrisis moet in een rustig en verstandig tempo, zonder het economisch herstel onnodig te schaden. Er wordt dus niet direct bezuinigd om begrotingstekorten weg te werken. We stimuleren ondernemerschap en ondersteunen middeninkomens met verstandig financieel beleid gericht op economische groei.
Verstandig en sterk beleid rond de overheidsfinanciën zodat de begroting en schuld in de toekomst houdbaar blijven. Tijdens de coronacrisis accepteren we tijdelijk een hoger tekort en hogere schuld, om te kunnen investeren in economisch herstel. Wanneer het economisch herstel doorzet, kijken we opnieuw of aanvullend beleid nodig is om economische groei te versterken en de overheidsfinanciën structureel te verbeteren. Waarbij het uitgangspunt is dat de staatsschuld houdbaar moet zijn.
Versterken van economische groei. Er komt een nationaal groeiakkoord waar werkgevers, werknemers, overheid en kennisinstellingen gezamenlijk een groeiagenda opstellen.

---
pdf_page: 14
---

Duurzame groei, door verduurzamingsregelingen voor ondernemers zoals de Energieinvesteringsaftrek en de Investeringssubsidie Duurzame Energie, uit te breiden.
Verbetering van het Nederlandse vestigings- en investeringsklimaat. Dat betekent investeren in uitmuntend onderwijs, infrastructuur van wereldklasse, een goed functionerende arbeidsmarkt, innovatie, het versterken van de posities van startups en scale-ups en lage belastingen. De ambitie van Nederland moet zijn om bij de leidende kenniseconomie te horen, zoals Duitsland, Zwitserland, de Scandinavische landen en Singapore. De staatsschuld mag tijdelijk toenemen voor investeringen die het groeivermogen structureel versterken. Hiervoor ze en we het Nationaal Groeifonds in.
Extra investeringen door bedrijven. De investeringskorting voor het bedrijfsleven (BIK) houden we in stand tot en met 2022. Daarna blijft dit budget beschikbaar om het investerings- en vestigingsklimaat te verbeteren. Investeringen door kleine bedrijven stimuleren we door de Kleinschaligheidsinvesteringsaftrek (KIA) uit te breiden.
Innovatie en ontwikkeling van 'sleuteltechnologieën' zoals kunstmatige intelligentie en ruimtevaart via overheidsinvesteringen en financiële steun aan bedrijven, bijvoorbeeld via het fonds Invest-NL en via het aantrekken van private financiering. De overheid zet zich in om te zorgen voor snel(ler) en toegankelijk internet door het hele land. De overheid stelt zich vaker op als eerste klant in grote projecten om zo aanjager te zijn van belangrijke innovaties in de markt, en dekt een groter deel van het mogelijke verlies bij risicovolle maar innovatieve projecten. Zo versterken we ook innovatieve regionale centra zoals Brainport Eindhoven, Hydrogen and Innovation Valley, Seed Valley en de Foodvalley rond Wageningen. We versterken sectoren van de toekomst, zoals ruimtevaart(industrie) en de kennis die daarmee gepaard gaat.
Groei van Schiphol en de Rotterdamse haven zodat Nederland als handelsland verbonden blijft met de wereld. Ook digitale verbindingen hebben onze aandacht, zoals Digital Mainport. We investeren in infrastructuur en verbindingen met onze buurlanden, ook in de grensregio's en het ontsluiten van regio's binnen Nederland. Krimpregio's hebben hierbij onze aandacht.
Aantrekken van buitenlandse bedrijven en hun hoofdkantoren. Ook voorkomen we dat (grote) bedrijven vertrekken naar het buitenland door het versterken van ons vestigingsklimaat. Daarvoor houden we lasten laag en blijven we investeren in infrastructuur en onderwijs. Ook breiden we het budget en de bevoegdheden van het Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) uit.
Europese harmonisatie op het gebied van $\mathrm{CO}_{2}$-heffingen en een Europese hervorming van het Emissie Handelssysteem (ETS). Zo ze en we Nederlandse ondernemers niet op achterstand.
Behoud van de bedrijfsopvolgingsregeling in de inkomstenbelasting en schenk- en erfbelasting, omdat deze van groot belang is voor de continuïteit van onze (familie)bedrijven. Bestaande knelpunten die toepassing van de regeling onnodig beperken, heffen we op.
Versterking van de vrijetijdseconomie en de horeca. Deze sectoren vormen een belangrijk onderdeel van de Nederlandse economie en hebben effecten op veel andere sectoren in de economie. Ook zetten we in op verspreiding van toerisme over het land heen.


# Modernisering van de economie 

De wereld verandert snel als gevolg van globalisering en technologische vooruitgang. Dat biedt veel kansen voor Nederlandse ondernemers, die hun goederen en diensten over de hele wereld kunnen verkopen. Nieuwe technologische ontwikkelingen stellen ons bovendien in staat om over de hele wereld met elkaar te communiceren, gegevens uit te wisselen en boodschappen te doen. Deze ontwikkelingen stellen ondernemers ook voor nieuwe uitdagingen, zoals concurreren met staatsgeleide bedrijven (Big State) en snel opkomende digitale bedrijven (Big Tech), die de (digitale) economie volledig dreigen te domineren. Dit ondermijnt het gelijke speelveld voor ondernemers en de positie van consumenten. Geopolitiek, economie en technologie raken steeds meer met elkaar vermengd. Nederlandse mkb'ers verdienen daarom meer bescherming tegen oneerlijke concurrentie van Big Tech- en Big State-bedrijven. De komende jaren zetten we in op:
Voorkomen van te dominante bedrijven. We verzetten ons zich tegen het streven van sommige

---
pdf_page: 15
---

EU-lidstaten om het mededingingsrecht te versoepelen en 'Europese kampioenen' op te richten. We willen juist een competitieve interne markt waarbij de Europese Commissie als marktmeester ingrijpt wanneer bedrijven (uit derde landen) misbruik maken van hun macht. Zo moeten de boetes voor het overtreden van mededingingsregels omhoog.
Sterker toezicht op marktmacht. We geven de Autoriteit Consument en Markt (ACM) meer bevoegdheden. Zo kan de ACM bedrijven en bedrijfstakken afsplitsen en 'structurele maatregelen' opleggen, zoals een tijdelijk verbod op het opkopen van startups wanneer dominante bedrijven concurrentie proberen uit te sluiten.
Bestraffen van misbruik door de nationale boetes voor marktmisbruik en kartelvorming te verhogen.
We beschermen consumenten tegen fraude op webwinkels, pakken neprecensies aan en maken het transparant wanneer iets een advertentie is.
Versterken van de positie van kleine ondernemers ten opzichte van de overheid. We scherpen de Wet Markt en Overheid aan, zodat het voor (semi-)overheden moeilijker wordt om ondernemers weg te concurreren. We voorkomen eveneens dat (semi-)overheidsorganisaties een oneerlijk voordeel krijgen vanwege subsidies. Ook zorgen we ervoor dat de overheid eerder haar rekeningen aan ondernemers betaalt.
Internationale afspraken over een minimumniveau voor de bijdrage aan de samenleving van bedrijven in het land waar ze gevestigd of actief zijn.
Een gelijk speelveld tussen het lokale mkb, grote (tech)bedrijven en andere sectoren in de economie, bijvoorbeeld waar het gaat om inkoopmacht of belastingplicht.
Een doeltreffende, sterke maar ook menselijke overheid die meebeweegt met de economie. Daarvoor evalueert de overheid periodiek kritisch welke taken zij dient uit te voeren, welke beter door anderen kunnen worden gedaan en waar de overheid juist een extra stap moet zetten. Beleid wordt onderzocht op effectiviteit en efficiëntie. De overheid zoekt de samenwerking met de samenleving en het bedrijfsleven.
Betere bescherming van burgers en bedrijven tegen platformbedrijven die hun macht en waarde ontlenen aan het exploiteren van data afkomstig van die burgers en bedrijven. Die ontwikkeling vraagt om een modernisering van de wetgeving met oog voor wederkerigheid naar burgers en samenleving. We versterken de bescherming van de privacy tegenover platformbedrijven.


# De investerende staat 

Om innovatieve bedrijvigheid in Nederland te houden, zal de overheid in de toekomst vaker in groeiende, veelbelovende ondernemingen investeren. Tot voor kort financierde de staat alleen onderzoek en ontwikkeling, en konden marktpartijen daar een verkoopbaar product van maken. Als liberalen voelden we ons daar goed bij, want de overheid moet zuinig zijn met belastinggeld.

Maar helaas zien we nu dat buitenlandse investeerders en overheden azen op onze kennis en de veelbelovende 'start ups' die met geld van de Nederlandse belastingbetaler tot stand komen, en de kennis en toekomstige banen mee de grens over nemen. Dan is het nodig dat de overheid soms een aandeel neemt in de vervolgstap.

Daarom investeerde de staat dit jaar 20 miljoen euro in een opkomende producent van nieuwe geavanceerde chips, om de productie in het cluster van bedrijven en onderwijsinstellingen rondom Eindhoven te houden. Als we als samenleving waarde voor het onderzoeksgeld van de overheid willen zien, zal het vaker nodig zijn dat 'de staat als investeerder en zelfs ondernemer' zo'n actieve rol speelt.

---
pdf_page: 16
---

# Aanpassen aan nieuwe markten 
Moderniseren van het Europese mededingingsrecht om (platform)bedrijven die data als verdienmodel hebben of hun diensten 'gratis' aanbieden, effectiever aan te pakken wanneer zij hun marktpositie misbruiken. We vergroten de rol van 'data' en 'gegevens' binnen het mededingingsrecht, de definitie van 'markten' wordt verbreed en er komen nieuwe meldingsdrempels.
Mogelijkheden om (Big Tech-)bedrijven die hun marktmacht misbruiken (in Europees verband) open te breken.
Regelgeving die de persoonlijke regie en eigendom over data versterkt. Dat betekent dat Big Tech-bedrijven moeten betalen voor het gebruik van persoonlijke data. De data van kinderen worden op voorhand beter beschermd en kindermarketing wordt tegengegaan.
De verplichte opslag van vitale persoonlijke data van Europeanen in Europa zelf, zodat Europese privacywetgeving van toepassing blijft. In uitzonderlijke gevallen en als de belangen gewaarborgd kunnen worden kan opslag ook buiten Europa.
Delen van data door dominante platformbedrijven. We leggen dominante platformbedrijven aanvullende eisen opom concurrentie en interoperabiliteit te versterken. We geven consumenten en bedrijven meer regie te geven over hun eigen data. Daarnaast moet de overstap naar andere dienstverleners worden vergemakkelijkt.
Hervormen van het belastingrecht, waarbij de mogelijkheid om de digitale economie te belasten versterkt wordt. Als deze afspraken te lang op zich laten wachten, voeren we een digitaledienstenbelasting in, waarbij we het mkb ontzien. Hierbij proberen we afspraken te maken in Europees verband.


## Het belang van groei

Om te zorgen dat Nederland de komende decennia een van de beste landen ter wereld blijft om in te leven, moeten we vol inzetten op economische groei. Want economische groei is zoveel meer dan alleen geld. Het stelt ons in staat om te investeren in een duurzame samenleving, zonder dat dit ten koste gaat van uitgaven aan zorg en onderwijs, terwijl mensen er wel in koopkracht op vooruit gaan.

Op papier weten we in Nederland vaak wel wat er nodig is om onze arbeidsproductiviteit te verhogen, maar de praktijk blijft weerbarstig. We praten over 'een leven lang leren', zonder dat het echt gebeurt. Vernieuwingen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt zijn nodig zodat werknemers en mkb'ers zich echt aanpassen aan continue veranderende technologieën en markten. Daarom zijn investeringen in het onderwijs en de banen van de toekomst nodig.

Soms moet de overheid een actieve rol nemen. Bijvoorbeeld via investeren in digitalisering, biotechnologie en de banen van de toekomst, of met investeringen via het nieuwe groeifonds in onderzoek en innovatie rond kunstmatige intelligentie. Dat is een van de 'sleuteltechnologieën' die onze samenleving en economie zal transformeren, zoals eerder de boekdrukkunst en de stoommachine dat deden. En om de knapste koppen ter wereld op te leiden, zal de overheid moeten zorgen voor excellent onderwijs. Met voldoende geld voor onderzoek en ontwikkeling door bedrijven, universiteiten en kennisinstellingen kan Nederland een vooraanstaande rol spelen.

Ook goede infrastructuur is cruciaal, zodatbedrijvenmakkelijkkunnen samenwerkenen werknemers een andere baan niet vanwege de reistijd afslaan. Want fysieke en digitale verbindingen maken de ecosystemen mogelijk waarin innovatie plaatsvindt. Denk aan de Nederlandse topcentra rond Eindhoven en Wageningen. Op die plekken kunnen we onze economie en landbouw niet alleen schoner maken, maar ook nog geld verdienen aan de innovatie. Zo zijn de grote veranderingen van deze eeuw geen bedreiging en kostenpost, maar het fundament onder onze toekomstige economische groei.

---
pdf_page: 17
---

# Beschermen van de vrije markt 
Internationale handel op basis van wederkerigheid, waarbij bedrijven uit derde landen alleen ongehinderd toegang hebben tot de Europese interne markt als zij ook hun thuismarkt openstellen. Handelsverdragen zijn hiervoor het meest effectieve middel.
Extra heffingen en desnoods weren van de interne markt bij bedrijven van buiten de Europese Unie die de markt ondermijnen, bijvoorbeeld omdat ze oneigenlijke staatssteun ontvangen.
Aanscherpen van het mededingingsrecht en staatssteunregels voor bedrijven van buiten de Europese Unie die op de interne markt actief willen zijn, zodat zij geen oneigenlijk voordeel meer hebben ten opzichte van Europese bedrijven.
Nieuw en strenger toezicht op ongereguleerde monopolisten en bedrijven die staatssteun ontvangen van buiten de Europese Unie.
Uitgebreider screenen van investeringen van buiten Europa. We introduceren een meldingsplicht bij investeringen in vitale sectoren en sleuteltechnologie, en verbieden investeringen die leiden tot ongewenste beïnvloeding. We voeren de mogelijkheid tot een nationaal veiligheidsbeslag in om verkoop van vitale bedrijven of kennis te voorkomen.
Beter beschermen van strategische sectoren. We breiden de lijst met strategische sectoren uit zodat delen van de gezondheidszorg er ook onder vallen en zetten in op Europese afspraken om strategische sectoren gezamenlijk te beschermen of op te bouwen. Het huidige onderscheid in strategisch en niet-strategische sectoren moet worden gemoderniseerd. We nemen eerder een staatsdeelneming in bedrijven, als dit het nationaal (economisch) belang kan beschermen. De overheid versterkt het toezicht op de digitale veiligheid van vitale bedrijven.
Beschermen van Nederlandse ondernemers en productieprocessen, zeker nu in tijden van crisis.
We behouden kritieke productieprocessen (zoals medische apparatuur of medicijnen) in Europa of Nederland. Bovendien voorkomen we zo veel mogelijk dat hele bedrijfstakken voor toelevering van grondstoffen van één land afhankelijk zijn. We leggen meer en grotere strategische (medische) voorraden aan, ook van kritieke materialen, zoals dat nu met olie gebeurt.
Beschermen van ondernemers tegen diefstal van bedrijfsgeheimen. De inlichtingendiensten krijgen meer budget voor het beschermen van economische belangen en economische spionage voor buitenlandse mogendheden wordt strafbaar. We zoeken de samenwerking in Europa om de veiligheid van ondernemers te verhogen.

---
pdf_page: 18
---

# Werken Zekerheid

---
pdf_page: 19
---

# Werk en Zekerheid 

De uitgangspunten achter onze sociale zekerheid staan nog steeds overeind, maar de uitwerking past niet meer bij de huidige tijd. Wij gaan uit van het principe dat iedereen die naar vermogen bijdraagt aan de samenleving, kan rekenen op steun als het tegenzit, en dan zelf probeert om zo snel mogelijk weer op eigen benen te staan. ledere werkende, ongeacht contractvorm, verdient een goed vangnet tegen werkloosheid of arbeidsongeschiktheid. Om effectieve sociale zekerheid te garanderen die voor iedereen werkt, zijn hervormingen nodig. Een groot deel van de samenleving in de middengroepen kan hier namelijk vaak geen gebruik van maken, terwijl juist zij een fors deel van de premies en belastingen betalen. Het gaat dan bijvoorbeeld om gezinnen met kinderen, maar ook gepensioneerden en kleine ondernemers.

Het is tijd de wederkerigheid te versterken door deze groepen meer te laten profiteren. Veel toeslagen en belastingkortingen zijn bijvoorbeeld gericht op lagere inkomens, waardoor mensen nauwelijks profiteren als zij wat meer uren gaan werken of een salarisverhoging krijgen. Zo staat er een straf op het nemen van verantwoordelijkheid. Zeker voor een gezin met kinderen is het leven al snel erg duur. Om daar wat aan te doen zijn extra belastingkortingen en kinderopvangtoeslag voor werkenden in de middengroepen nodig.

Ook een deel van de zzp'ers komt er niet goed vanaf. De afgelopen jaren is er veel aandacht geweest voor mensen die eigenlijk niet echt ondernemer zijn, maar tegen hun zin in de positie van 'zelfstandige' terechtkomen. Maar het helpen van zzp'ers vraagt ook dat we een duidelijk onderscheid maken en oog hebben voor de zelfstandigen die best zelf willen ondernemen en een aardig uurtarief rekenen, maar telkens ervaren dat onze arbeidswetgeving en sociale zekerheid gebaseerd zijn op werknemers met een arbeidscontract.
Als mensen dan voor zichzelf beginnen, bestraffen we hun ondernemingszin. Een arbeidsongeschiktheidsverzekering waar iedereen terecht kan, biedt dan echte keuzevrijheid tussen een dienstverband en zelfstandig ondernemerschap.

De analyse van de Commissie-Borstlap bevestigt onze overtuiging dat hervormingen op de arbeidsmarkt nodig zijn, om de arbeidsmarkt beter te laten werken voor gewone mensen en het mkb. Bij een arbeidsmarkt die blijft veranderen hoort bovendien een flexibele zekerheid voor werknemers. Een flexicurity naar Deens model, met een hogere uitkering direct na baanverlies en gericht op het vinden van nieuw werk met extra mogelijkheden voor scholing. Dat is ook goed voor bedrijven. Als we de financiële risico's voor het mkb verminderen als zij mensen in dienst nemen, dan zorgt dat voor meer banen en economische groei. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Een sterke overheid die zorgt voor een goedwerkend en meeverend vangnet bij inkomensverlies of arbeidsongeschiktheid voor alle werkenden, inclusief zzp'ers.
Wederkerigheid waarbij iedereen die naar vermogen bijdraagt aan de Nederlandse samenleving wordt beloond, en mensen die minder bijdragen, ook minder een beroep kunnen doen op de samenleving.
Onderscheid in de omvang van bedrijven, zodat kleinere ondernemers minder risico lopen als een van hun werknemers iets overkomt. Mensen met een arbeidsbeperking worden gestimuleerd en geholpen om toch naar vermogen deel te nemen aan het arbeidsproces. Hierbij hebben ondernemers en overheid samen de verantwoordelijkheid om te zorgen voor voldoende passend werk. Dit moet zowel voor de ondernemer als de werknemer voordelig zijn.
Betere toegankelijkheid van de arbeidsmarkt voor senioren. Dit arbeidspotentieel kan mede helpen bij het terugdringen van personeelstekorten.

---
pdf_page: 20
---

# Ondersteuning ondernemers 

Veel ondernemers zijn geraakt door de coronacrisis. Dit geldt bijvoorbeeld voor bedrijven in de horeca, reisbranche, evenementen, cultuur en detailhandel en andere sectoren waar de crisis zich doet voelen. Om hen te ondersteunen zijn omvangrijke steunmaatregelen ingevoerd. Voor veel ondernemers blijft economisch herstel hard nodig. De prioriteit van overheidsmaatregelen die dat herstel faciliteren ligt bij de vele bedrijven in het midden- en kleinbedrijf (mkb). De afgelopen jaren zijn belangrijke stappen gezet om de problemen met loondoorbetaling bij ziekte aan te pakken en het ontslagrecht te vereenvoudigen. Ook is veel aandacht besteed aan het voorkomen van schijnconstructies en het verminderen van de fiscale verschillen tussen werknemers en zzp'ers. De komende jaren is er behoefte aan gerichte lastenverlichting en het verkleinen van financiële risico's voor kleine werkgevers. Zelfstandigen moeten een betere bescherming krijgen tegen inkomensverlies en schijnconstructies worden verder beperkt. Daar staat tegenover dat echte zelfstandigen ruimte en zekerheid verdienen. De komende jaren zetten we in op:
Lagere lasten voor het mkb, via een middenstandskorting waarmee we de werkgeverslasten specifiek voor kleine bedrijven verlagen en door de premie voor het arbeidsongeschiktheidsfonds mede te laten afhangen van de bedrijfsgrootte. We maken bij het onderscheid tussen grotere en kleine bedrijven geen onderscheid naar rechtsvorm van het bedrijf.
Minder risico's voor kleine bedrijven die mensen in dienst nemen. We zonderen kleine werkgevers uit van bovenwettelijke afspraken over loondoorbetaling bij ziekte in een sectorale cao. Zij mogen wel zelf kiezen om meer te doen dan hun wettelijke plicht.
Verlagen van de loondoorbetaling bij ziekte voor kleine werkgevers met minder dan 25 werknemers naar één jaar. De overheid compenseert het tweede jaar, zodat kleine werkgevers sneller mensen in dienst zullen nemen.
Meer hulp voor kleine ondernemingen die moeten stoppen door pensionering, ziekte of overlijden. We zorgen dat zij de compensatie voor de transitievergoeding aan hun werknemers ook als voorschot kunnen krijgen. Dit helpt ondernemers die hun geld vast hebben zitten in hun bedrijf. Daarnaast zetten we in op het terugdringen van restschulden en het verbeteren van doorstartmogelijkheden.
Meer voorspelbaarheid voor kleine werkgevers. We maken het mogelijk om de opzegtermijn van werknemers contractueel te verlengen naar drie maanden, zodat kleine bedrijven meer tijd hebben om te zorgen voor goede opvolging. De langere opzegtermijn geldt dan ook voor de werkgever.
Een beter vangnet voor ondernemers en zelfstandigen (zzp'ers). We stellen ondernemers en zelfstandigen die in de bijstand terechtkomen het eerste jaar vrij van de vermogenstoets. Dit voorkomt dat ondernemers die bereid waren risico's te nemen, direct hun eigen woning moeten verkopen of hun pensioenvermogen moeten opeten.


## Zelfstandigen (zzp)
Een betaalbare, verplichte basisverzekering voor arbeidsongeschiktheid voor zelfstandigen. Dit maakt een betaalbare verzekering tegen arbeidsongeschiktheid voor alle werkenden bereikbaar, waarbij we zoveel mogelijk keuzevrijheid behouden. Door deze verzekering op basisniveau in te richten en collectief te organiseren, blijft de premie laag. Ook komt er een acceptatieplicht, zodat mensen die een ziekte gehad hebben, zich kunnen verzekeren wanneer ze hun leven weer oppakken.
Een uitzondering op de verplichte arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zelfstandigen die een private arbeidsongeschiktheidsverzekering hebben en voor de agrarische sector. De agrarische sector kent zelf goede regelingen, waardoor de verplichting niet nodig is. Ook zonderen we mensen uit die een klein inkomen (bij)verdienen, bijvoorbeeld door naast hun baan een kleine webwinkel te runnen. Bredere uitzonderingen worden toegestaan voor zover die niet leiden tot anti-selectie.
Meer mogelijkheden voor zelfstandigen om fiscaalvriendelijk pensioen op te bouwen, zowel via pensioenfondsen als via individuele (verzekerings)producten. Zelfstandigen krijgen hierbij de mogelijkheid tussentijds een deel van hun pensioen op te nemen voor scholing.

---
pdf_page: 21
---

Een eigen positie voor zzp'ers in de Sociaal-Economische Raad (SER), naast werkgevers en vakbonden. Zelfstandigen kunnen zo meepraten over beleid dat hen direct raakt.
Scherper en duidelijker onderscheid tussen echte zelfstandigen en schijnzelfstandigen. Er komt voor zzp'ers een eigen rechtspositie in het Burgerlijk Wetboek, naast werknemers. Minimale eisen voor zzp- schap zijn dat iemand zelf beslist over het aannemen of weigeren van opdrachten en zijn eigen tarieven kan vaststellen. Hierdoor is de beoordeling of iemand een echte zzp'er is objectiever en voorspelbaarder en minder afhankelijk van interpretatie.
Aanpakken van schijnconstructies. Werkgevers die mensen onterecht inhuren als zzp'er om premies te ontwijken, krijgen een boete van de belastingdienst. Door het wettelijke onderscheid tussen zzp'ers en werknemers te verhelderen, kan de belastingdienst weer actief handhaven. Ook zijn deze werkgevers verplicht om schijn-zzp'ers weer in dienst te nemen.


# Meer sociale bescherming 

ledereen die naar vermogen bijdraagt aan de samenleving, kan terugvallen op bescherming als het tegenzit. De overheid heeft de verantwoordelijkheid om voor iedere Nederlander een basisniveau aan sociale zekerheid te garanderen. Daarbij hoort een goed functionerend sociaal vangnet dat gericht is op inkomensbescherming en ondersteuning naar nieuw werk. Ons doel is dat zoveel mogelijk mensen aan het werk zijn, in plaats van langs de kant staan. Hierbij hanteren we de principes van flexicurity: een hogere werkloosheidsuitkering die omlaag gaat naarmate deze langer duurt, eenvoudiger ontslagrecht en sterke re-integratie naar nieuw werk. De komende jaren zetten we in op:
Meer sociale bescherming door een hogere uitkering direct na baanverlies. De WW-uitkering gaat in de eerste maanden omhoog wordt daarna stapsgewijs afgebouwd. De WW beperkt hierdoor het inkomensverlies bij ontslag en stimuleert om zo snel mogelijk nieuw werk te vinden.
Modernisering van het ontslagrecht zodat kleine ondernemers sneller mensen in dienst nemen. Daarbij kan de rechter een ondernemer niet dwingen iemand in dienst te houden die niet functioneert of die de persoonlijke verhoudingen verstoort. Daar staat tegenover dat de rechter een hogere vergoeding op kan leggen na onterecht ontslag.
Minder risico's voor werkgevers om mensen voor onbepaalde tijd in dienstte nemen. Werkgevers betalen voor mensen met een contract voor onbepaalde tijd minder premie, zodat het loont om mensen in vaste dienst te nemen. Ook stimuleren we werkgevers om meer voltijdscontracten aan te bieden. Moderne contractvormen zoals oproep-, payroll- en uitzendcontracten blijven wel mogelijk om onvoorspelbaar werk te organiseren en kleine werkgevers te ontlasten. Jongeren tot 21 jaar worden uitgezonderd van de hoge WW-premie voor flexibele en tijdelijke contracten.
Betere begeleiding naar werk. We maken het aantrekkelijk om met een bijstandsuitkering te starten met werken in deeltijd door ruimere bijverdiengrenzen. Wie een bijstandsuitkering aanvraagt krijgt een intakegesprek waarbij een concreet plan wordt opgesteld richting werk. Daarbij verbeteren we ook de baankansen voor mensen met een arbeidsbeperking, door begeleiding en ondersteuning op de werkvloer en door ervoor te zorgen dat werken altijd loont. We kijken steeds naar wat mensen wel kunnen en zorgen dat mensen minder snel worden afgeschreven. Voor groepen waarvoor de stap naar regulier werk nog te groot is zorgen we dat hulp, zoals beschut werk en leerwerkplekken, beter beschikbaar is en zorgen we dat bestaande budgetten binnen het sociaal domein meer ingezet kunnen worden voor deze (publieke) leerwerkplekken.
Een transparant beoordelingssysteem (schattingsbesluit) voor arbeidsongeschiktheid, dat beter aansluit bij de praktijk. Daarbij kijken we naar wat mensen wel kunnen en schrijven we mensen minder snel af.
Eén samengevoegde en meer overdraagbare verlofregeling voor zaken als geboorte, ouderschap, kortdurende zorg en calamiteiten, zodat mensen verlof kunnen inzetten op een manier die bij hun situatie past.

---
pdf_page: 22
---

Een hoger minimumloon, zodat werken ook voor de lagere inkomens meer loont. We zorgen ervoor dat werken meer gaat lonen en dat zoveel mogelijk mensen aan het werk komen. Daarbij maken we de bestaande loonkostenvoordelen gerichter. Uitkeringen zoals de bijstand stijgen niet automatisch mee met het minimumloon, met uitzondering van AOW en arbeidsongeschiktheid.
Activeren van mensen in de bijstand door een tegenprestatie. We vragen van iedereen een maximale inspanning om het Nederlands voldoende (B1-niveau) te beheersen. We willen dat mensen meedoen in de samenleving en dat onze sociale zekerheid daarop is gericht. Laaggeletterdheid is voor veel mensen een belangrijke belemmering om aan de slag te gaan. Persoonlijke aandacht voor de begeleiding van een bijstandsgerechtigde vanuit de gemeente is daarbij essentieel. Ook komen er prestatieafspraken met gemeenten om te voorkomen dat door lokaal minimabeleid nieuwe armoede vallen worden gecreëerd.
Het terugbrengen van de menselijke maat in de uitvoering. Er zijn de afgelopen jaren te veel voorbeelden geweest van burgers en ondernemers die onterecht als fraudeur aangemerkt werden. De aanpak van fraude mag er niet toe leiden dat iemand die een foutje maakt gelijk als fraudeur wordt bestempeld. Om dit te veranderen versterken we de interne checks in de uitvoering en dringen we tegelijkertijd onduidelijk, juridisch taalgebruik terug in de communicatie van de overheid. Bij het verbeteren van de menselijke maat in de uitvoering is ook nadrukkelijk aandacht voor toegankelijke communicatie, zowel op fysieke locaties als per telefoon, post, e-mail en langs andere (digitale) wegen.


# Scholing en re-integratie 
Een persoonlijke leerrekening voor iedere werknemer om scholing mee te betalen. We laten de fiscale vrijstelling voor scholingskosten hier beter op aansluiten, zodat werkgevers de leerrekening kunnen vullen. Werkenden kunnen deze leerrekening ook meenemen naar een nieuwe baan. We ondersteunen hiermee dat mensen actief nadenken over hun carrière en scholing volgen die daar het beste bij past. Het staat mensen daarbij vrij om gebruik te maken van (nieuwe) opleidingsinstellingen, waaronder het digitale aanbod.
Vergroten van baankansen door het fiscaal aantrekkelijk te maken om een transitievergoeding te gebruiken voor omscholing. Een werkgever die binnen het eerste jaar een contract niet verlengt, hoeft geen transitievergoeding uit te keren. Dit stimuleert werkgevers om mensen in dienst te nemen. Ook helpt het kleine en startende ondernemers die niet zeker weten of ze voor langere tijd werk hebben.
Gerichte begeleiding naar werk door meer persoonlijke dienstverlening van het UWV en gemeenten, aangevuld met de kennis van gespecialiseerde private partijen. De kwaliteit van dienstverlening staat voorop. Van mensen die begeleiding krijgen verwachten we dat ze hun best doen om snel weer aan het werk te gaan.
Begeleiding van werkzoekenden naar sectoren met personeelstekorten. Daarom zetten we minstens de helft van de scholingssubsidie uit het nieuwe STAP-budget in voor omscholing naar beroepen met grote personeelstekorten.


## Digitale taks

We financieren ons sociale stelsel momenteel op basis van werk en inkomen. Werknemers dragen een deel van hun salaris af in ruil voor zekerheid dat ze bij tegenslag niet direct zonder inkomen zitten, en ook werkgevers betalen fors mee aan deze collectieve voorzieningen. Dat systeem had lange tijd zijn logica, maar inmiddels kraakt en piept het. Veel belastingen en premies drukken zwaar op bedrijven die mensen in dienst willen nemen. Deze manier van belasten drukt onevenredig zwaar op bedrijven die meer mensen in dienst willen nemen, terwijl we werken juist willen belonen.

Zo bestraft ons sociale stelsel werken terwijl we werken juist willen belonen. En wanneer data, robots, kunstmatige intelligentie en andere vormen van kapitaal veel financiële waarde creëren, komen de verhoudingen onder druk te staan. Ondernemers met mensen in dienst betalen zich suf, terwijl

---
pdf_page: 23
---

andere sectoren amper betalen. Terwijl we juist willen dat alle sectoren hun fair share bijdragen aan een waardevolle voorziening zoals verzekeringen tegen werkloosheid en arbeidsongeschiktheid.

De vaak gehoorde roep om meer belasting op vermogen en minder op arbeid biedt geen volledige oplossing. We willen ook niet dat het spaargeld, het huis of de oudedagsreserve van grote groepen mensen in beeld komt voor extra belastingen. Een logische oplossing is dan om belastingen en premies niet alleen meer te baseren op de mensen die je in dienst hebt, maar bedrijven ook te laten bijdragen aan het sociale stelsel als zij robots of andere systemen in plaats van werknemers 'in dienst hebben' of als kapitaal en data de bron van hun verdiensten zijn. Voor een toekomstbestendig sociaal stelsel moeten we daarom nadenken over nieuwe vormen van (digitale) heffingen, waarmee we de lasten op werken weer kunnen verlagen.

# Schuldenproblematiek 

Het aantal mensen met problematische schulden neemt toe. Grote bedrijven bieden te makkelijk producten aan via flexibele financieringsvormen, terwijl zij weten dat een gedeelte van hun klanten dit eigenlijk niet kan betalen. Er ontstaan ook problemen door grote (terug)vorderingen van de overheid, bijvoorbeeld als er teveel toeslagen zijn uitbetaald. De afgelopen jaren is met de brede schuldenaanpak al veel geïnvesteerd in de aanpak van problematische schulden door gemeenten. Ook de aanpak van laaggeletterdheid blijft van belang bij het zoveel mogelijk voorkomen van schulden. De komende jaren zetten we in op:
Ademruimte voor mensen met problematische schulden om de problemen samen met een hulpverlener op een rij te zetten en verdere escalatie te voorkomen. Schuldhulpverleners krijgen hiervoor aanvullende, wettelijke mogelijkheden om de schuldensituatie twee maanden te bevriezen. Ook maken we het makkelijker om snel toeslagen stop te zetten en toeslagschulden te voorkomen.
Mensen sneller uit schuldenproblematiek halen door een schuldregeling. We maken dit minnelijk traject mogelijk zonder voorafgaande goedkeuring van de rechter als twee derde van de schuldeisers akkoord gaat. Daarbij gelden wel beschermingsvoorwaarden voor mkb'ers onder de schuldeisers. Kleine schuldeisers krijgen compensatie als zij door zulke afspraken in de problemen komen.
Meer mogelijkheden voor gemeenten om overheden die schuldeiser zijn mee te laten werken aan een schuldhulptraject. Overheidsschuldeisers dragen financieel bij aan de kosten van gemeentelijke schuldhulpverlening.
Meer mogelijkheden voor gemeenten om laaggeletterdheid aan te pakken, omdat dit vaak een onderliggend probleem is bij schulden.
Meer inzet op preventie, door een grotere verantwoordelijkheid bij financiers te leggen als ze op voorhand redelijkerwijs konden weten dat iemand niet in staat is de schuld te betalen.
Bescherming van kinderen bij verkeerde keuzes van hun ouders. Daarom krijgt de betaling van kinderalimentatie voorrang op de aflossing van schulden. Dit voorkomt dat kinderen de dupe worden.


## Arbeidsmigratie

Arbeidsmigranten kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de Nederlandse economie. Specialisten van buiten Europa zijn bijvoorbeeld nodig voor de Nederlandse hightech industrie en voor bedrijven die wereldwijd concurreren. Het is belangrijk dat de Nederlandse wetgeving past bij wat onze economie nodig heeft en tegelijkertijd problemen en misbruik tegengaat. We voorkomen dat arbeidsmigranten alleen naar Nederland komen om te profiteren van Nederlandse

---
pdf_page: 24
---

sociale voorzieningen en treden op tegen misstanden aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Tegelijkertijd treden we op tegen slechte werk- en leefomstandigheden voor arbeidsmigranten die hier belangrijk werk doen. Ook stimuleren we het aantrekken van toptalenten uit de hele wereld, zoals bijzondere vakmensen, topwetenschappers en briljante ondernemers.

De afgelopen jaren is gewerkt aan een speciale kennismigrantenregeling en een startup visum. We blijven het economische migratiebeleid aanpassen om Nederland aantrekkelijk te houden voor talenten die een bijdrage aan Nederland leveren. Daarnaast willen we het leren van de Nederlandse taal bevorderen, zodat mensen meer zelfredzaam zijn, uitsluiting wordt voorkomen en zij mogelijk in de toekomst door hun beheersing van het Nederlands makkelijker internationaal met Nederlandse bedrijven zaken doen. De komende jaren zetten we in op:
Een puntensysteem voor het reguliere (economische) migratiebeleid. We selecteren arbeidsmigranten waar structureel behoefte aan is, of die een aanmerkelijke bijdrage aan de samenleving leveren, op basis van een puntensysteem voor bijvoorbeeld opleidingsniveau, taalkennis en werkervaring. Het puntensysteem zorgt ervoor dat arbeidsmigratie uit landen buiten de Europese Unie gericht is op het hoge segment van de arbeidsmarkt waar vacatures moeilijk vervulbaar zijn. We willen ook dat mensen die hier langere tijd komen werken de Nederlandse taal leren.
Aparte sociale zekerheid voor arbeidsmigranten van buiten de Europese Unie. Zij krijgen een (lagere) individuele sociale verzekering en zijn uitgesloten van het reguliere sociale zekerheidsstelsel. Hier staat tegenover dat zij hun individuele verzekering kunnen meenemen naar hun land van herkomst om terugkeer te bevorderen.
Een ingroeimodel voor sociale zekerheid binnen de Europese Unie. Hiermee maakt iemand pas aanspraak op WW of bijstand als diegene een bijdrage geleverd heeft aan Nederland.
Aanpakken van uitkeringstoerisme. We bestrijden misbruik van WW-rechten door de vakantieregeling WW aan te passen. Daarbij kennen we vakantierechten voortaan toe op basis van opbouw in plaats van per kalenderjaar.
Aanpakken van overlast bij huisvesting van arbeidsmigranten. We willen dat verhuurders verantwoordelijk zijn om overlast bij de huisvesting van arbeidsmigranten tegen te gaan. Gemeenten en de Inspectie SZW gaan daar extra op handhaven. Daarnaast komen er wettelijke eisen aan de kwaliteit van huisvesting voor arbeidsmigranten en aan de voorwaarden waaronder de werkgever dit zelf mag organiseren, in plaats van de bestaande convenanten.
Gericht woonbeleid in gemeenten met bedrijven waar veel expats en arbeidsmigranten werken. Dit voorkomt dat er verdringing plaatsvindt op de woningmarkt en dat problemen zich verplaatsen naar buurgemeenten. Gemeenten kunnen hierbij ook tijdelijke huisvesting inzetten, die is vrijgesteld van de verhuurderheffing. Het Rijk gaat zo nodig sturen op extra (tijdelijke) woonruimte die gemeenten realiseren.
Terugdringen van dubieuze uitzendbureaus met wettelijke kwaliteitseisen. Alle uitzendbureaus zijn dan verplicht een kwaliteitscertificaat te hebben, zoals het SNA-keurmerk. Uitzendbedrijven die arbeidsmigranten onder het minimumloon laten werken, raken hun certificaat kwijt en mogen geen personeel meer uitzenden.
Een verbod voor malafide uitzendondernemers om een nieuw uitzendbureau op te richten. De Inspectie SZW krijgt daarvoor de bevoegdheid om een bestuursrechtelijk bestuursverbod op te leggen aan malafide uitzendondernemers die meermaals zijn beboet. Zij kunnen dan geen nieuw bedrijf meer oprichten om boetes en maatregelen te omzeilen.


# Pensioen 

Ons pensioenstelsel heeft tot doel iedereen die met pensioen is, of in de toekomst gaat, een goede oude dag te bezorgen. Gelukkig worden we gemiddeld genomen ouder. Met een stijgende levensverwachting, stijgt ook de pensioenleeftijd. De afgelopen jaren is de snelheid waarmee de pensioenleeftijd stijgt vertraagd. Ook is gewerkt aan de modernisering van het aanvullend pensioen.

---
pdf_page: 25
---

Daarbij is het belangrijk dat mensen zich niet druk meer hoeven te maken over dekkingsgraden, rekenrente en andere technische begrippen. Er is behoefte aan een begrijpelijk pensioenstelsel, waarin iedereen kan zien hoeveel er voor hem of haar is ingelegd en hoeveel beleggingswinst daarop gemaakt is. We voorkomen pensioenkortingen zoveel mogelijk. Werkenden krijgen meer invloed op hoeveel ze sparen en voor ondernemers en zzp'ers maken we het aantrekkelijker om pensioen op te bouwen. De komende jaren zetten we in op:
Meer flexibiliteit voor mensen die langer willen doorwerken. We maken het mogelijk om de AOW-uitkering vrijwillig later te laten beginnen in ruil voor een hogere maandelijkse uitkering. Dit heeft geen gevolgen voor het nabestaandenpensioen.
Een transparant en begrijpelijk pensioenstelsel. Alle deelnemers krijgen eenvoudig inzicht in hoeveel pensioenpremie er voor hen is ingelegd, hoe dat rendeert en een indicatie van hoeveel pensioen daarmee is opgebouwd. Daarbij verdwijnt de zogenaamde doorsneepremie die ervoor zorgt dat sommige deelnemers teveel betalen en andere te weinig.
Een eerlijke overgang naar het nieuwe pensioenstelsel. Pensioenfondsen en verzekeraars maken aan hun deelnemers duidelijk hoe hun rechten uit het oude systeem overgaan naar het nieuwe systeem. Voor mensen die erop achteruitgaan, is hierbij duidelijk hoe zij compensatie krijgen.
Ook willen we dat pensioenfondsen meer inzicht geven in hun kosten en de gevolgen daarvan voor de pensioenen van hun deelnemers.
Pensioen dat meebeweegt met de rest van de economie. Pensioenfondsen kunnen de pensioenen sneller indexeren zodra het beter gaat. Daar staat wel tegenover dat pensioen bij tegenvallende beleggingsresultaten sneller omlaag gaat.
Maatwerk met beleggen voor verschillende leeftijden. We zorgen ervoor dat alle generaties een zo goed mogelijk pensioen krijgen. Voor jongeren mogen pensioenfondsen meer risico nemen in hun beleggingsbeleid, omdat dit op termijn het meeste rendement oplevert. Senioren krijgen juist meer zekerheid op een waardevast pensioen.
Ruimere wettelijke mogelijkheden voor automatische waardeoverdrachttussen pensioenpotjes, zodat mensen die meerdere banen hebben gehad toch een eenduidig pensioen opbouwen.
Keuzevrijheid bij het sparen voor pensioen. We maken het mogelijk om maximaal vijf jaar de pensioenpremie stop te zetten. Daardoor is meer inkomen beschikbaar op het moment dat iemand het hard nodig heeft. De inleg bepaalt wel het pensioen, zodat er dan wel een lager pensioen tegenover staat. Bestaande mogelijkheden om extra in te leggen worden beter onder de aandacht gebracht om het gebruik te bevorderen. De fiscale kaders uit het pensioenakkoord (inclusief het Witteveenkader) worden hierdoor niet aangepast.
Meer ruimte om over het eigen pensioengeld te beschikken. We maken het mogelijk om tien procent van het pensioen in één keer op te nemen, bijvoorbeeld om hypotheekschulden af te lossen en zo de woonlasten te verlagen. In combinatie daarmee is het mogelijk voor een pensioenuitkering te kiezen die de eerste jaren hoger is en daarna daalt. In een meer liberaal stelsel krijgen mensen de keuze waar zij hun pensioen onderbrengen. Deze keuzevrijheid gaat niet ten koste van het pensioen van andere deelnemers.
Afschaffen van het verplichte leeftijdsontslag in cao's. Werkgever en werknemer stellen in overleg de pensioenleeftijd vast. Senioren die deel willen blijven nemen aan het arbeidsproces en daartoe ook in staat zijn, verdienen daarvoor de ruimte in samenspraak met hun werkgever. Beiden behouden de mogelijkheid om het contract op de AOW-leeftijd op te zeggen. De verplichte maximale pensioenleeftijd voor rechters, hoogleraren en burgemeesters gaat naar 75 jaar en stijgt verder mee met de AOW-leeftijd.
Meer ruimte voor zzp'ers om vrijwillig deel te nemen aan een pensioenfonds. We schaffen de maximale termijn voor oud-werknemers om hun pensioenopbouw door te laten lopen af.
Een wettelijke definitie van 'partner' bij pensioenen, zodat ook iedereen met een samenlevingscontract standaard verzekerd is voor partner- en nabestaandenpensioen. Pensioenfondsen houden de mogelijkheid om meer te doen dan het wettelijk minimum.

---
pdf_page: 26
---

# Onderwijs en Vrijheid

---
pdf_page: 27
---

# - Onderwijs en Vrijheid 

Tijdens de coronacrisis is veel gevraagd van leraren en ouders. Zij moesten het onderwijs in korte tijd op afstand, thuis en digitaal verzorgen. Dankzij hun inzet zijn onderwijsachterstanden voor leerlingen en studenten zo veel mogelijk beperkt. Dit verdient enorme waardering. Het laat ook zien dat het mogelijk is veranderingen door te voeren en het onderwijs anders te organiseren. En dat is nodig om ervoor te zorgen dat ook toekomstige generaties over voldoende kennis en vaardigheden beschikken en de Nederlandse vrije waarden, zoals verankerd in de grondwet en in de universeel geldende fundamentele rechten en vrijheden van de mens, onderschrijven. Dat is cruciaal, want goed onderwijs biedt jongeren de kans op een gelijke start en geeft kennis en vaardigheden mee waar mensen de rest van hun leven profijt van hebben.

Te lang was minimale sturing door de overheid in het onderwijs de norm en vonden we het niveau met een zes voldoende. Inmiddels stagneert in het basis- en voortgezet onderwijs de kwaliteit, waardoor Nederland hier niet meer tot de wereldtop behoort. Dat is op termijn een groot probleem als we een welvarend en innovatief land willen blijven. De wereldwijde concurrentie groeit en de benodigde kennis en vaardigheden veranderen steeds sneller. Als we willen dat het kapitalisme blijft werken voor de mensen, is het niet genoeg om oneerlijke handelspraktijken van andere landen of oneigenlijke belastingconstructies van bedrijven aan te pakken. We moeten er ook voor zorgen dat mensen de vaardigheden hebben die de komende decennia nodig zijn op de arbeidsmarkt. Daarbij horen ook universiteiten in de absolute top van internationale ranglijsten.

Daarnaast proberen antidemocratische groeperingen en onvrije landen een steeds grotere rol te verwerven in onze scholen, en moet eventuele financiering van onze scholen door deze groeperingen en onvrije landen te allen tijde inzichtelijk worden gemaakt. Die zijn extra kwetsbaar omdat leerlingen van gemengdere achtergronden komen en vanuithuis uit niet altijd de Nederlandse taal en vrije waarden meekrijgen. De vrijheid van onderwijs biedt dan soms helaas een ingang voor kwaadwillenden om via scholen intolerantie te verspreiden. Alleen een sterke overheid kan hier de wederkerigheid herstellen. Met een verbod op financiering van scholen vanuit onvrije landen willen we voorkomen dat buitenlandse haatzaaiers onze grondwettelijke vrijheden misbruiken om de Nederlandse samenleving te ondermijnen. Uiteindelijk willen we in de Grondwet de onderwijsvrijheid ondergeschikt maken aan het discriminatieverbod. De overheid zal dus een actievere rol in het onderwijs gaan spelen. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Goed onderwijs is de norm. De overheid biedt excellente scholen en leraren meer geld en vrijheid, en treedt op bij slecht of matig onderwijs dat mensen onvoldoende voorbereidt op hun werkzame leven. In het uiterste geval kan de overheid een schoolleiding vervangen, een instelling sluiten of paal en perk stellen aan opleidingen met weinig perspectief op een baan.
Om kinderen een goede start te laten maken en om onderwijsachterstanden te voorkomen, gaan kinderen eerder naar school, bezoeken zij vaker de opvang en beginnen zij eerder met leren.
De overheid garandeert de vrije Nederlandse waarden binnen het onderwijs, door actief in te grijpen wanneer antidemocratische groepen de vrijheid van onderwijs misbruiken.

---
pdf_page: 28
---

# Vrijheid van onderwijs 

De vrijheid van onderwijs is een groot goed. Deze vrijheid mag echter niet misbruikt worden om Nederlandse waarden te ondermijnen. Dit schaadt het belang van kinderen, ondermijnt hun kansen op een goede toekomst en werkt segregatie in de hand. De overheid moet kunnen ingrijpen wanneer Nederlandse vrijheden in het geding zijn. De afgelopen jaren heeft de vrije samenleving een plek gekregen in het onderwijs door de zogenaamde burgerschapsopdracht van scholen aan te scherpen. Ook zijn extra voorwaarden gesteld aan het stichten van nieuwe scholen. Sommige instellingen gebruiken de vrijheid van onderwijs echter nog steeds als argument om kinderen kwalijke gedachtes te onderwijzen. Om de vrijheid van onderwijs te beschermen, moet deze worden gemoderniseerd. De komende jaren zetten we in op:
Een grondwetswijziging die bepaalt dat de vrijheid van onderwijs (artikel 23) het gelijkheidsbeginsel (artikel 1) niet mag ondermijnen.
Sneller ingrijpen als vertegenwoordigers van instellingen zich schuldig maken aan antiintegratieve, discriminatoire of antidemocratische uitlatingen. Zo korten we de procedure in de Wet bescherming namen en graden in Hoger Onderwijs in.
De mogelijkheid om schoolbesturen en directies te schorsen of te ontslaan als een school de burgerschapsopdracht niet goed uitvoert.
Eerder ontslag van schoolbesturen en sluiting van onderwijsinstellingen bij schending van regels, zoals het werk van de onderwijsinspectie onmogelijk maken. Binnen het passend onderwijs wordt de positie van ouders en leerlingen verbeterd, bijvoorbeeld door uitspraken van een geschillencommissie een meer bindend karakter te geven.
Stopzetten van bekostiging bij het vermoeden dat een school zich bezighoudt met de verspreiding van anti-integratief, antidemocratisch of anti-rechtsstatelijk gedachtegoed. De Wet bevordering integriteitsbeoordelingen (Wet Bibob) breiden we hiervoor uit met democratische kernwaarden.
Een verbod op (mede)financiering van onderwijs vanuit onvrije landen en organisaties die onze democratische rechtsstaat ondermijnen.
Een verbod op lesmaterialen die kinderen ondemocratische waarden aanleren. De onderwijsinspectie beoordeelt vooraf of lesmateriaal in strijd is met de vrije Nederlandse waarden en de burgerschapsopdracht.
Acceptatieplicht van leerlingen voor bijzondere scholen. Zo kunnen deze scholen leerlingen niet meer weigeren op basis van de levensovertuiging van hun ouders.
Instemmingsrecht van gemeenten bij de oprichting van een nieuwe school. Dit voegt een democratisch element toe aan de bestaande verplichting om aan te tonen dat er behoefte is aan de nieuwe school.
Ingrijpen door de onderwijsinspectie bij informele onderwijsinstellingen die anti-integratief, antidemocratisch of anti-rechtsstatelijk opereren. Dit geldt onder andere voor Turkse weekendscholen en informele scholen die grotendeels betaald worden vanuit het buitenland.
Hetrechtop een vrijstelling van de leerplichtop grond van levensovertuiging (richtingsbezwaren) komt te vervallen.


## Excellent basis- en middelbaar onderwijs

Voor excellent onderwijs moet de basis op orde zijn. Die basis wordt gelegd op de basisschool en wordt vervolmaakt op de middelbare school. De afgelopen jaren is fors geïnvesteerd in het onderwijs en zijn verschillende maatregelen genomen om de werkdruk te verlagen en de kwaliteit van het onderwijs te verhogen. Voor een verdere verbetering van de onderwijskwaliteit is de rol van de leraar essentieel. Een goede en bevlogen leraar kan het verschil maken. Het leraarschap verdient daarom een hoger aanzien en meer waardering. De afgelopen jaren zijn de salarissen van leraren verhoogd en is hun werkdruk verminderd. Aanvullende investeringen zijn nodig om de kwaliteit van het basis- en middelbaar onderwijs, en ook de huisvesting van scholen, verder te

---
pdf_page: 29
---

verhogen. De komende jaren zetten we in op:
Goed onderwijs als norm. We houden vast aan de mogelijkheid voor de onderwijsinspectie om goede scholen te onderscheiden met het oordeel 'goed' of 'excellent'. Als scholen die 'zeer zwak' of 'onvoldoende' scoren weigeren mee te doen aan een herstelopdracht, kan het bestuur of de schoolleiding vervangen worden.
Modernisering van het onderwijsprogramma op de basis- en middelbare school, waarbij hogere eisen aan de basisvaardigheden lezen, schrijven, taal en rekenen de kern vormen en we techniek (met speciale aandacht voor vakmanschap), digitalisering en burgerschap toevoegen. Ook krijgen scholen de mogelijkheid om leerlingen levensreddende vaardigheden mee te geven. Zodat we kinderen goed voorbereiden op een (financieel) zelfstandige succesvolle maatschappelijke carrière.
Meer inzicht in de kwaliteit van scholen. In de beoordeling van scholen speelt voortaan de eindscore van kinderen mee, zodat ouders kunnen zien of de school van hun kinderen goed onderwijs geeft.
Maatwerk waarbij leerlingen vakken op een hoger niveau kunnen volgen en afronden. De maatwerkdiploma's geven toegang tot vervolgonderwijs op een hoger niveau. Ook wordt het mogelijk voor (hoogbegaafde) leerlingen om vakken te volgen in het hoger onderwijs.
Recht op bijscholing voor leraren, waarbij ze eens in de twee jaar teruggaan naar de opleiding om zich zowel individueel als in teamverband bij te scholen. Starters en zij-instromers krijgen gedurende hun eerste drie jaar begeleiding om uitval te voorkomen. Er komt een modulair aanbod van lerarenopleidingen dat het mogelijk maakt om flexibel op hbo- en wo-niveau een persoonlijk leertraject samen te stellen.
Extra geld voor excellente scholen om activiteiten te organiseren en leraren zich te laten ontwikkelen. Slecht presterende scholen moeten eerst de basis op orde krijgen voordat ze zich richten op andere activiteiten.
Een hoger salaris voor excellente leraren om professionele ontwikkeling te stimuleren.
Aantrekkelijker maken van leraarschap in combinatie met een andere baan. Daarnaast stijgt het toegestane aantal gastlessen per week naar acht uur, zodat kinderen ook leren van mensen met ervaring uit de praktijk.
De mogelijkheid om binnen de lerarenopleiding te specialiseren in onderwijs aan jongere of oudere kinderen, om zo onnodige uitval van studenten te voorkomen. De instroomeisen blijven gelijk.
Het stimuleren van leraren om voltijd te werken om het lerarentekort tegen te gaan. Dit doen we door middel van een werkbonus, waarbij we de inkomstenbelasting verlagen om mensen te stimuleren meer te gaan werken.


# Voor- en buitenschoolse opvang 
Verlaging van de leerplicht naar vier jaar om leerachterstand bij jonge kinderen te voorkomen.
De mogelijkheid voor goed presterende basisscholen om onderwijstijden aan te passen. Ook basisscholen die aantoonbaar hebben bewezen deze extra verantwoordelijkheid aan te kunnen komen hiervoor in aanmerking. Dit biedt meer flexibiliteit aan scholen en ouders. De totale verplichte lestijd blijft gelijk.
Verplichting voor basisscholen om vervangende opvang te regelen voor kinderen als er sprake is van wachtlijsten bij de buitenschoolse opvang. Ook tijdens schoolvakanties moet het voor ouders mogelijk zijn om opvang voor hun kinderen te regelen.
Een hogere overheidsbijdrage in de kosten van kinderopvang. Hierdoor wordt de opvang goedkoper en aantrekkelijker. De kinderopvang krijgt vanaf het tweede jaar een meer educatief karakter.

---
pdf_page: 30
---

# Excellent vervolgonderwijs (mbo/hbo/wo) 

Studeren is de beste investering in jezelf. De afgelopen jaren is fors geïnvesteerd in onderwijs. Daarbij zijn kwaliteitsafspraken met onderwijsinstellingen gemaakt, met financiële consequenties als zij deze afspraken niet nakomen. Ook dankzij het studievoorschot komt er meer geld vrij voor investeringen in onderwijskwaliteit. Daarbij is het van belang dat er meer ruimte komt voor excellente studies en studenten. Daarnaast is er in veel sectoren een grote vraag naar goede vakmensen, terwijl het aantal studenten in de bijpassende opleidingen achterblijft. Beroepen veranderen bovendien snel, waardoor het onderwijs nog te vaak achterloopt op de praktijk van de werkvloer. De afgelopen periode is daarom geïnvesteerd in samenwerking tussen scholen en het bedrijfsleven. Zo is het makkelijker geworden om een bedrijfsschool te starten, leiden mboinstellingen samen met bedrijven studenten beter op voor de arbeidsmarkt en kunnen studenten hun kennis sneller in de praktijk brengen. De komende jaren zetten we in op:
Een grotere rol voor kwaliteit als criterium bij de bekostiging van het hoger onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Bekostiging wordt hiermee minder afhankelijk van het aantal studenten. Dit leidt tot minder onderwijsfabrieken en meer financiering voor excellente opleidingen en onderzoek. Als er sprake is van doorgeschoten bureaucratie dan wordt dit aangepakt, waarbij we hechten aan medezeggenschap van studenten en medewerkers binnen onderwijsinstellingen.
Behoud van het sociaal leenstelsel. Zo blijft het hoger onderwijs laagdrempelig, rechtvaardig én toegankelijk voor iedereen. Voor studenten uit gezinnen met een lager inkomen blijft de aanvullende beurs beschikbaar, zodat iedereen kan studeren. Het uitgangspunt is dat als een opleiding tot een hoger inkomen leidt, je een eerlijk aandeel van de kosten terugbetaalt. Daarom lost een oud- student de lening af naar draagkracht en blijven de rentepercentages laag. De opbrengst van het sociaal leenstelsel wordt geïnvesteerd in de verbetering van de kwaliteit van het onderwijs. De besteding van het geld moet voor studenten eenvoudiger controleerbaar zijn.
Die terugsluis wordt simpel en transparant vormgegeven zodat studenten zicht hebben op wat er met het geld gebeurt. Een goede match tussen student en opleiding, door behoud van de vrijheid voor instellingen om selectie aan de poort en het bindend studieadvies toe te passen. Bij sommige vwo-leerlingen past een hoger beroepsopleiding beter dan een universitaire studie.
Experimenten met een persoonlijk studietegoed (leerrechten). De student mag hierbij zijn persoonlijke 'bekostiging' meenemen naar de studie van zijn of haar keuze, zowel binnen het bekostigde als private onderwijs. Zo krijgt de student meer regie over studiekeuze en tempo.
Een strategie om internationaal talent te trekken naar, te binden aan, en zo te behouden voor Nederland. Internationale alumni leveren een netto bijdrage aan onze maatschappij en kenniseconomie. De strategie wordt vastgesteld samen met onderwijsinstellingen, waarbij regionaal maatwerk het uitgangspunt is. Doel is om kansrijke internationalisering te versterken en uitwassen tegen te gaan. Bijvoorbeeld door het kunnen maximeren van het aantal buitenlandse studenten per opleiding.
De mogelijkheid om buitenlandse studenten te weren op grond van nationale veiligheid bij studies waar strategische kennis verworven kan worden. De overheid zal deze studenten screenen.
Meer bekostiging voor bèta en technische studies op universiteiten, hogescholen en het middelbaar beroepsonderwijs. Mbo-instellingen ontvangen extra geld als ze studenten opleiden voor sectoren waar te weinig arbeidskrachten voor zijn.
Bindende afspraken met hogescholen over hun opleidingsaanbod, voor een betere aansluiting op de vraag vanuit de arbeidsmarkt.
Een lager collegegeld in het hoger onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs bij opleidingen die mensen klaarstomen voor een sector waarin tekorten op de arbeidsmarkt bestaan. We stimuleren het volgen van een tweede studie. Daarom komt er een maximum aan collegegeld voor mensen die een tweede studie willen volgen.
Stopzetten van mbo-studies met onvoldoende arbeidsmarktperspectief en strengere arbeidsmarktcriteria bij het starten van een nieuwe opleiding.

---
pdf_page: 31
---

Bekostiging van bedrijfsscholen deels vanuit de overheid. Zo kunnen bedrijven zelf investeren in hun opleidingsbehoefte.
Behoud van financiële steun voor mkb'ers die beroepsbegeleidende (BBL) leerplaatsen aanbieden. Ook stimuleren we studieplekken voor MBO- en HBO-studenten bij het mkb, met daarbij speciale aandacht voor plekken in bedrijfsverzamelgebouwen.
Meer aandacht binnen beroepsopleidingen voor het starten, voortzetten of overnemen van een onderneming zodat studenten goede ideeën ook zelf kunnen omzetten in de praktijk.


# Flexibel en modern onderwijs 

De coronacrisis heeft laten zien hoe flexibel het Nederlandse onderwijs kan zijn. In korte tijd kreeg de onderwijssector het voor elkaar om kwalitatief goed digitaal onderwijs te geven op verschillende niveaus, van het basisonderwijs tot aan het hoger onderwijs. Door de grote inzet van leraren en ouders zijn onderwijsachterstanden voor leerlingen en studenten beperkt. Deze modernisering moet voortgezet worden. Het onderwijs heeft tijdens de coronacrisis bewezen dat leerlingen onderwijs op maat kunnen krijgen. Dat is belangrijk, want niet elke leerling ontwikkelt zich in hetzelfde tempo. Daarom is het van belang dat het onderwijs flexibel kan inspelen op de persoonlijke wensen en talenten van leerlingen en de ontwikkelingen in de maatschappij. Omdat kennis en vaardigheden steeds sneller verouderen, is het ook van belang dat later in het leven bijof omscholing plaatsvindt. De komende jaren zetten we in op:
Moderniseren van de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek (WHW) om flexibeler hoger onderwijs in Nederland mogelijk te maken. Dit vergemakkelijkt het volgen van vakken bij meerdere instellingen, de accreditatie van online onderwijs, de mogelijkheid om online en fysiek onderwijs te combineren en creëert meer mogelijkheden voor werkenden om zich via Leven Lang Ontwikkelen-modules bij te scholen. Bij de modernisering van de WHW hoort ook een kwaliteitsborging die ruimte biedt voor innovatie. We werken toe naar een externe accreditatie van de instellingskwaliteitszorg, waarbij de positie van studenten, het afnemend werkveld en permanente verbetering voor opleidingen centraal staan.
Aanpassing van het onderwijs aan moderne technieken, door digitale vaardigheden onderdeel van het onderwijsprogramma te maken. Daarbij komt expliciet aandacht voor digitale platforms zoals sociale media, de gevolgen van gebruik voor persoonlijke data, kritisch beschouwen van aangeboden informatie, hoe je online communiceert en hoe je veilig online acteert. Zo worden kinderen weerbaarder tegen online beïnvloeding en privacyschending. Daarnaast kunnen leerlingen extra uitleg krijgen via door gespecialiseerde leraren gemaakte instructiefilmpjes.
De verplichting voor mbo-instellingen, hogescholen en universiteiten om meer hoorcolleges op een voor studenten toegankelijke manier online aan te bieden.
Digitale proefcolleges door mbo-instellingen, hogescholen en universiteiten zodat aankomende studenten vaker meteen een studie kiezen die bij hen past.
Digitaal onderwijs voor zieke leerlingen of leerlingen met een lichamelijke beperking. Hoogbegaafde leerlingen krijgen ook deze mogelijkheid als zij dat willen. Het samenwerkingsverband van scholen waar de leerling ingeschreven staat, is verantwoordelijk voor het geven van deze lessen.
De mogelijkheid om het collegegeldkrediet in één keer op te nemen om een dure studie in het buitenland te betalen. Ook wordt het mogelijk om onder voorwaarden een beperkt voorschot op het studievoorschot te nemen.


## Leven lang ontwikkelen
De mogelijkheid om bij alle opleidingen per studiepunt te betalen en zo makkelijker een opleiding met een baan te combineren.
Een persoonlijke leerrekening voor iedere werknemer om scholing mee te betalen. Deze leerrekening bestaat uit bijdragen van de overheid en werkgever. De overheid stelt meer Leven Lang Ontwikkelen-budgetten, zoals het levenlanglerenkrediet, open voor BBL-opleidingen en

---
pdf_page: 32
---

de derde leerweg. Ook voor ZZP'ers maken we scholing aantrekkelijker, bijvoorbeeld via het STAP-budget.
Vrijstelling binnen een studie bij opgedane praktijkkennis. Dit haalt drempels weg voor werkenden met aantoonbare kennis die zich willen bijscholen.
Mogelijkheden voor omscholing via Leven Lang Ontwikkelen-modules door zowel bekostigde als private mbo-instellingen, hogescholen en universiteiten.
Openstelling van relevante onderwijssubsidies voor bedrijven, die dan bijvoorbeeld zelf docenten voor bedrijfsscholen kunnen opleiden.
Verruimen van de werkkostenregeling waardoor werkgevers meer mogelijkheden krijgen om te investeren in scholing van hun werknemers. Ook voor senioren moet het aantrekkelijk blijven om via Leven Lang Ontwikkelen zichzelf te ontwikkelen


# Dagschool 

Als liberalen willen we het voor mensen makkelijk maken om een volledige week te werken. Dat is niet omdat we denken dat geld verdienen de enige voorwaarde voor een gelukkig leven is. Een betaalde baan geeft mensen vrijheid en zelfstandigheid en is een plek waar je mensen ontmoet en dingen meemaakt. Helaas helpt de overheid dan niet altijd mee, zeker bij jonge ouders. Vaak moeten zij hun werktijden maar aanpassen aan de schooltijden. Los het als ouder maar op, als op woensdag rond het middaguur de schoolbel gaat en je een drukke baan hebt. Of als je een eigen bedrijf hebt en klanten niet kunnen wachten.

Een logische oplossing is een dagschool die de vrijheid heeft om lestijden aan te passen aan de werktijden van ouders. Dan brengen ouders hun kind in de ochtend en kunnen ze hun zoon of dochter aan het einde van de werkdag weer ophalen. Opvang kan op school plaatsvinden, maar ook via afspraken met gastouders, sport- en muziekverenigingen of buitenschoolse opvang op een andere locatie.

De opvang van jonge kinderen kan tegelijkertijd een meer educatief karakter krijgen, waarbij kinderen vanaf het tweede levensjaar voorzichtig beginnen met leren. Dit helpt kinderen om een goede start te maken, waardoor basisscholen meer tijd hebben om bijvoorbeeld het taal- en rekenniveau van kinderen te verhogen. Om in de toekomst de knapste koppen van de wereld af te leveren, moeten we al vroeg beginnen.

## Cultuur

Cultuur verbindt, inspireert en prikkelt waarbij behoud van erfgoed bijdraagt aan onze Nederlandse identiteit. Ook speelt cultuur een belangrijke rol in de vorm van toerisme. Een aantal culturele instellingen, artiesten en podiumkunstenaars in Nederland behoort tot de wereldtop, van wereldvermaarde orkesten tot top-Dj's. Miljoenen Nederlanders zijn cultureel actief en dragen zo intrinsiek en economisch bij aan een divers, aantrekkelijk leef- en werkklimaat in ons land. Ook het belang van alledaagse cultuur neemt toe. De afgelopen tijd is gebleken hoe belangrijk cultuur voor onze samenleving is. Het verdient dan ook erkenning en waardering. Zoals bijvoorbeeld blijvende aandacht voor muziek. Dankzij de Geefwet kunnen Nederlanders zelf investeren in de cultuur die zij belangrijk vinden. De afgelopen jaren is Nederlandse cultuur toegankelijker gemaakt. Zo zijn de geboortepapieren van Nederland, zoals het Plakkaat van Verlatinghe, voortaan op een toegankelijke plek tentoongesteld. We willen deze lijn doortrekken en verder investeren om cultuur voor een breder publiek toegankelijk te maken. De komende jaren zetten we in op:
Betere en meer evenwichtige regionale spreiding als criterium in de toewijzing van cultuursubsidies. Kunst en cultuur zijn niet alleen van de grote steden. Bij investeringen in cultuur

---
pdf_page: 33
---

moeten provincies en gemeenten het bedrag van de rijksoverheid aanvullen. Dit stimuleert investeringen in cultuur vanuit medeoverheden en zorgt voor een aantrekkelijk woon- en vestigingsklimaat in alle regio's van Nederland
Meer middelen voor het behoud en de ontwikkeling van volkscultuur in het Cultuurparticipatiefonds. Ook kunnen makers van populaire cultuur zoals musicals, meer gebruik maken van rijkssubsidies. Ook wordt samenwerking tussen muziekscholen en het onderwijs gestimuleerd, met als doel om blijvend aandacht te houden voor muziekonderwijs.
Meer tentoonstellen van kunst door lagere drempels om kunstwerken uit depots via bruikleen in andere musea te laten zien. De overheid kan garant staan, en toegankelijke en doorzoekbare databases stimuleren als collecties gedigitaliseerd worden. Een deel van de kunstwerken uit de Rijkscollectie die zich nu in depots bevindt, stoten we af om extra ruimte te creëren voor het vernieuwen van collecties. Kunstwerken die voor Nederland van bijzonder historisch en cultureel belang zijn worden niet afgestoten.
Blijvende aandacht voor cultuureducatie in het onderwijs. Samenwerking tussen scholen en culturele organisaties wordt gestimuleerd om meer mogelijkheden te bieden voor kinderen om kennis te maken met kunst en cultuur.
Verruiming van de Geefwet waardoor het aantrekkelijker wordt om culturele ondernemers te ondersteunen.
Werkgevers en vakbonden aanmoedigen om van 5 mei een vrije dag te maken in plaats van een andere officiële feestdag. Dit onderstreept het belang van Bevrijdingsdag in onze geschiedenis.


# Media 

Het medialandschap verandert in een razend tempo. Consumenten kiezen steeds vaker zelf wanneer zij televisieseries, documentaires en speelfilms kijken. Ook gaan we steeds vaker zelf online op zoek naar een mix tussen binnen- en buitenlands aanbod. Deze veranderende vraag heeft ook grote gevolgen voor de advertentiemarkt. Grote internationale bedrijven (met name buitenlandse Big Tech-bedrijven) nemen een steeds groter gedeelte van de Nederlandse advertentiemarkt in, waardoor de inkomsten van Nederlandse media onder druk staan. Ook de Nederlandse Publieke Omroep (NPO) is de afgelopen jaren veranderd. Zo is er gewerkt aan het gedeeltelijk reclamevrij maken van de Publieke Omroep en is er meer aandacht gekomen voor de regio. Ook werkt de NPO meer samen met marktpartijen, waardoor het aanbod van kwalitatief goede programma's op gebruiksvriendelijke streamingsdiensten in de toekomst stijgt. De komende jaren zetten we in op:
Strengere straffen voor mensen die journalisten bedreigen, door het taakstrafverbod uit te breiden naar deze groep daders.
Een onderscheidende publieke omroep die zich richt op de kernonderwerpen nieuws, cultuur en educatie en zo reclameluw mogelijk is op landelijk, regionaal en lokaal niveau.
Een einde aan de plicht voor de publieke omroep om programmering te verzorgen voor een vast aantal landelijke tv- en radiozenders. De mogelijkheden om programma's te verspreiden via eigen kanalen en platforms of die van derden, breiden we uit. Ook bevorderen we een betere samenwerking van lokale publieke omroepen in streekverbanden en betere samenwerking tussen landelijke, regionale en lokale publieke omroepen ter bevordering van de lokale journalistiek en democratie. Lokale en streekomroepen zijn volwaardig onderdeel van het medialandschap naast landelijke en regionale omroepen.
Transparantie van de kosten van afzonderlijke programma's van de NPO. De topsalarissen van sommige presentatoren en omroepfunctionarissen boven de gestelde maxima worden verlaagd. Bij het verlenen van concessies wegen we voortaan mee of omroepen via dubieuze salarisconstructies deze normbedragen omzeilen.
Een kleinere rol van het aantal leden van omroepen bij de verdeling van de budgetten. De NPO maakt programma's voor alle Nederlanders en niet alleen voor leden.
Stopzetten van de eigen betaalde onlinestreamingsdienst van de publieke omroep. De NPO kan blijven samenwerken met private partners in het tv-platform NL Ziet.

---
pdf_page: 34
---

Aanpassing van de mededingingsregels zodat media-ondernemers beter kunnen concurreren met internationale Big Tech-bedrijven. Nu mag bijvoorbeeld een radiozender geen concurrenten overnemen als het daarmee een te groot deel van de advertentiemarkt voor radio inneemt, terwijl kijken of er een monopolie op de advertentiemarkt als geheel ontstaat beter past bij de manier waarop consumenten digitaal verschillende media gebruiken. De advertentiemarkt blijft wel toegankelijk voor nieuwe spelers.
Afschaffen van de thuiskopieheffing. Steeds meer media worden via streamingsdiensten bekeken, waardoor de Europese richtlijn die zorgt voor een heffing op cd's, dvd's en harde schijven achterhaald is. Wel blijven makers recht houden op een eerlijke beloning voor hun werk.

---
pdf_page: 35
---

# Volksgezondheid en Zorg

---
pdf_page: 36
---

# Volksgezondheid en Zorg 

De wereldwijde verspreiding van het coronavirus vormt een ongekende bedreiging voor de Nederlandse volksgezondheid. Dreigende tekorten aan bedden op de intensive care en tekorten aan testmaterialen, lieten de kwetsbaarheid zien van een zorgsysteem dat vooral is ingericht om onder normale omstandigheden de beste zorg voor de beste prijs te bieden. Dankzij de enorme inzet van alle mensen in de zorg blijft het systeem onder zware omstandigheden zo goed als mogelijk overeind.

We moeten doorgaan om onze zorg schokbestendiger voor plotse gezondheidscrises te maken. Op korte termijn betekent dit blijven investeren in onder meer extra flexibele capaciteit op de intensive care, voldoende zorgpersoneel, voorraden beschermingsmiddelen en testmateriaal en vroegtijdig intekenen op de ontwikkeling van kansrijke vaccins. Intussen willen we minder afhankelijk worden van producenten in Azië voor de toelevering van medicijnen of beschermingsmiddelen. Omdat we niet alles zelf kunnen doen in Nederland, is samenwerking met andere Europese landen noodzakelijk. Op de langere termijn krijgt de gezondheidszorg in Nederland te maken met andere uitdagingen. Als gevolg van de vergrijzing zal een groter beroep worden gedaan op de gezondheidszorg. Ook zal het aantal chronisch zieken toenemen. En in de tussentijd willen we de best mogelijke zorg blijven garanderen. Dat is de afgelopen jaren gelukt, want de Nederlandse zorg is van hoog niveau.

Liberale maatregelen van de laatste vijftien jaar hebben daaraan bijgedragen. De kwaliteit van de zorg is fors verbeterd. Dat betekent niet dat er geen problemen zijn. Concurrentie tussen aanbieders kan de zorg verbeteren, maar marktwerking mag geen doel op zich zijn. Goede en liefdevolle zorg waarbij de patiënt centraal staat, dat is het doel. Zowel doorgeschoten bureaucratie als doorgeschoten marktwerking kan ertoe leiden dat we de menselijke maat uit het oog verliezen. Dankzij elementen van marktwerking in de zorg kunnen we met succes de beste zorg bieden en de kosten voor iedereen betaalbaar houden. We moeten met een open blik kijken naar waar we de zorg samen kunnen verbeteren. Ingewikkelde stelseldiscussies genezen geen mensen. De gezondheid van onze dierbaren moet voorop staan. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Aanpakken van problemen als gevolg van doorgeschoten marktwerking en doorgeschoten bureaucratie, zoals toegenomen regeldruk en registraties, declaratiedrang en zorgcowboys die sjoemelen met zorggeld. We verstevigen de voorwaarden rond kwaliteit en bedrijfsvoering voor startende en bestaande zorgorganisaties.
Investeren in de zorg is een investering in de samenleving. Omdat iedereen daaraan bijdraagt hebben we ook de plicht om de zorg voor iedereen betaalbaar te houden en kritisch te kijken of alle zorg echt passend is. Ook moeten we gebruikmaken van de kansen die digitalisering biedt.
Een robuust zorgsysteem is nodig om gezondheidscrises de baas te kunnen. Dat betekent dat we bereid zijn extra te investeren in flexibele reservecapaciteit, ook al zou het onder normale omstandigheden kostenefficiënter zijn om minder bedden te hebben of medicijnen allemaal in een lagelonenland te produceren.

---
pdf_page: 37
---

# Beschermen van de volksgezondheid 

Het coronavirus heeft de Nederlandse samenleving ernstig ontwricht, ons sociale leven drastisch beperkt en ondanks ingrijpende maatregelen veel slachtoffers geëist. Over de hele wereld wordt gezocht naar medicijnen en vaccins om deze infectieziekte te bestrijden en te voorkomen. Wanneer dit lukt, is de dreiging van mondiale virusverspreidingen nog niet weg. In de toekomst kan Nederland geconfronteerd worden met nieuwe gezondheidscrises. Zo is er een toenemend risico op infectieziektes die van dier op mens kunnen overgaan en uitgroeien tot een pandemie. Omdat te weinig mensen hun kinderen laten vaccineren zijn er lokale uitbraken van ziektes als de mazelen. En door overmatig antibioticagebruik ontstaan steeds meer resistente bacteriën waartegen bestaande antibiotica niet meer werken. Nederland zal zich daarom moeten voorbereiden op een intensievere bescherming van de volksgezondheid en de aanpak van nieuwe gezondheidscrises. Dat vereist ook investeringen in preventie en sterker inzetten op publieke gezondheidszorg. Daarnaast gaat technologie een belangrijke rol spelen. Artsen kunnen bijvoorbeeld op afstand symptomen van patiënten monitoren, slimme horloges helpen bij de tijdige opsporing van ziektes, en via draagbare alarmsystemen kunnen senioren snel hulp inschakelen. De komende jaren zetten we in op:
Investereninflexibeleuitbreiding van intensive cares (IC's), verplegend personeelen persoonlijke beschermingsmiddelen voor alle zorgmedewerkers. Er komen noodprotocollen voor flexibele opschaling van de IC-capaciteit en de inzet van personeel van andere afdelingen ten tijde van gezondheidscrises, en voor afschalen als de situatie dat weer toelaat.
Een centraal punt dat tijdens een crisis de capaciteit van ziekenhuizen in de gaten houdt en besluit over opschaling en de verspreiding van patiënten. Andere coördinatiepunten houden de hoeveelheid hulp- en geneesmiddelen in de gaten en regelen de verdeling over alle zorgsectoren.
Aanleg van strategische (medische) voorraden voor hulp- en geneesmiddelen, persoonlijke beschermingsmiddelen en noodzakelijke grondstoffen. We behouden en intensiveren kritieke productieprocessen (van bijvoorbeeld medische apparatuur, beschermingsmiddelen en medicijnen) in Europa. Dit vermindert de afhankelijkheid van landen als China en India en maakt het mogelijk tijdens een gezondheidscrisis de eigen productie snel uit te breiden.
Een strategische reserve van zorgmedewerkers die we kunnen inzetten tijdens uitzonderlijke situaties. We moedigen oud-zorgmedewerkers en vrijwilligers aan om deel uit te maken van dit reservistenbestand. Terugkerende cursussen en trainingen zijn verplicht.
Elke vijf jaar een landelijke oefening voor mogelijke gezondheidscrises. Op basis van die oefening actualiseren we onze noodprotocollen en passen we strategische voorraden aan waar nodig. Ook kijken we waar in onze publieke gezondheid aanpassingen nodig zijn zodat organisaties flexibeler kunnen reageren op een crisis.
Een Europees fonds voor gezamenlijke investering in de (Europese) ontwikkeling van vaccins, antibiotica en geneesmiddelen voor zeldzame ziektes. Ook investeert Nederland in onderzoek naar infectieziektes die van dier op mens kunnen overgaan en de risico's die zij voor de volksgezondheid vormen. Daarmee stimuleren we onderzoek en ontwikkeling dat buiten crisistijd voor bedrijven onrendabel is.
Verdereterugdringingvanhetgebruikvanantibiotica,rekeninghoudendmetdevolksgezondheid.
Internationaal onderzoek naar de informatiepositie van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Een kwalitatief sterke en onafhankelijke WHO is essentieel in de bestrijding van toekomstige pandemieën.


## Vaccineren
De wettelijke plicht voor kinderopvangcentra om ongevaccineerde kinderen te weigeren wanneer er door een te lage vaccinatiegraad een ongecontroleerde verspreiding van infectieziektes zoals mazelen dreigt. Zo kunnen we onze kinderen beschermen.
Het belang van vaccineren bij nieuwe ouders onder de aandacht brengen met duidelijke en ook voor de tweeëneenhalf miljoen laaggeletterden in Nederland begrijpelijke informatie.
Onderzoek door de Gezondheidsraad naar uitbreiding van het Rijksvaccinatieprogramma,

---
pdf_page: 38
---

bijvoorbeeld met vaccins tegen meningokokken B. Volksgezondheid moet hierbij zwaarder wegen dan kosteneffectiviteit.

# Preventie 
Voorlichting over en meer nadruk op preventie rond een ongezonde levensstijl, met het Nationaal Preventieakkoord als leidraad.
Hulp aan mensen die gezonder willen leven, onder andere door het verder ontwikkelen van zogenaamde 'gecombineerde leefstijlinterventies', maar bijvoorbeeld ook anti-verslavingsbeleid.
Stimuleren van sport, bijvoorbeeld door naschoolse opvang en sportclubs en zorgorganisaties en sportclubs met elkaar te laten samenwerken.
Afspraken met producenten van levensmiddelen en supermarkten over het gezonder maken van producten én het meer promoten van gezonde producten.
Meer gebruik van door deskundigen (bijvoorbeeld universitaire centra) gevalideerde data door zorgverzekeraars om een ziekteverloop beter te voorspellen en daarmee beter in te zetten op preventie. Het delen van deze data door verzekerden stimuleren we door bijvoorbeeld het gratis aanbieden van wearables. Het gebruik van persoonlijke data mag alleen met toestemming.
Toegang tot (geanonimiseerde) medische data voor onderzoekers om de effectiviteit van behandelmethoden te evalueren. De verantwoordelijkheid over deze gegevens en het gebruik ervan komt te liggen bij de umc's en bijbehorende universiteiten.


## Alcoholvrij bier

Wie twintig jaar geleden een alcoholvrij biertje bestelde, werd meewarig aangekeken. Begrijpelijk, want het smaakte nauwelijks naar 'echt bier'. Maar inmiddels is het heel normaal dat iemand een 0.0 bestelt en eigenlijk is het ook gewoon lekker geworden. En dat alles is gebeurd zonder dwingend overheidsoptreden. Bierproducenten hebben een aantrekkelijke markt ontdekt. 0.0 houdt bier populair bij mensen die nog moeten rijden, nog willen sporten of extra op hun gezondheid letten. Omdat er geen accijns op zit, is de winstmarge ook nog eens hoger.

Als liberalen vinden we ook dat voorkomen beter is dan genezen, dus we hopen dat meer producten gezonder worden. Onder aanmoediging van enige overheidsdruk hebben bedrijven bijvoorbeeld toegezegd minder suiker in frisdrank te stoppen. Als fabrikanten ieder jaar de hoeveelheid suiker met een paar procent afbouwen, dan proeft waarschijnlijk geen consument het verschil, maar hebben we over tien jaar wel veel gezondere dorstlessers. Wellicht dat veel mensen de drankjes die niet veranderen dan ook niet meer lekker vinden, omdat ze te zoet smaken.

## Investeren in gezondheidszorg

De Nederlandse gezondheidszorg behoort tot de beste ter wereld. Door de ongekende verspreiding van het coronavirus is de zorg in Nederland onder grote druk komen te staan. Verpleegkundigen en artsen in ziekenhuizen, op de intensive cares in het bijzonder, leveren een uitzonderlijke prestatie. In korte tijd is de capaciteit op de intensive cares uitgebreid en is personeel opgeleid om zieke mensen in acute nood te kunnen helpen. Dankzij de inzet van alle zorgmedewerkers is de zorg in Nederland zo goed mogelijk overeind gebleven. De coronacrisis heeft daarbij aangetoond hoe belangrijk het is dat de zorg over voldoende capaciteit beschikt. De komende jaren moeten we blijven investeren om de gezondheidszorg structureel te versterken, en de kwaliteit te verbeteren. De afgelopen jaren zijn met de medisch-specialistische zorg, huisartsenzorg, paramedische zorg, geestelijke gezondheidszorg en wijkverpleging akkoorden gesloten om de kwaliteit te verbeteren en de zorgkosten beheersbaar te houden. Voorop staat dat de zorg voor iedereen toegankelijk blijft. Niet het systeem, maar de mens moet centraal staan. De komende jaren zetten we in op:
Investeren in de gezondheidszorg met speciale aandacht voor de ziekenhuizen, het personeel

---
pdf_page: 39
---

en de IC-capaciteit. Nieuwe hoofdijnakkoorden met zorgverleners houden de kwaliteit en prijs op het gewenste niveau.
Wegnemen van verkeerde productieprikkels in de bekostiging. Financiering van zorg moet niet meer volume gedreven zijn, maar rekening houden met de uitkomsten voor patiënten. Daarbij horen ook investeringen in preventie.
Zorg die zoveel mogelijk dicht bij huis plaatsvindt, en waar mogelijk zelfs digitaal. Zo kunnen zorgaanbieders de gezondheidstoestand van patiënten op afstand monitoren en kunnen ziekenhuizen zich specialiseren in complexe specialistische behandelingen. Acute zorg dient voor iedereen bereikbaar te zijn, ook in de regio.
Betere samenwerking en afstemming van het zorg- en ondersteuningsaanbod tussen zorgverzekeraars, zorgkantoren, gemeenten, welzijns- en mantelzorgorganisaties en zorgaanbieders in de regio om zo de patiënt meer centraal te stellen
Verbeteren van de kwaliteit en betaalbaarheid van zorg. Zorgaanbieders die hier geen afspraken over maken met zorgverzekeraars, krijgen niet meer dan een wettelijk maximum vergoed. Zorgverzekeraars moeten transparant zijn over de reden om geen contract met een zorgaanbieder af te sluiten.
Meerjarige verzekeringspolissen die het mogelijk maken om eerlijke premiekortingen aan te bieden, bijvoorbeeld doordat verzekeraars kunnen besparen op reclame. Investeren in preventie wordt zo ook aantrekkelijker voor zorgverzekeraars.
Aanpakken van nepkortingen bij zorgverzekeringen. Collectiviteitskortingen worden afgeschaft omdat andere verzekerden daar uiteindelijk voor betalen. Bovendien zorgt het voor een onnodig groot aantal (identieke) polissen waardoor het steeds lastiger wordt om een nieuwe zorgverzekering te kiezen. Ook gaan we de wildgroei aan sterk op elkaar lijkende polissen tegen.
Betrouwbare digitale gegevensuitwisseling tussen zorgverleners waarbij privacy hoog in het vaandel staat. Hiervoor kunnen lessen getrokken worden uit de coronacrisis. Het wetsvoorstel Elektronische Gegevensuitwisseling is een eerste stap, waarna we dit willen uitbreiden naar uitwisseling tussen alle organisaties en tussen zorgverlener en patiënt.
Waarborgen van privacy bij gegevens. Patiënten moeten toestemming geven voor gegevensuitwisseling en de patiënt blijft te allen tijde eigenaar van de eigen gegevens. Veiligheid van gegevensuitwisseling moet gewaarborgd zijn en misbruik moet worden voorkomen.
Betaalbare medicijnen. Er komt een prijswaakhond tegen dure medicijnen waarbij de gehele keten moet worden bezien. Farmaceuten die woekerprijzen vragen worden openbaar gemaakt en door zoveel mogelijk Europees in te kopen, krijgt de overheid een sterkere onderhandelingspositie. Als een geneesmiddel niet werkt, dan draait de fabrikant op voor de kosten.
Stimulering van investeringen in betere zorg. Voor de medisch-specialistische zorg en intramurale zorg komt daarom een uitzonderingen op het verbod op winstuitkering. Daarbij gelden wel voorwaarden, zoals solvabiliteit en goed bestuur.
Aantrekkelijker werkomstandigheden voor het zorgpersoneel door hen meer autonomie, opleidingen, flexibelere roosters en doorgroeimogelijkheden te bieden.
Een plek voor verpleegkundigen in het bestuur van zorginstellingen. Als mensen invloed kunnen uitoefenen op belangrijke besluiten groeit hun werkplezier en verlaten ze minder snel de zorg.
Meer tijd voor zorgverleners om aan patiënten te besteden. Administratieve lasten worden tot een minimum beperkt, waarbij we uitgaan van vertrouwen in de zorgverleners. Hierbij leren we van ervaringen tijdens de coronacrisis.
Het aanmoedigen van (multidisciplinair) trainen van zorgprofessionals in zaken als 'human factors'. Dit zal niet alleen ten goede komen aan patiëntveiligheid, maar ook aan de weerbaarheid van zorgprofessionals.
Uitgebreidere informatie voor patiënten met complexe problematiek over de effectiviteit en effecten op levenskwaliteit van behandelingen en geneesmiddelen, zodat zij samen met hun arts beter geïnformeerd kunnen beslissen of en welke behandeling wordt gestart. Artsen krijgen de ruimte om dit gesprek goed te kunnen voeren met hun patiënten.
Experimenten waarbij verzekeraars zelf ook zorg kunnen aanbieden (verticale integratie), wanneer dit de toegankelijkheid, kwaliteit en betaalbaarheid van zorg verbetert. Ook moet de privacy van medische gegevens geborgd zijn.

---
pdf_page: 40
---

# Investeren in de langdurige - en ouderenzorg 

De afgelopen jaren zijn grote veranderingen in de langdurige zorg doorgevoerd met als doel de kwaliteit van de zorg te verbeteren, meer maatwerk te kunnen leveren en de langdurige zorg ook in de toekomst toegankelijk en betaalbaar te houden. Er zijn kwaliteitseisen opgesteld voor de gehandicaptenzorg en verpleeghuiszorg. Er is twee miljard euro extra beschikbaar gekomen om de kwaliteit van verpleeghuizen verder te verbeteren, met name in de vorm van extra personeel. Met betrokken partijen is samengewerkt om bureaucratie en onnodige regels fors te verminderen. Ook is het recht op een persoonsgebonden budget wettelijk vastgelegd voor mensen in de langdurige zorg, de maatschappelijke ondersteuning en de curatieve zorg. De komende jaren heeft verdere vermindering van de regeldruk prioriteit. Daarnaast zullen we werken aan een meerjarige agenda ouderenzorg, die rekening houdt met onder andere de grote behoefte aan keuzevrijheid, eigen regie en betaalbaarheid. De komende jaren zetten we in op:
Een eigen zorgbudget voor cliënten in de langdurige zorg (persoonsvolgende bekostiging). Daarmee kan iedereen zelf kiezen van wie ze zorg krijgen, wanneer dat gebeurt en of dit thuis of in een verpleeghuis plaatsvindt.
Investeren in meer toekomstbestendige woningen en kleinschalige woonvormen voor senioren conform lokale woonzorgvisies, waar het mogelijk is om met behulp van zorg te blijven wonen gedurende het ouder worden. Gezamenlijk opdrachtgeverschap kan hierbij bijdragen aan het ontwikkelen van nieuwe woonvormen. In combinatie met meer verpleeghuisplekken kan iedereen kiezen waar hij of zij oud wil worden en komt men niet op een wachtlijst terecht.
Meer keuzevrijheid in de ouderenzorg zodat senioren die bijvoorbeeld gespaard hebben, kunnen kiezen voor een grotere kamer. Zo kunnen verschillende woon(zorg)vormen ontstaan, waardoor senioren langer in hun eigen vertrouwde omgeving kunnen blijven wonen en mede daardoor partners langer bij elkaar kunnen blijven wonen.
Strakke afspraken tussen zorgkantoren en verpleeghuizen over onder andere nieuwe vormen van zorg, digitale ondersteuning en om- en bijscholing van medewerkers, waarbij de ambities van het verpleeghuis leidend zijn. Op deze manier gaan we door met de verbetering van de kwaliteit in de verpleeghuiszorg. Als aan alle voorwaarden is voldaan plaatsen we de verpleeghuiszorg onder de Zorgverzekeringswet (Zvw). Dan zijn de verschillende vormen van zorg waar mensen op latere leeftijd mee te maken krijgen op dezelfde manier georganiseerd. Dat geeft meer ruimte voor maatwerk voor mensen, het maakt het voor hen eenvoudiger en het stimuleert de inkoop van kwalitatief goede zorg.
Nauwer contact en minder afstand tussen zorgbestuurders en verpleegkundigen en verzorgenden. Net als bij verpleeghuizen gaan bestuurders en toezichthouders in alle sectoren regelmatig meelopen op de werkvloer.
Verplichte accreditatie van bestuurders en toezichthouders in de zorg en vervanging van bestuurders die langdurig slecht functioneren.
Meerjarige contracten in de langdurige zorg. Dit biedt meer zekerheid voor zorgaanbieders en hun personeel en lagere administratieve lasten rondom de jaarlijkse inkoopprocedure.
Versterken van de digitale bekwaamheid van zorgpersoneel om zo zorg slimmer te organiseren en uiteindelijk meer tijd vrij te maken voor contact met de patiënt.
Bredere inzet van digitale zorg en ondersteuning in de gehandicaptenzorg. Uitbreiding van de veelbelovende proefprojecten kan mensen meer regie en vrijheid geven.
Invoering van alle uitgangspunten uit het VN-verdrag inzake de rechten van personen met een handicap, om Nederland toegankelijk te maken voor iedereen.
Behoud en bescherming van het persoonsgebonden budget (PGB) door misbruik aan te pakken. Dat is nodig zodat het PGB kan blijven bestaan voor al die mensen die er zoveel aan hebben en die het zo netjes gebruiken. Het moet daarom vooraf vaststaan of iemand een persoonsgebonden budget zelf kan beheren. Ook wordt het PGB voortaan alleen ingezet voor zorg. Ondersteuning moet gemakkelijk in natura te regelen zijn via de gemeente.
Strakkere regie van gemeenten bij het toewijzen van hulp en ondersteuning. Zo vergroten we de doelmatigheid en betaalbaarheid van gemeentelijke zorgtaken.

---
pdf_page: 41
---

Tijdige signalering door zorgverleners van het ontstaan van overbelasting bij mantelzorgers, met bijzondere aandacht voor jonge mantelzorgers. Hun wordt actief tijdelijk vervangende zorg aangeboden. Partijen als gemeenten, welzijns- en mantelzorgorganisaties, zorgverleners en zorgkantoren stemmen dit goed onderling af.
Eén aanspreekpunt bij gemeente en zorgkantoor samen om patiënten te helpen bij het vinden van de juiste zorgorganisatie.
Onderzoek naar het aanpassen van de verjaringstermijn van facturen aan gemeenten, wat kan leiden tot meer rechtmatigheid.


# Investeren in jeugdzorg en GGZ 

De organisatie van jeugdzorg en geestelijke gezondheidszorg is de afgelopen jaren flink veranderd, waarbij gemeenten een grote rol hebben gekregen. Jeugdzorg wordt dichter bij het kind georganiseerd omdat de gemeente haar inwoners het beste kent. Daardoor kan de zorg beter in samenhang plaatsvinden, bijvoorbeeld met hulp bij werk, inkomen en schulden. Dit geldt ook voor de GGZ, waarbij mensen met psychische aandoeningen zoveel mogelijk kunnen blijven deelnemen aan de maatschappij. De veranderingen in deze sectoren zijn nog niet klaar. In de jeugdzorg gaan te veel dingen nog niet goed genoeg. Hier is dus echt een inspanning van ons allemaal nodig. We lopen nog tegen problemen aan, zoals lange wachtlijsten en een groeiend aantal meldingen van personen met verward gedrag. De komende jaren zetten we in op:
Standaardisering van eisen en criteria die gemeenten stellen aan de verantwoording van jeugdzorgaanbieders. Dit doen we in overleg met gemeente, jeugdzorgaanbieders, ouders en kinderen.
Doelmatiger doorverwijzing binnen de jeugdzorg door de aanwezigheid van voldoende jeugdprofessionals bij de huisarts. Zij zijn bekend met de regionale zorgorganisaties en de behoeften van ouders en kinderen.
Tijdige signalering van mogelijke problemen bij kinderen en gezinnen en een juiste triage. Ook het onderwijs heeft hierin een belangrijke rol. Er komt een scherpere afbakening van wat we scharen onder jeugdzorg.
Meer tijdelijke huis- en straatverboden voor daders van kindermishandeling, zodat kinderen zelf in hun vertrouwde omgeving kunnen blijven.
Kortere wachtlijsten binnen de GGZ door een betere organisatie van deze GGZ en door meer medewerkers op te leiden. Door de bekostiging te koppelen aan de initiële diagnose vermindert het tussentijds aanpassen van tarieven. GGZ-patiënten die digitaal geholpen willen en kunnen worden, moeten die mogelijkheid ook aangeboden krijgen. Digitale zorg alleen mag nooit de norm worden in de GGZ.
Laagdrempelige hulp voor mensen met psychische klachten. Door WMO-loketten of buurthuizen te creëren waar ervaringsdeskundigen, vrijwilligers en GGZ-consultants aanwezig zijn, worden mensen met een psychische hulpvraag snel en laagdrempelig geholpen in de eigen omgeving, en worden zij indien nodig op weg geholpen naar verdere en zwaardere zorg.
Invoeren van een time out regeling in de GGZ die het mogelijk maakt mensen voorlopig op te nemen. Zo voorkomen we dat mensen die echt hulp nodig hebben aan hun lot worden overgelaten, tussen wal en schip vallen en dat uiteindelijk de zaak escaleert en de politie moet ingrijpen.
Versterking van de samenwerking tussen politie en GGZ om overlast van personen met verward gedrag aan te pakken en te zorgen dat zij goed geholpen worden en niet in herhaling vallen.
Nieuwe bekostiging in de GGZ. De nieuwe bekostigingssystematiek gaat per 2022 in. Hiermee kunnen zorgverzekeraars GGZ-aanbieders ondersteunen om goede, bewezen praktijken op grotere schaal toe te passen.
Regionale afstemming tussen GGZ-aanbieders en gerichte contractering door zorgverzekeraars en gemeenten. We keren de trend van onderbehandeling van zware klachten en overbehandeling van lichte klachten.

---
pdf_page: 42
---

# Betaalbare zorg 

In tegenstelling tot veel andere landen heeft Nederland een eerlijke gezondheidszorg. Het maakt in Nederland niet uit of je een hoog of laag inkomen hebt. Iedereen heeft recht op de beste gezondheidszorg en even hoge premies. De afgelopen jaren zijn verschillende akkoorden gesloten om de kosten beheersbaar te houden, zodat de zorg betaalbaar en voor iedereen toegankelijk blijft. Hierdoor is de stijging van de zorgpremie beperkt gebleven. Ook is afgelopen jaren het eigen risico bevroren. Daarnaast is er voor mensen die gebruikmaken van maatschappelijke zorg via de gemeente een vast tarief ingevoerd. Zo worden zij niet langer op hoge kosten gejaagd door apart te moeten betalen voor bijvoorbeeld traplift, huishoudelijke hulp en dagbesteding. De eigen bijdrage wordt ook niet meer berekend op basis van inkomen en spaargeld, zodat senioren die gewerkt hebben voor een aanvullend pensioen niet extra betalen. De extra eigen bijdrage voor het verpleeghuis op basis van spaargeld is ook gehalveerd en er is een maximum gesteld aan de eigen bijdrage voor geneesmiddelen. Zorgkosten kunnen daarnaast ook voorkomen worden door in te zetten op preventie. Het moet makkelijker worden om met een gezonde levensstijl verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen gezondheid. De komende jaren zetten we in op:
Betaalbare zorg en beperken van premiestijgingen. Het verzekerde basispakket maken we kleiner en goedkoper door behandelingen die niet wetenschappelijk of effectief zijn, niet meer standaard te vergoeden en kritisch te kijken naar uitzonderlijk dure behandelingen.
Door de zorg zelf in kaart gebrachte 'beter niet doen'- behandelingen verdwijnen uit het basispakket en maken ruimte voor zorginnovaties en slimme, digitale oplossingen (eHealth, zorg op afstand).
Bevriezen van het eigen risico zodat oplopende zorgkosten niet bij zieke mensen terechtkomen. We kijken naar een betere manier van bekostiging in de zorg. Dan is het ook logisch om te kijken naar wat mensen zelf betalen, zoals het eigen risico. Dan kijken we ook naar de optie dat iedereen een eigen bijdrage betaalt per behandeling, met als maximum de hoogte van het eigen risico.
Een keuze om het eigen risico (of in de toekomst eigen betalingen) vrijwillig verder te verhogen dan nu mogelijk is, in ruil voor een lagere zorgpremie. De mogelijkheid om te kiezen tussen de natura- of restitutiepolis blijft behouden.
Stimuleren van digitale zorg. Zorgverleners kunnen, waar dit niet ten koste gaat van kwaliteit, digitale triage toepassen of zorg digitaal leveren. Hiervoor passen we de bekostiging aan, waarbij we ook digitale zorg bekostigen en de levering hiervan aantrekkelijker wordt. Dat komt de betaalbaarheid van zorg ten goede.
Onafhankelijk en deskundige vaststelling van het basispakket door alleen het Zorginstituut over de inhoud daarvan te laten beslissen. De politiek stelt slechts het toetsingskader voor het Zorginstituut vast.
Overbehandeling van mensen beperken door via predictieve testen en het monitoren van het effect van geneesmiddelen, maatwerk te leveren bij het toedienen van medicijnen, via een uniforme dataregistratie waardoor deze data worden vastgelegd en de administratielast beperkt blijft.


## Betaalbaarheid van de zorg

Voor veel mensen is de maandelijkse premie veel geld. En als je ziek wordt, wil je beter worden. Niemand zit dan te wachten op extra kosten, door ook nog eens je eigen risico te moeten betalen. Het klinkt dan sympathiek, een halvering van de zorgpremie of afschaffing van het eigen risico.

En toch doen we zulke beloftes niet, omdat we denken dat het niet in het belang is van alle Nederlanders die goede én betaalbare zorg willen. Die zorg is er in Nederland voor iedereen. Een bankdirecteur ligt op dezelfde operatietafel als een buschauffeur of een oudere die rondkomt van

---
pdf_page: 43
---

de AOW. Er zijn ook geen Amerikaanse toestanden, waarbij je moet vrezen dat het ziekenhuis achteraf een rekening van tienduizenden dollars stuurt.

We vinden het belangrijk deze topzorg voor iedereen betaalbaar te houden. Voor mensen met een laag inkomen gebeurt dat automatisch, want zij krijgen meer zorgtoeslag als de premie stijgt. Maar als je net teveel verdient voor zorgtoeslag vormt de premie iedere maand een flinke kostenpost. De hoogte van de premie en het eigen risico hangt direct samen met het totale bedrag dat we in Nederland uitgeven aan de zorg. Daarom willen we de zorgkosten niet teveel laten stijgen. Dat is constant zoeken naar de juiste balans tussen goede zorg, redelijke prijzen en het voorkomen van wachtlijsten.

Er bestaat niet één goedkope en simpele oplossing. Als we de zorgpremie of het eigen risico afschaffen, moet het geld ergens anders vandaan komen. Terwijl we ook de belastingen niet willen verhogen of willen bezuinigen op belangrijke zaken als onderwijs, politie en de AOW.

We worden in Nederland steeds ouder en op medisch gebied is er steeds meer mogelijk. De zorgkosten stijgen dus en als we niets doen stijgt het eigen risico mee. De komende jaren gelasten we even een pauze in, door het eigen risico gelijk te houden. Op termijn willen we naar een eigen bijdrage per behandeling, in plaats van een eigen risico datje ook kwijtkunt zijn aan één dure ingreep. Als je iedere keer zelf een klein beetje meebetaalt (met een jaarlijks maximum om bijvoorbeeld chronisch zieken te ontzien), loont het steeds om te kijken wat behandelingen eigenlijk kosten en leveren we allemaal een inspanning om de zorg in Nederland betaalbaar te houden.

# Medische ethiek 

ledereen heeft recht op een zo lang en gezond mogelijk leven. Gelukkig worden we dankzij medische innovaties steeds ouder en gezonder. Ziekten waaraan iemand vroeger nog overleed zijn inmiddels te voorkomen of genezen en het is voor iedereen mogelijk inzicht te krijgen of je drager bent van een erfelijke ziekte of bijvoorbeeld kans hebt op hart- en vaatziekten. Dit draagt bij aan de kwaliteit van het leven. Tegelijkertijd speelt ook de vraag of er geen grenzen zijn aan het leven en of alles wat medisch kan wel zou moeten. Dat zijn moeilijke en heftige vraagstukken, die vaak raken aan de kern van het leven en de dood. Mensen moeten eigen keuzes over hun leven blijven maken, waarbij het ook belangrijk is om zorgvuldig om te gaan met mensen die anders over deze grote vraagstukken denken. We blijven de eigen keuzes van mensen vooropstellen. De komende jaren zetten we in op:
Gelijke behandeling van lesbische of alleenstaande vrouwen bij IVF en/of KID-behandelingen, door hen net als heterostellen geen eigen bijdrage te vragen.
Moderne en coherente prenatale screening, waarbij de 13-wekenecho het belangrijkste meetmoment voor het opsporen van structurele afwijkingen bij het ongeboren kind wordt. De niet-invasieve prenatale test (NIPT) komt gesubsidieerd permanent beschikbaar en zal de combinatietest vervangen voor het opsporen van chromosomale afwijkingen, zoals het downsyndroom.
Meer medisch-wetenschappelijk onderzoek naar voortplantingstechnieken en het voorkomen van ernstige genetische afwijkingen. We verruimen wetgeving rondom geslachtskeuze bij zeer ernstige erfelijke aandoeningen die bij het ene geslacht vaker voorkomen dan bij het andere, zoals het BRCA-gen en plotselinge blindheid. De mogelijkheid geldt ook bij een reële kans op dragerschap.
Het schrappen van de beraadtermijn voor abortus. Ook stellen we de abortuspil beschikbaar bij de huisarts. De keuze voor een abortus dient voor een vrouw zo laagdrempelig mogelijk te zijn, via een veilige plek, vrij van intimidatie en zonder druk van buitenaf.
Passende bekostiging van palliatieve zorg. We vervolgen het nationaal programma palliatieve zorg en zetten in op meer transmurale palliatieve zorg. Zo zorgen we voor een zo hoog mogelijke

---
pdf_page: 44
---

kwaliteit van leven van patiënten voor wie genezing niet meer mogelijk is.
Een schriftelijke wilsverklaring waarin iedereen samen met zijn of haar huisarts afspraken kan vastleggen over de laatste levensfase, zoals het wel of niet behandelen, wel of niet reanimeren of vrijwillig levenseinde. Deze wilsverklaring biedt voldoende grond voor artsen om later naar te handelen.
De mogelijkheid voor iedereen (inclusief mensen met een, zoals het wel wordt genoemd, voltooid leven zonder medische oorzaak) om zelf te kiezen voor een waardig levenseinde, mits dit volgens zorgvuldige procedures en eisen gebeurt.
Transparantie over de opvattingen van artsen over euthanasie. Het is essentieel dat een arts en patiënt tijdig met elkaar praten over de wensen rondom het levenseinde, zodat een patiënt eventueel kan kiezen voor een andere arts en artsen niet hoeven mee te werken aan een procedure waar zij principiële bezwaren tegen hebben.
Vasthouden aan uitbreiding van het Groninger Protocol, waardoor euthanasie voor kinderen tussen de één en twaalf jaar onder zeer strikte zorgvuldigheidseisen mogelijk wordt. Ook voor kinderen die ongeneeslijk ziek zijn en ondragelijk en uitzichtloos lijden, moet de keuze voor euthanasie beschikbaar zijn als er echt geen andere opties meer zijn.


# Sport en bewegen 

Met plezier bewegen en sporten is van onschatbare waarde voor een gezonde, duurzame en weerbare samenleving. De fysieke en mentale voordelen van sporten worden steeds belangrijker nu onze samenleving vergrijst en steeds meer mensen met chronische ziekten ouder worden. Het bevorderen van een actieve leefstijl en sporten verkleint het risico op ziekten, vergroot de mentale veerkracht en versnelt het herstelproces na een medische ingreep. Sport moet dan ook voor iedereen toegankelijk zijn, ook voor mensen met een beperking. Maar sport is als middel meer dan alleen preventie, het is ook belangrijk dat er samenwerking komt met andere beleidsterreinen zoals onderwijs, veiligheid, sociale zaken en economie. De coronacrisis heeft ons duidelijk laten zien wat het belang van gezondheid, fitheid en weerbaarheid is. We moeten gebruikmaken van de kracht van sport. De komende jaren zetten we in op:
Voldoende plekken om buiten te kunnen spelen en te sporten. Dat maakt sport en bewegen toegankelijk voor iedereen. Waar nodig helpen we gemeenten.
De mogelijkheid voor ieder kind om te sporten bij een vereniging, door voldoende toegankelijkheid voor kinderen met een beperking en tegemoetkomingen voor ouders die de contributie niet kunnen betalen.
Stimuleren van bewegen in het primair- en voortgezet onderwijs, onder andere door scholen te laten samenwerken met partners uit lokale sportakkoorden. Er komen gastlessen van sportverenigingen op basisscholen en middelbare scholen met geld uit het sportakkoord.
Een groter aanbod van sport en bewegen voor senioren. Daarnaast is voor senioren de sociale omgeving van de vereniging van belang om eenzaamheid tegen te gaan en om betrokken te blijven bij onze maatschappij.
Versterking van ons unieke sportverenigingslandschap en de sportbonden. Daarbij horen ook goed opgeleide trainers en coaches om een positief sportklimaat te garanderen.
Meer sportevenementen in Nederland, omdat dit bijdraagt aan de motivatie om te gaan sporten en de samenleving verbroedert.
Harder aanpakken van discriminatie, homofobie, antisemitisme en racisme in de topsport en amateursport, bijvoorbeeld met een club- of stadionverbod.

---
pdf_page: 45
---

# Buitenland en Defensie

---
pdf_page: 46
---

# Buitenland en Defensie 


#### Abstract

Nederland heeft dankzij een lange periode van vrede, veiligheid en vrijheid veel welvaart kunnen opbouwen. Daarbij bepleitte de VVD een duidelijke taakverdeling, waarbij de Europese Unie zich concentreerde op de markt en veiligheid de taak van de Navo was. Daar heeft Nederland veel van geprofiteerd. Als exportland konden we goed verdienen. De Amerikanen gaven zoveel geld uit aan hun krijgsmacht dat we via de Navo eigenlijk gesubsidieerde veiligheid ontvingen. Ook in de recente strijd tegen Islamitische Staat kunnen we gelukkig bij een Amerikaanse missie aansluiten. Maar het is niet meer vanzelfsprekend dat de Verenigde Staten bij iedere dreiging het voortouw nemen. Zij richten hun aandacht meer op de machtsstrijd met China in Azië, waardoor Europese landen zelf problemen in de eigen achtertuin moeten oplossen. Washington neemt ons niet bij de hand als Turkije EU-lidstaten probeert te intimideren door migranten de grens over te jagen of marineschepen richting Griekse wateren stuurt. Europese landen moeten dan zelf met oplossingen komen. Dat vraagt geen gemakzuchtig pleidooi voor een 'Europees leger'. Want als landen niet zelf flink investeren in hun eigen krijgsmachten, dan stelt de som der delen ook weinig voor. Het betekent evenmin de Navo overbodig verklaren. De VS blijven een cruciale bondgenoot tegen een grootmacht als Rusland, maar zullen niet ieder probleem voor ons oplossen.


Om onze manier van leven te beschermen moeten we opnieuw nadenken over de internationale politiek. Daarbij is investeren in defensie noodzakelijk, maar op zichzelf niet voldoende. Straaljagers bieden weinig bescherming als landen migratiestromen op ons afsturen, de toevoer van energie of strategische goederen kunnen afknijpen of met digitale spionage op grote schaal bedrijfsgeheimen stelen. Daarom kunnen we economie niet los zien van geopolitiek. Lange tijd domineerde de gedachte dat wereldwijde vrijhandel landen in liberale democratische markteconomieën zou veranderen. Maar met name autoritaire landen misbruiken de spelregels. Met staatssteun drukken ze onze ondernemers uit de markt, en dankzij de winsten kunnen ze militaire avonturen aangaan. Nederland moet samen met bondgenoten over meer machtsmiddelen beschikken om te voorkomen dat we als speelbal van andere mogendheden eindigen. De volgende uitgangspunten zijn daarbij leidend:
Nederland is een soeverein land binnen de Europese Unie. Een sterke Europese Unie is noodzakelijk om de manier van leven van Nederlandse burgers te beschermen. Alleen door samenwerking kunnen we migratiestromen bedwingen, paal en perk stellen aan oneerlijke Chinese concurrentie, of kwaadwillende landen via sancties pijn doen.
Europese strategische soevereiniteit. Daarvoor zijn sterke krijgsmachten nodig die intensief samenwerken en meer bijdragen aan de Navo. Ook voor de toevoer van cruciale goederen of grondstoffen mogen Nederland en Europa niet volledig afhankelijk zijn van één ander machtsblok, ook als die goederen hierdoor duurder worden.
Het nationaal belang staat voorop in het buitenlands beleid. Toegang tot de Europese markt en ontwikkelingssamenwerking zijn voorwaardelijk en moeten de Nederlandse en Europese veiligheidsbelangen dienen, ondernemers gelijke kansen bieden en afspraken bevatten over het terugnemen van eigen onderdanen die geen recht op verblijf in Europa hebben.

---
pdf_page: 47
---

# Defensie 

Decennia van bezuinigingen hebben veel gevraagd van onze krijgsmacht. De afgelopen jaren zijn de eerste stappen van het herstel ingezet. Defensie kan bijvoorbeeld weer nieuwe fregatten, onderzeeboten en F-35s kopen. Ook is er geld uitgetrokken voor betere arbeidsvoorwaarden, een opknapbeurt van kazernes en zijn munitievoorraden aangevuld. Extra inzet van reservisten en samenwerking met bedrijven in bijvoorbeeld de transportsector, helpen tekorten terug te dringen. Met buitenlandse missies hebben Nederlandse militairen bijgedragen aan het terugdringen van Islamitische Staat (IS) en het beschermen van de Baltische Staten tegen de dreiging van Rusland. De krijgsmacht werkt bovendien intensiever samen met onze buren in België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Ook heeft Nederland het initiatief genomen om de regels voor militair transport in Europa te vereenvoudigen zodat eenheden sneller van het ene land naar het andere kunnen bewegen in geval van een dreiging. Om het grondgebied van de Navo effectief te kunnen blijven verdedigen en samen met Europese partners ook zonder de Verenigde Staten problemen in de eigen achtertuin te kunnen oplossen, moeten we ook de komende jaren meer samenwerken met bondgenoten en meer investeren in onze eigen krijgsmacht. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Substantiële verhoging van het defensiebudget naar tenminste het Europese Navo-gemiddelde. Zo levert Nederland een redelijk aandeel binnen de Navo en zetten we een eerste stap naar de Navo- norm om twee procent van de economie aan defensie te besteden. Wanneer het economisch herstel voorspoedig verloopt, moeten we sneller naar de Navo-norm.
Versterking van capaciteiten waar de Nederlandse krijgsmacht sterk in is en waar de Navo grote behoefte aan heeft, zoals vier nieuwe, wereldwijd inzetbare onderzeeboten en extra F-35s. Want lastenverdeling draait niet alleen om de hoogte van het nationale defensiebudget, maar ook om het beschikbaar stellen van geavanceerde en goed getrainde eenheden.
Behoud van de nucleaire taak door de luchtmacht. Met ultramoderne F-35s die in staat zijn kernwapens te dragen, vervult Nederland een belangrijke rol binnen de afschrikking van de Navo. We steunen verdragen over wapenbeheersing en het terugdringen van kernwapens, maar zolang Rusland over tactische kernwapens beschikt, legt Nederland zichzelf geen eenzijdige beperkingen op.
Investeren in (technologisch hoogwaardige) slagkracht en ondersteunende eenheden voor de landmacht, zodat we kunnen voldoen aan de vraag van de Navo om grondeenheden te leveren die het tegen een sterke staat kunnen opnemen en dus zorgen voor afschrikking. Hiervoor zijn ook verdere investeringen in informatietechnologie noodzakelijk.
Investeren in niche-wapens, zoals lucht- en raketverdediging tegen ballistische raketten en kruisvluchtwapens, als antwoord op onder meer de Russische ontwikkeling van hypersonische raketten en kruisvluchtwapens die onder het INF-verdrag verboden waren. Zo ontlasten we bondgenoten en investeren we fors in de Navo.
Gebruik van kunstmatige intelligentie en robotisering, zoals veilige autonome en onbemande wapens, waarbij de mens betekenisvolle controle over de inzet houdt. Het heeft weinig zin het braafste jongetje van de klas te zijn, als dat ertoe leidt dat de legers van autoritaire staten als Rusland of China ons inhalen en onze veiligheid, of die van onze bondgenoten, bedreigen.
Investeringen in het Defensie Cybercommando en de inlichtingendiensten. Succesvolle operaties tegen de Russische inlichtingendiensten laten zien dat Nederland hier sterk in is, en zo met unieke kennis en vaardigheden kan bijdragen aan de veiligheid van bondgenoten.
Een space-eenheid waarmee Defensie investeert in veilige communicatie en inlichtingenvergaring en samenwerkt met andere Europese landen op het gebied van lanceercapaciteit en (verdediging van) ruimte-infrastructuur. Zo vervult Nederland haar deel binnen de ruimtestrategie die de Navo in 2019 voor het hele bondgenootschap opstelde.
Versterking van de Nederlandse industrie door extra geld vrij te maken voor onderzoek naar en ontwikkeling van innovatieve producten die bijdragen aan onze nationale veiligheid en economie, bijvoorbeeld bij de aanschaf van marineschepen. Ook dienen we vaker een beroep op nationale veiligheid te doen om van de Europese aanbestedingsregels af te wijken en onze eigen kennisindustrie te stimuleren, zoals bij de aanschaf van marineschepen en innovatieve

---
pdf_page: 48
---

producten van defensiebedrijven in het mkb.
Inzet van de unieke capaciteiten van Defensie om binnenlandse opsporingsinstanties te ondersteunen. Deze inzet mag evenwel niet ten koste gaan van de unieke taak van Defensie op het gebied van buitenlandse missies en de verdediging van het eigen en bondgenootschappelijk grondgebied.


# Internationale samenwerking 
Uitbreiding van de Marechaussee om andere landen te helpen bij het beschermen van de gezamenlijke Europese buitengrenzen tegen vluchtelingenstromen. De Marechaussee en andere krijgsmachtonderdelen doen ook vaker mee aan trainings- en adviesmissies die helpen bij onder meer betere grensbewaking en opbouw van de veiligheidssector in derde landen.
Samenwerking met gelijkgezinde landen binnen de Navo en de EU in plaats van abstracte vergezichten over een Europees leger. De EU als geheel kan zich het beste richten op zaken waar de Navo minder geschikt voor is, zoals eenvoudige regels voor militair transport en de ontwikkeling van geavanceerde wapens door de Europese defensie-industrie.
De oprichting van gezamenlijke eenheden met bondgenoten voor nieuwe wapens die nodig zijn voor de Navo of Europese operaties, maar die te duur zijn voor individuele landen, zoals hypersonische raketten en grote verkenningsvliegtuigen. De poule van tankervliegtuigen op Vliegbasis Eindhoven dient als voorbeeld. Zo nemen we het initiatief om via slim samenwerken tekorten bij de Navo weg te werken. Indien haalbaar gezien de aard van het specifieke project willen we wel dat deelnemende landen hun eigen aandeel zoveel als mogelijk ook voor eigen missies kunnen inzetten.


## Personeel en samenleving
Verdere investeringen in goed materieel, kazernes en arbeidsvoorwaarden voor het personeel, dat gevaarlijk werk doet om Nederland veilig te houden. Daarbij hoort ook maatwerk. Niet alleen rang en leeftijd maar ook specifieke kennis bepalen het loon. Zo kan een cybersoldaat met specialistische vaardigheden meer verdienen dan een collega die hoger in rang staat of kan een dertiger het tot generaal schoppen.
Een nationale Defensiedag naar Frans voorbeeld, waarop iedere jongere één keer een dagprogramma volgt op een kazerne. Dit versterkt de band tussen de krijgsmacht en de samenleving en kan jongeren enthousiasmeren om als reservist of voltijdsmilitair bij Defensie aan de slag te gaan.
Uitbreiding van flexibele oplossingen voor tekorten, zoals Defensity College, waarbij studenten als reservist aan de slag kunnen, het delen van werknemers en materieel tussen Defensie en bedrijven in bijvoorbeeld de logistiek en de bouw, en loopbaanpaden voor alle rangen waarbij militairen na enige tijd voor bijvoorbeeld de politie gaan werken maar wel als reservist aan hun eenheid verbonden blijven. Daarnaast moeten er voor reservisten met een specifieke deskundigheid betere afspraken met werkgevers komen. Een grotere rol voor reservisten betekent ook dat het opleidings- en keuringstraject waar mogelijk flexibeler dient te zijn.
Blijvende steun voor veteranen in de vorm van goede zorg en extra begeleiding naar een nieuwe baan voor militairen die niet meer bij Defensie kunnen werken, door afspraken te maken met bedrijven waar de krijgsmacht bij inkoopt. We ondersteunen ook de samenwerking tussen Defensie en Politie in de veteranenzorg, zoals dat bijvoorbeeld al gebeurt bij het bieden van psychosociale zorg.


## Europese missies

Om onze belangen te verdedigen zullen we in de toekomst waarschijnlijk vaker samen met andere Europese landen een militaire missie opzetten. Dit jaar stuurden Frankrijk, Nederland en Denemarken marineschepen naar de Perzische Golf, om Iran duidelijk te maken dat we er niet op zitten te wachten dat het koopvaardijschepen lastigvalt.

In hetzelfde gebied voer ook een Amerikaanse vloot. Tien jaar geleden was het moeilijk voor te

---
pdf_page: 49
---

stellen dat we militairen richting het Midden-Oosten zouden sturen zonder bij de Amerikanen aan te haken, maar nu was dat een logische stap. Wij willen de vrije zeevaart beschermen, maar we zijn het ook niet eens met de keuze van Trump om uit de nucleaire deal te stappen. Dan betekent eigen keuzes maken ook dat je zelf bereid moet zijn om machtsmiddelen in te zetten. Het is goed voorstelbaar dat Europese landen in de toekomst vaker samen schepen eropuit sturen om hetrecht op vrije zeevaart of andere belangen te beschermen. Dat vraagt wel om een hoger defensiebudget.

# Internationale handel 

De Nederlandse export vormt een derde van onze economie. Als gevolg van de coronacrisis heeft de wereldhandel flinke klappen gekregen. Ook daarvoor werd het al moeilijker om (eerlijk) handel te drijven, omdat landen vaker kiezen voor protectionisme of internationale afspraken misbruiken. Zo krijgen Chinese bedrijven met staatssteun voet aan de grond in Europa, maar ondertussen schermt Beijing de eigen markt af voor openbare aanbestedingen waardoor Nederlandse ondernemers hun producten of diensten niet daar kunnen verkopen. De afgelopen jaren is daarom in Europees verband gewerkt aan een investeringstoets om strategische sectoren te kunnen beschermen, aan wetgeving om ondernemers te beschermen tegen oneerlijke concurrentie en aan het verhogen van verzendtarieven voor Chinese webwinkels om Nederlandse winkeliers te beschermen tegen oneerlijke concurrentie en namaakproducten. Dat is nog niet genoeg om de scheve verhoudingen recht te trekken. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Meer handelsverdragen tussen de EU en derde landen. Afspraken zoals Ceta met Canada scheppen kansen voor ondernemers en bieden weerstand aan het wereldwijd groeiende protectionisme. Ook zet Nederland in op het sluiten van zoveel mogelijk bilaterale investeringsverdragen, om in het buitenland actieve ondernemers zekerheid te bieden.
Een vrije markt die gebaseerd is op wederkerigheid. Binnen de EU kunnen bedrijven van buiten hier dan alleen ongehinderd zaken doen, als onze bedrijven dat ook in hun land kunnen. Buitenlandse bedrijven die staatssteun ontvangen, moeten benadeeld of uitgesloten worden bij aanbestedingen. Hetzelfde geldt voor Europese aanbieders die goedkoop zijn omdat ze werken met goedkope Aziatische toeleveranciers die staatssteun ontvangen.
Gelijke spelregels voor ieder bedrijf op de Europese markt, gehandhaafd door boetes voor bedrijven van buiten de EU die met staatssteun uit hun eigen land de concurrentie op de interne markt aangaan.
De aanpak van oneerlijke handelspraktijken binnen de Wereldhandelsorganisatie en de Wereldpostunie. Zo mag China geen handelsvoordelen meer krijgen door zich onterecht als 'ontwikkelingsland' aan te merken of wegkomen met het stelen van intellectueel eigendom. Als valsspelers niet bereid zijn hun leven te beteren, dan moet de EU druk uitoefenen door samen met bondgenoten sancties in te stellen.
Onderzoek door de EU naar buitenlandse investeringen en bedrijven die proberen om cruciale kennis weg te kopen, invloed te verwerven in cruciale infrastructuur, of een sector te monopoliseren.
Handelsmissies speciaal toegesneden op, en in samenwerking met, het midden- en kleinbedrijf zodat deelname aantrekkelijk is voor mkb'ers.
Handels- en exportbevordering die ook geldt voor bedrijvigheid die niet in het teken staat van ontwikkelingsdoelen, beter aansluit bij het beleid voor de Nederlandse maakindustrie, en de positie van het Nederlandse mkb in internationale waardeketens versterkt. Hiervoor worden ook instellingen en instrumenten zoals Invest International, RVO en de exportkredietverzekeringen beter benut, en wordt er gekeken of er op termijn eventueel meer financiële vuurkracht nodig is bij Invest International.
Schrappen van eisen bij exportfinanciering die strenger zijn dan wat andere Oeso-landen doen. Aansluiting bij de Frans-Duitse afspraken voor wapenexport, waarbij toeleveranciers automatisch een vergunning krijgen als de hoofdaannemer van het project in zijn land groen licht heeft voor export. Dat is gunstig voor Nederlandse bedrijven die systemen leveren voor in het buitenland gebouwde schepen of voertuigen.

---
pdf_page: 50
---

# Buitenlandse zaken 

In het buitenlandbeleid dient de vraag centraal te staan hoe Nederland veilig, vrij en welvarend blijft in een wereld waar Europa en de Verenigde Staten niet meer samen de dienst uitmaken. Machtige landen als China en Rusland houden zich vaak niet aan de regels die wij belangrijk vinden. De VS hebben daarnaast veel aandacht voor hun machtsstrijd met China, waardoor Europa problemen in de eigen achtertuin vaker zelf moet oplossen. Bijvoorbeeld als het gaat om Turkse claims op grondstoffen in de wateren van EU-lidstaten Cyprus en Griekenland. De afgelopen jaren zijn er door Nederland al stappen gezet richting een realistischer buitenlandbeleid, dat zich richt op de behartiging van onze eigen belangen. Een nieuwe benadering van China erkent inmiddels dat het land niet alleen een handelspartner is, maar via bedrijfsspionage, machtsspelletjes en doorzichtige propaganda over zijn corona-aanpak, ook een veiligheidsrisico vormt. Daarnaast is het Nederlandse lidmaatschap van de VN-Veiligheidsraad gebruikt om voor het eerst mensensmokkelaars op een sanctielijst te plaatsen en kan de EU strafmaatregelen opleggen aan mensenrechtenschenders en daders achter cyberaanvallen. Tijdens het uitbreken van de coronacrisis hebben diplomaten samen met de reisbranche, een topprestatie geleverd door duizenden gestrande Nederlanders van over de hele wereld veilig terug naar Nederland te krijgen. Die diplomaten hebben we ook hard nodig in een wereld waarin andere machten de spelregels willen herschrijven. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Een realistisch buitenlandbeleid waarin onze belangen, bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid, migratie en handel, de relaties met andere landen bepalen. Daarom werken we samen met ongemakkelijke partners in het Midden-Oosten en Noord-Afrika bij de bestrijding van terrorisme of bij de lokale opvang van vluchtelingen. Als een land onze belangen schaadt, bijvoorbeeld door het financieren van extremistische religieuze instellingen in Nederland of door illegaal in Nederland verblijvende onderdanen niet terug te nemen, volgen er maatregelen.
Investeren in nieuwe bondgenoten, bij voorkeur via de Navo en de EU, om tegenwicht te bieden aan autoritaire grootmachten als Rusland en China. Gelijkgezinde democratische landen als Canada, Australië, Israël, Japan en Zuid-Korea, hebben belang bij een vrij internet, respect voor de mensenrechten en vrijheden van het individu, en eerlijke handel volgens internationale regels. Daarnaast blijft Nederland zich inzetten voor het goed functioneren van internationale organisaties zoals de Verenigde Naties en de OVSE.
Desnoods zonder resolutie van de VN-Veiligheidsraad militair ingrijpen als dat voor de veiligheid of belangen van Nederland en bondgenoten nodig is, zodat we ons beleid niet laten dicteren door een Chinees of Russisch veto.
Strategisch gebruik van de economische macht van de EU, bijvoorbeeld door sancties in te stellen als Rusland opnieuw buurlanden aanvalt of Turkije geen migratieafspraken respecteert en buurlanden intimideert. Om sancties kracht bij te zetten, zet Nederland binnen de EU in op 'extraterritoriale werking'. Als een bedrijf uit een derde land zich dan niet houdt aan de EUsancties, volgen er boetes op bedrijfsactiviteiten in Europa.
Afschaffing van vetorecht bij EU-sancties voor mensenrechtenschenders en bij de verlenging van economische sancties als eerste stap, om daarna ook het veto bij het instellen van economische sancties af te schaffen. Dat maakt ons buitenlandbeleid slagvaardiger en voorkomt dat autoritaire mogendheden één of twee lidstaten onder druk zetten om hun veto te gebruiken.
Een speciale 'sanctie-eenheid' waarmee Nederland de Britse voortrekkersrol bij het opstellen en handhaven van sancties binnen de Europese Unie overneemt.
Steun aan Europese pogingen om de nucleaire deal met Iran overeind te houden. Wanneer Iran uranium verrijkt voor militaire toepassingen of internationale waarnemers het land uit zet, dan moeten er weer sancties komen. Daarnaast willen we zo snel mogelijk afspraken maken over beperking van het Iraanse raketprogramma.
Modernisering van het associatieakkoord tussen Israël en de Europese Unie, onder meer via een herstart van formele gesprekken hierover in de associatieraad tussen beide partijen. Dit past bij de positieve ontwikkelingen in de regio, waarbij Bahrein, Soedan en de Verenigde Arabische Emiraten hun relatie met Israël hebben genormaliseerd. Verdieping van economische

---
pdf_page: 51
---

samenwerking kan ook plaatsvinden met landen die op een positieve manier met Europa samenwerken, bijvoorbeeld door migratiedeals te sluiten.
Strafbaarstelling van spionage en een verplichte registratie in een openbaar register voor individuen, bedrijven, onderwijsinstellingen en andere organisaties die openlijk of achter de schermen belangen van andere landen behartigen.
Een toegangsverbod voor politici van buiten de EU die in de drie maanden voorafgaand een verkiezing in hun land hier onder de diaspora campagne willen voeren.
Een doeltreffend postennetwerk met goede vertegenwoordiging in die landen waar onze belangen of kansen liggen, bijvoorbeeld op het gebied van handel, veiligheid en migratie. We kiezen daarbij ook vaker voor attachés met specifieke kennis over bijvoorbeeld migratie of kansrijke economische sectoren.
Betere dienstverlening voor Nederlanders in het buitenland, zoals mogelijkheden om op afstand te stemmen, officiële documenten aan te vragen of een Nederlandse bankrekening aan te houden. Ook wordt er gekeken naar mogelijkheden om coulanter om te gaan met verlies van de Nederlandse nationaliteit bij late aanvragen van verlenging van het paspoort, door de termijn te verlengen. Daarnaast moet er een procedure komen waarmee mensen de verloren nationaliteit terug kunnen krijgen als de gevolgen van het verlies onevenredig groot zijn. Om huwelijksdwang te voorkomen verbeteren we de consulaire hulp voor slachtoffers en zetten we ons in voor afspraken over erkenning van Nederlandse echtscheidingsbeschikkingen.


# Ontwikkelingssamenwerking 

Veel doelen van het ontwikkelingsbeleid kunnen we veel effectiever bereiken via vrijhandel. Door investeringen, ondernemerschap en export kunnen burgers in armere landen zelf geld verdienen en via belasting onderwijs of zorg bekostigen. Europese handelsverdragen verhogen ook nog eens standaarden rond arbeidsomstandigheden, mensenrechten en productveiligheid. Dat is beter voor de rest van de wereld en het voorkomt dat China zijn lagere eisen tot wereldwijde norm maakt. Hulpgeld kan nuttig zijn als we het strategisch inzetten voor het behartigen van Nederlandse belangen, zoals het indammen van migratiestromen. De uitgaven aan de opvang van Syrische vluchtelingen in Jordanië en Turkije zijn de afgelopen jaren bijvoorbeeld een goede investering gebleken. Dit geldt niet voor de traditionele praktijk van ontwikkelingssamenwerking, waarbij geld wordt gegeven aan armere landen om zich op basis van onze normen te ontwikkelen. Maar ontwikkelingslanden sluiten inmiddels steeds vaker zakendeals en leningen bij opkomende machten als China, India en Turkije. Deze landen gebruiken hun groeiende economische macht om in Afrika toegang tot grondstoffen en afzetmarkten te kopen. Om in de eenentwintigste eeuw overeind te blijven, moeten Nederland en Europa ontwikkelingsgeld ook meer inzetten op het bereiken van geopolitieke doelen. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Oprichting van een nationale ontwikkelings- en noodhulporganisatie, NLAID, die hulpgelden effectiever inzet voor strategische doelen als markttoegang of terugname van illegale onderdanen. Ngo's die eventueel werk uitvoeren voor NLAID plakken een Nederlandse vlag op hun project. Ook versterken we de positie van de Nederlandse ontwikkelingsbank FMO om de concurrentie met ontwikkelingsbanken uit andere landen beter aan te gaan en het ondernemersklimaat in ontwikkelingslanden te versterken.
De uitvoering van projecten nadrukkelijk openstellen voor bedrijven, want het doel van ontwikkelingshulp is niet een Nederlandse ngo-sector in stand te houden.
Sluiting van ambassades die zich hoofdzakelijk met ontwikkelingssamenwerking bezighouden, tenzij deze ingezet kunnen worden bij het monitoren en beheersen van migratiestromen. Diplomatieke posten zijn er voor de Nederlandse belangen in het buitenland en dienen niet als pinautomaat voor het gastland.
Besteding van hulpgeld via de Europese Unie in plaats van via de Verenigde Naties, zodat we politieke eisen aan het ontvangende land kunnen stellen. De VN-organisaties kunnen het werk vervolgens wel uitvoeren als onderaannemer, maar het moet voor het ontvangende land

---
pdf_page: 52
---

duidelijk blijven dat Nederland of Europa de geldkraan kan dichtdraaien.
Een einde aan de automatische stijging van het ontwikkelingsbudget als de economie groeit en een flinke snoeibeurt in het woud van fondsen en potjes. Voor ideële plannen die niet bijdragen aan de Nederlandse belangen kunnen ngo's geld ophalen bij private donateurs.
Ruimere criteria voor wat meetelt als ontwikkelingshulp. Als het binnen de Oeso niet lukt om deze zogeheten ODA-definitie uit te breiden, moet Nederland met een eigen definitie werken. Daarin telt dan ook hulp bij grensbewaking in Afrika, net als militaire missies die er bijvoorbeeld voor zorgen dat ontheemden weer veilig naar huis kunnen.
Hantering van de hoogste standaarden op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen bij projecten die binnen internationale organisaties zoals de Wereldbank worden aanbesteed. Op dit moment worden veel van dergelijke projecten gegund aan bedrijven die lage duurzaamheidsstandaarden hanteren.
Extra geld voor noodhulp, ten koste van goedbedoelde maar vaak weinig effectieve langjarige projecten. Bij de toekenning van deze noodhulp komt meer nadruk op het voorkomen van migratiestromen. Dat betekent bijvoorbeeld extra uitgaven voor hulp aan Syrische vluchtelingen of andere getroffenen in gebieden rondom Europa.


# Europese zaken 

Nieuwe grootmachten als Rusland en China gedragen zich steeds assertiever en oude bondgenoten als de Verenigde Staten en Groot-Brittannië varen niet altijd meer een voorspelbare en vergelijkbare koers. De rol van de Europese Unie op het wereldtoneel wordt daarom belangrijker. De EU heeft Nederland de afgelopen decennia vrede en welvaart gebracht. Het draagvlak voor Europese samenwerking is echter niet vanzelfsprekend, zoals ook de Brexit heeft laten zien. In een tijd van veranderende machtsverhoudingen verwachten inwoners dat de Europese Unie effectief optreedt en levert, bijvoorbeeld door als lidstaten in gezamenlijkheid een stevige positie op het wereldtoneel in te nemen. Ook wordt verwacht dat de lidstaten zich aan de spelregels houden. Naast de rechtsstaat en democratische waarden, geldt dit ook voor de nationale begrotingen. De afgelopen jaren hebben we daar stevig op ingezet. Zo kan iedere lidstaat aan de noodrem trekken als geld uit het corona-herstelfonds onverstandig wordt besteed, gelden er hardere eisen aan de rechtsstaat bij lidstaten die lid willen worden en stijgt de Nederlandse afdracht aan de EU-begroting de komende jaren niet. De Europese Unie trekt wel meer geld uit voor Nederlandse prioriteiten zoals veiligheid, migratie en klimaat en krijgt mogelijkheden om subsidies uit de meerjarenbegroting en het herstelfonds in te houden als lidstaten de rechtsstaat aan hun laars lappen. We blijven ons inzetten om de Europese Unie slagvaardiger te maken. Het lidmaatschap van een sterke Unie is namelijk cruciaal voor de Nederlandse veiligheid en welvaart. Daarom zetten we de komende jaren in op:
Terughoudendheid bij uitbreiding van de EU, waarbij draagvlak en duurzame uitvoering van gemaakte afspraken de doorslag geven. Associatieverdragen, handelsakkoorden of andere partnerschappen zijn goede alternatieven om effectief samen te werken.
Alternatieven voor toetreding van Turkije, waar beide partijen wat aan hebben, zoals een vrijhandelsakkoord. Want gezien de verslechtering van onder meer mensenrechten en democratie in het huidige Turkije, is het niet realistisch dat het land aan de voorwaarden voor EU-lidmaatschap gaat voldoen. Dan is het beter om alternatieve banden te zoeken. We blijven ook samenwerken rond migratie en veiligheid.
Nauwe samenwerking en goede handelsafspraken met het Verenigd Koninkrijk, inclusief stevige afspraken over een gelijk speelveld om oneerlijke concurrentie voor onze ondernemers te voorkomen en toegang tot Britse wateren voor onze vissers.
Informele coalities om per onderwerp zoveel mogelijk invloed op Europees beleid te hebben. Het leiderschap van de Hanze-liga die streeft naar strikte naleving van financiële afspraken door alle lidstaten, is een goed voorbeeld. En met Frankrijk trekken we bijvoorbeeld samen op om de voorwaarden voor nieuwe lidstaten aan te scherpen en hebben we gedeelde belangen

---
pdf_page: 53
---

rond Brexit. Met anderen werken we weer samen om druk uit te oefenen op lidstaten die zich niet houden aan de waarden en rechtsstatelijke beginselen van de Unie.
Sterkere regionale grensoverschrijdende samenwerking tussen de Benelux en de Duitse regio Noordrijn-Westfalen op het gebied van duurzame ontwikkeling, justitie en veiligheid.
Versterking van de interne markt. Hierbij is uitdrukkelijke aandacht voor de digitale interne markt, omdat daarin een enorm groeipotentieel voor de Nederlandse economie zit.


# Begroting en euro 
Blijven voorkomen dat de Europese Unie een transferunie wordt. Er komen geen nieuwe Europese instrumenten waarmee economisch slecht presterende lidstaten noodzakelijke hervormingen kunnen omzeilen.
Terugkeer naar begrotingsregels zodra de coronacrisis voorbij is, met voldoende handhaving die automatisch sancties toepast wanneer lidstaten begrotingsafspraken schenden. Eurolanden kunnen de sancties alleen met een unaniem besluit tegenhouden.
Stopzetten van financiering aan lidstaten binnen de eurozone die zich structureel niet aan de begrotingsregels houden, bijvoorbeeld door de toegang tot noodfinanciering via fondsen als ultieme consequentie stop te zetten. Om te voorkomen dat lidstaten in deze situatie komen willen we dat de Europese meerjarenbegroting meer nadruk legt op het concurrerender maken van alle economieën in de Unie, door betalingen meer te koppelen aan hervormingen
Betere bescherming van spaarders. De oplossing ligt in eerste instantie bij terugbrengen van risico's in de Europese bankensector, in plaats van het delen van bestaande risico's, zoals via een Europees Depositogarantiestelsel. Risicoreductie kan door de nulweging van staatsobligaties op bankbalansen af te schaffen, banken vaker door te lichten en het toezicht op kleine banken aan te scherpen.
Verdergaande modernisering van de Europese meerjarenbegroting om aan te sluiten bij de uitdagingen van deze tijd. Daarbij horen meer uitgaven aan (digitale) veiligheid, onderzoek en innovatie, digitalisering, kunstmatige intelligente, verduurzaming, de economie en migratie en minder geld voor lidstaten die zich niet aan afspraken houden en stoppen met de maandelijkse verhuizing van het Europees Parlement tussen Brussel en Straatsburg.
Geen stijging van de Nederlandse afdracht en geen Europese belastingen of wetgeving die de Nederlandse pensioenfondsen (indirect) belast, en op termijn een system waarbij afdrachten alleen op het BNI gebaseerd zijn.
Behoud van het herstelfonds als een puur tijdelijke maatregel zonder verlenging. Bijdragen uit dit fonds blijven gekoppeld aan hervormingen.

---
pdf_page: 54
---

# Migratie en Integratie

---
pdf_page: 55
---

# - Migratie en Integratie 

Toen Nederland zeventig jaar geleden het VN-vluchtelingenverdrag ondertekende, was dat een faire oplossing voor de opvang van mensen die door oorlogen in hun eigen regio op de vlucht waren geslagen. Maar het recht op asiel, op een tijdelijke veilige opvang, is veranderd in een mogelijkheid tot permanente vestiging in het land van voorkeur. Het gaat ook met allerlei misstanden gepaard. Mensensmokkelaars verdienen veel geld door kwetsbare groepen uit te buiten, terwijl ngo's mensen stimuleren om levensgevaarlijke overtochten naar Europa te wagen. Uitgeprocedeerde asielzoekers blijven na een afwijzing vaak hangen in de illegaliteit. Sommige landen gebruiken de mogelijkheid om migratiestromen los te laten zelfs als middel om Europa onder druk te zetten.

Als we niets veranderen neemt dit probleem alleen maar toe. Een sterk stijgende Afrikaanse bevolking en een voortdurende aanwezigheid van Islamitisch radicalisme in het MiddenOosten en Afrika betekenen dat velen richting Europa willen komen. De migratiecrisis in 2015 heeft pijnlijk aangetoond dat zo'n toestroom onhoudbaar is. Een miljoen mensen vroeg asiel aan in de Europese Unie, waarvan vele tienduizenden in Nederland. Dat leidde tot forse maatschappelijke onrust en een zware opgave om iedereen in Nederland te laten integreren. Want andere culturele achtergronden, veelal uit orthodoxe Islamitische landen, botsen regelmatig met de vrije waarden van de Nederlandse maatschappij. Dankzij de EU-Turkijedeal en het sluiten van Europese grenzen is de toestroom in 2016 ingedamd, maar we moeten erkennen dat we nog steeds geen permanent houdbaar systeem hebben. Daarbij moet er echte controle zijn over de Europese buitengrenzen, en worden vluchtelingen in principe opgevangen in de eigen regio. Van daaruit nodigen wij zelf de vluchtelingen uit die we willen verwelkomen.

Bij vluchtelingen die wel in Nederland kunnen blijven, hebben we te lang gedacht dat inburgering enkel hun eigen verantwoordelijkheid is. Want iemand uit een onderontwikkeld land is niet direct zelfredzaam in een moderne maatschappij. Hierdoor kunnen er parallelle samenlevingen ontstaan en staan vrijheden waar eeuwenlang voor gevochten is onder druk. De overheid moet daarom selectiever zijn in wie het binnenlaat, moet integratie een verplichtender karakter geven en moet individuen die vrijheid zoeken actief beschermen tegen repressieve groepsdruk. De volgende uitgangspunten zijn daarbij leidend:
De Europese Unie is niet de veilige haven voor alle ellende en tegenslag op andere continenten. In ieder werelddeel zijn voldoende landen die regionale opvang kunnen bieden. We zijn bereid mee te betalen als de gastlanden arm zijn.
Geboden opvang in Nederland is geen recht maar een gunst. In ruil daarvoor verwachten we dat nieuwkomers meedoen aan een vrije samenleving. Anders ben je beter af op een ander continent.
Integratie is een verplichting. Inburgering en het spreken van Nederlands zijn voorwaarden om deel te nemen aan de vrije samenleving. En in die vrije westerse samenleving is geen plaats voor segregatie, culturele of religieuze onderdrukking.

---
pdf_page: 56
---

# Migratiebeleid 

Een duurzaam migratiebeleid, gebaseerd op regionale opvang voor vluchtelingen, is een zaak van lange adem. Uiteindelijk dient iedereen die op eigen houtje naar Europa reist direct teruggestuurd te worden naar een veilig land in de regio waar de Europese Unie een migratiedeal mee heeft. Dat krijgen we niet in één keer voor elkaar, ook omdat we daarbij afhankelijk zijn van andere landen binnen en buiten Europa. Maar elke stap koesteren we omdat het ons dichter bij ons einddoel brengt. De afgelopen jaren is hard gewerkt aan het terugwinnen van controle over onze buitengrenzen. Mensen die vluchten voor oorlog en geweld moeten kunnen rekenen op veilige opvang. Gelukkig is het taboe van opvang in de regio in Nederland inmiddels doorbroken. Dit leidde tot een belangrijke diplomatieke rol van Nederland bij de totstandkoming van de Turkije-deal. Die afspraak beteugelde de migratiegolf die Nederland en de EU in crisis had gestort. Ook zijn landen gesteund om zelf hun grenzen te controleren. Zo zijn marechaussees naar Griekenland gestuurd toen Turkije begin 2020 op onverantwoorde wijze groepen migranten de grens over joeg. Een missie van de EU heeft een Nigerese smokkelroute richting Europa ontmanteld. En in eigen land kreeg de taxiboot voor migranten genaamd Sea-Watch strenge regels opgelegd, waardoor het schip niet meer onder Nederlandse vlag vaart. Ook hebben we ervoor gezorgd dat het mogelijk is dat landen die niet meewerken aan terugkeer moeilijker visa voor hun inwoners krijgen om de EU te betreden. Maar we zijn er nog niet. We moeten verder werken aan de vervolmaking van het migratiebeleid, gebaseerd op migratieovereenkomsten met landen in de regio en het terugsturen van migranten die op eigen houtje Europa proberen te bereiken. De komende jaren zetten we in op:
Migratieovereenkomsten met veilige derde landen in de regio. Deze maken we voorwaardelijk voor het ontvangen van ontwikkelingshulp, toegang tot de Europese markt, toegang tot de EU met visa en landingsrechten en het sluiten van handelsovereenkomsten. Daarbij is samenwerking met EU-lidstaten van groot belang. Als een land meewerkt, staan daar gunstige handelsvoorwaarden of hulpgelden tegenover. Ook kunnen we helpen bij de opvang van kwetsbare mensen in speciale huisvesting in de eigen regio, zoals Nederland dit nu ook met vluchtelingenkinderen in Griekenland doet.
Strenger bewaken van de Europese buitengrenzen om migratiestromen te controleren. Wanneer een lidstaat zijn grenzen niet goed bewaakt, kunnen die tot Europese grens worden verklaard met speciale verantwoordelijkheid voor de versterkte EU-grenswacht Frontex. Om onze eigen grenzen te bewaken en Frontex te ondersteunen breiden we de Marechaussee uit. Daarbij zetten we in op het oprollen van mensensmokkelnetwerken.
Een strenge procedure aan de Europese buitengrens en effectievere terugkeer voor afgewezen asielzoekers. Pas wanneer dit op orde is, kan bij de opvang van asielzoekers sprake zijn van solidariteit tussen lidstaten. EU-lidstaten kunnen we dan onder voorwaarden helpen met hervestiging van kansrijke asielzoekers of via praktische of financiële ondersteuning. Asielzoekers die de EU-buitengrensprocedure hebben ontdoken kunnen geen asielaanvraag doen aan het loket in Nederland.
Een jaarlijks quotum voor hervestiging van vluchtelingen dat, mede gelet op maatschappelijk draagvlak, ook nul kan zijn. Vluchtelingen selecteren we op basis van inpasbaarheid in de Nederlandse samenleving, bijvoorbeeld op basis van taal- en opleidingsniveau en affiniteit met een vrije samenleving. Denk daarbij aan mensen die opstonden tegen onvrijheid in hun eigen land en als gevolg daarvan voor het regime moesten vluchten. Door middel van hervestiging kunnen regionale opvangcentra worden ontlast, maar dit gebeurt pas wanneer de instroom in Nederland nagenoeg tot nul is gedaald.
Aanpassing van de Europese asielregels om tijdelijke opvang in Nederland mogelijk te maken. De huidige praktijk waarin na vijf jaar permanent verblijf verkregen kan worden, willen we aanpassen. Uitgenodigde vluchtelingen geven we dan een tijdelijke verblijfsvergunning voor drie jaar. In het vierde jaar keert men direct terug óf naar het land van herkomst als dat weer veilig is óf naar het veilige derde land in de regio van herkomst. Het is ook mogelijk dit vierde jaar te gebruiken voor de behandeling van een aanvraag voor een verblijfsrecht met een ander doel (werk of studie) indien aan alle voorwaarden van die vergunning wordt voldaan, zoals inkomenseisen en taalbeheersing. Alleen mensen die zelfredzaam zijn en de Nederlandse normen en waarden hebben omarmd kunnen hier gebruik van maken.

---
pdf_page: 57
---

# Crisismaatregelen 

Een nieuwe migratiecrisis moeten we te allen tijde voorkomen. Het is belangrijk om alternatieve maatregelen achter de hand te hebben wanneer het niet lukt om in Europees verband migratieovereenkomsten met veilige derde landen te sluiten en het tegenhouden van kansarme asielzoekers aan de buitengrens uitblijtt. Nederland zal in dat geval de regie in eigen hand moeten nemen en bereid moeten zijn eigenstandig drastische maatregelen te nemen. Omdat het instellen van bijvoorbeeld binnengrenscontroles grote gevolgen heeft voor de Nederlandse economie, verdient het verreweg de voorkeur dan met een coalitie van gelijkgestemde landen samen te werken. We beschouwen noodmaatregelen dan ook als een oplopende trap, waarbij we de uiterste maatregelen slechts nemen als alternatieven niet haalbaar zijn. Daarbij zijn we indien nodig bereid tot:
Opvang aan de buitengrens van de Europese Unie als het niet lukt om Europese migratiedeals met landen in de regio te sluiten. Vanuit een gesloten voorziening of een eiland is doorreizen niet mogelijk. Vanuit deze opvanglocatie kunnen mensen teruggestuurd worden naar het land van herkomst, een veilig derde land of eventueel op uitnodiging toegelaten worden tot een EU-lidstaat.
Een mini-Schengenzone met strikte grenscontroles binnen de Europese Unie als het onhaalbaar blijkt om of migratiedeals of opvangcentra aan de buitengrens van de Europese Unie op te zetten. Migranten die toch binnen deze zone asiel aanvragen, worden opgevangen in bewaakte locaties aan de grens en teruggestuurd naar de (veilige) landen waar ze zijn binnengekomen.
Opschorting van het recht op het aanvragen van asiel in Nederland en sluiting van de Nederlandse grenzen voor migranten. Dit is noodzakelijk als het ook niet haalbaar blijkt om een mini- Schengenzone op te zetten met strikte grenscontroles binnen de Europese Unie. Daarvoor kan het VN-vluchtelingenverdrag worden opgezegd of aangepast, waarbij de werkingssfeer van het verdrag expliciet wordt begrensd naar het werelddeel waar de vluchteling uit is gevlucht. Ook EU-regelgeving moet hiervoor worden aangepast.
Forse investeringen in veilige havens in de regio door Nederland zelf. Migranten worden aan de gesloten Nederlandse grens in een gesloten voorziening opgevangen. Zij kunnen alleen weg uit de voorziening als zij direct het land verlaten. Zij gaan terug naar het eigen land of worden vervolgens teruggestuurd naar door Nederland gefinancierde opvanglocaties in de regio.
Een opt-out clausule voor de EU-afspraken op het gebied van asiel en immigratie wanneer hervorming van het Europees asielrecht onvoldoende ruimte biedt om de genoemde maatregelen ten tijde van crisis uit te voeren.


## Europese grenswacht

Bij een strikt Europees migratiebeleid met goede controle over de buitengrenzen, is handhaving met patrouilleschepen en grenswachten onmisbaar. Tien jaar geleden zouden we misschien huiverig zijn geweest tegenover een eigen kust- en grenswacht voor de Europese Unie, maar binnen onze visie op migratiebeleid is het een logisch vervolg. Gelukkig trekken landen hier het komende decennium geld voor uit. Een deel van het personeel zal bestaan uit tijdelijke nationale bijdragen, waarvoor wij bijvoorbeeld marechaussee, politiemensen of werknemers van de IND kunnen uitzenden, maar er komt ook vast personeel. Zo kunnen Nederlanders in de toekomst direct solliciteren voor een baan bij de Europese grenswacht. Zo gek is dat niet. Aanstormende beleidsambtenaren kunnen ook solliciteren bij de Europese Commissie en niet alleen bij de Rijksoverheid. Binnen het door ons gewenste asielsysteem wordt het normaal dat Europese migratiebeambten aan de buitengrenzen illegale migranten tegenhouden en terugsturen, en asielzoekers naar veilige opvang in hun eigen regio sturen.

---
pdf_page: 58
---

# Draagvlak in de samenleving 

Onvrede vanuit de samenleving ten aanzien van migratie wordt niet alleen gevoed door de toestroom van mensen die helemaal geen vluchteling zijn, maar ook door het niet kunnen uitzetten van criminele of overlastgevende asielzoekers. De afgelopen jaren is daarom ingezet op het verruimen en intensiveren van vreemdelingenbewaring en op meer gedwongen vertrek, zoals bij criminele vreemdelingen. Overlastgevende asielzoekers worden bovendien in een sober en strikter regime geplaatst (aso-AZC) zodat zij die ernstige overlast veroorzaken in de samenleving daar zoveel mogelijk uit geweerd worden. Ook stoppen we met asielzoekers meer te bieden dan wat volgens Europese wet- en regelgeving verplicht is, bijvoorbeeld ten aanzien van geldigheidsduur van de asielvergunning, gehoor bij herhaalde aanvragen en het betalen van dwangsommen bij een vertraagde procedure. Ook zijn het permanente kinderpardon en de discretionaire bevoegdheid van de staatssecretaris van Justitie afgelopen jaren afgeschaft. De komende jaren zetten we in op:
Verkort afdoen van herhaalde aanvragen zolang er nog asiel kan worden aangevraagd in Europa. Het beroep mag niet in Nederland worden afgewacht en hoger beroep wordt afgeschaft. Alleen een veranderde veiligheidssituatie in het land van herkomst kan nog reden zijn voor het toestaan van een herhaalde aanvraag. In Europees verband zetten we in op de regel dat asielzoekers slechts één asielaanvraag kunnen doen, en indien zij in één lidstaat al bescherming hebben gekregen, nergens anders asiel kunnen aanvragen. Tegen uitgeprocedeerde asielzoekers wordt een terugkeerbesluit uitgevaardigd dat in de hele EU wordt nageleefd.
Hervormen van de rechtsbijstand in asielzaken naar Zwitsers model, zodat asieladvocaten een vast bedrag per zaak ontvangen. Dit gaat nodeloos doorprocederen tegen, zodat we afgewezen asielzoekers sneller terug kunnen sturen naar hun eigen land.
Strafbaarstelling van het oppikken en afzetten van migranten in Europese havens. Ngoschepen voor de Afrikaanse kust stimuleren migranten om een gevaarlijke overtocht naar Europa te wagen. Als het de kapiteins echt alleen om het redden van drenkelingen te doen is, dan brengen ze mensen terug naar de dichtstbijzijnde haven in Afrika.
Verhoging van de strafmaat voor mensensmokkel. In Europees verband zetten we in op het ontmantelen van smokkelroutes en het onderuit halen van het verdienmodel van mensenhandelaren. Ook zetten we het programma Samen tegen Mensenhandel voort om slachtoffers te beschermen en mensenhandelaren aan te pakken.
Strafbaar stellen van illegaal verblijf in Nederland. Hiermee gaan we het rekken van (illegaal) verblijf in Nederland tegen en maken we het makkelijker om overlastgevers, criminelen en (vermeende) oorlogsmisdadigers vast te zetten. Ook het faciliteren van illegaal verblijf wordt strafbaar. Asielzoekers waarvan het vermoeden bestaat dat ze overlast veroorzaken of zich aan overheidstoezicht onttrekken, worden sneller in detentie geplaatst.
Ondersteuning van uitgeprocedeerde asielzoekers bij het voldoen aan hun vertrekplicht door tijdelijke opvang te bieden zolang zij actief meewerken aan hun vertrek. Het is daarentegen oneerlijk om mensen die bewust hun vertrek frustreren, te belonen met gemeentelijke opvang. We hebben gemeentelijke opvang de afgelopen kabinetsperiode volledig afgebouwd en de komende jaren willen we gemeentelijke opvang aan uitgeprocedeerde asielzoekers ook wettelijk verbieden. Zo kunnen gemeenten in de toekomst nooit meer op eigen houtje een opvang voor uitgeprocedeerde asielzoekers starten.
Verplicht verblijf in een gezinslocatie om vertrek van uitgeprocedeerde asielzoekers te bespoedigen. Onderwijs voor kinderen van een uitgeprocedeerd gezin gebeurt dan in de taal van het thuisland om worteling en schrijnende situaties bij terugkeer te voorkomen. Het verblijf in een gezinslocatie kan worden verlengd om het vertrek goed te kunnen organiseren.

---
pdf_page: 59
---

# Integratie 

Van nieuwkomers verwachten we dat ze in ruil voor de geboden gastvrijheid bijdragen aan de samenleving. Door verdieping in de Nederlandse cultuur en normen en waarden, het leren van de Nederlandse taal en door te werken. De eigen verantwoordelijkheid van migranten is onvoldoende gebleken om snel mee te doen in de Nederlandse samenleving. De afgelopen jaren is om die reden de inburgeringswet sterk verbeterd. Migranten worden daarom meer begeleid, de vrijblijvendheid verdwijnt en de inburgeringseisen gaan omhoog. De afgelopen jaren is daarbij het behalen van een hoger taalniveau en het opdoen van werkervaring een verplicht onderdeel van de inburgering geworden. Ook worden inburgeraars die niet meedoen voortaan beboet. Ook zal meer aandacht worden besteed aan zelfbeschikking, de gelijkwaardigheid van man en vrouw, LHBTI-rechten, antisemitisme en vrijheid van godsdienst, inclusief de vrijheid om niet te geloven of te stoppen met geloven. Bovendien moeten inburgeraars voortaan een participatieverklaring ondertekenen waarin ze beloven de mensenrechten te eerbiedigen. Daarmee nemen ze afstand van onderdrukking, huwelijksdwang en geweld binnen een relatie. Ook zullen mensen die voorheen niet hoefden in te burgeren aan hun integratie moeten werken, zoals mensen met een Turkse achtergrond. Jonge kinderen van ouders die moeten inburgeren gaan verplicht naar voorschool om achterstanden vroeg aan te pakken. Meedoen en bijdragen aan de samenleving mag geen keuze meer zijn, maar de enige optie. De komende jaren zetten we in op:
Aanscherping van het huisvestingsbeleid voor statushouders. Statushouders verhuizen na het azc niet automatisch meer door naar een sociale huurwoning en krijgen geen voorrang, maar blijven op speciale integratielocaties waar zij een intensief inburgeringstraject doorlopen. Pas als zij voortvarend bezig zijn met de inburgering, bijvoorbeeld door een opleiding af te ronden of zicht hebben op werk, kunnen zij doorstromen naar een eigen huurwoning.
Bijstand in natura zolang nieuwkomers op de integratielocaties wonen. Een statushouder ontvangt alleen leefgeld voor voedsel en kleding, komt niet in aanmerking voor aanvullende toeslagen en volgt een studie of doet vrijwilligerswerk.
Verhogen van de taaleis in de bijstand (B1 niveau). Ook kunnen uitkeringsgerechtigden die onvoldoende ingeburgerd zijn - bijvoorbeeld doordat ze in het verleden geen inburgeringsplicht hadden - als tegenprestatie verplicht worden (op onderdelen) te werken aan de inburgering en integratie.
Verplichting voor huwelijksmigranten om vóór hun komst naar Nederland succesvol het basisexamen inburgering te doorlopen. Eenmaal in Nederland verwachten we dat zij binnen drie jaar succesvol het inburgeringstraject doorlopen en de Nederlandse taal spreken op B1 niveau.
Belonen van statushouders die ingeburgerd zijn en zelfstandig in het eigen inkomen kunnen voorzien. Dit doen we door hen sneller een permanente verblijfsstatus te verlenen dan statushouders die nog afhankelijk zijn van de overheid. Zo gaat het meer lonen om volwaardig mee te doen.


## Verdedigen van vrije waarden

De vrije Nederlandse waarden zijn geen vanzelfsprekendheid en moeten we actief verdedigen. Het dragen van gezichtsbedekkende kleding in het openbaar vervoer, het onderwijs, de zorg en in overheidsgebouwen is inmiddels verboden. Ook treden we actiever op tegen landen die controle proberen uit te oefenen op hun diaspora in Nederland. Een Turkse minister is de toegang tot Nederland ontzegd en een Eritrese diplomaat is het land uitgezet. Bij zulke maatregelen staat de vrijheid van het individu en de veiligheid van de samenleving als geheel centraal. Vrijheid vergt bescherming tegen hen die er misbruiken van maken om anderen te onderdrukken, om onvrijheid te verspreiden of om de democratische rechtsstaat de rug toe te keren. Daarom hebben we de wet aangescherpt zodat organisaties die handelen in strijd met deze waarden eerder worden ontbonden. Het vraagt om een weerbare samenleving waarin burgers, overheden, onderwijs-

---
pdf_page: 60
---

maatschappelijke- en religieuze instellingen gezamenlijk pal staan voor de vrijheid. De komende jaren zetten we in op:
Geheel verbieden van gezichtsbedekkende kleding in de openbare ruimte, met uitzondering van mondkapjes die op advies van de overheid tijdens een pandemie worden gedragen.
Weren van Nederlandse haatpredikers via gebiedsverboden en handhavingsmaatregelen in de Gemeentewet en het sluiten van religieuze instellingen die op grond van hun geloof geweld prediken. Wanneer kan worden verwacht dat buitenlandse predikers, politici of andere sprekers naar Nederland komen en voornemens zijn hier discriminerende uitspraken te doen, wordt geen toestemming meer verleend voor hun komst.
Mogelijkheden voor gemeenten om gebedsoproepen te beperken of te verbieden als deze ongewenste effecten hebben voor de openbare orde, polarisatie versterken of integratie tegengaan.
Stopzetten van vergunningen en financiële steun aan organisaties die de integratie tegenwerken of openlijk vrije democratische waarden ondermijnen. Ook bij het vermoeden dat organisaties tegen de democratische kernwaarden handelen, worden subsidies of vergunningen ingetrokken. Hierdoor kunnen scholen hun bekostiging verliezen, televisieomroepen worden geweigerd en dubieuze geldstromen worden tegengegaan. De Wet Bibob wordt hiervoor uitgebreid met democratische kernwaarden.
Beschermen van slachtoffers van huwelijksdwang, achterlating of genitale verminking. De rechter kan hiervoor een preventief beschermingsbevel afvaardigen. Bij signalen van uithuwelijking of genitale verminking kan een uitreisverbod worden opgelegd om te voorkomen dat iemand Nederland verlaat. Wanneer genitale verminking tot medisch lijden leidt, dan moet een hersteloperatie worden vergoed. Ook kunnen betrokkenen worden verplicht om iemand terug te halen naar Nederland. Bovendien versterken we de controle op Schiphol om signalen van ophanden zijnde genitale verminking te signaleren en te voorkomen.
Aanpassen van het strafrecht zodat alle medeplichtigen aan eerwraak of onderdrukking zware straffen opgelegd krijgen.
Verbieden van het uitvoeren, aanprijzen van en aanzetten tot maagdenvliesherstel. Dit voorkomt dat vrouwen onder druk worden gezet om een 'bewijs' van maagdelijkheid te verkrijgen of een maagdenvlieshersteloperatie te ondergaan.
Een juridische meldplicht voor medewerkers in de zorg en het onderwijs bij eergerelateerd geweld, huwelijksdwang en vrouwelijke genitale verminking. Om (potentiële) slachtoffers van culturele onderdrukking of eerwraak te herkennen en te ondersteunen en te begeleiden naar hulp, komt er een landelijk dekkende online chat met hulpverleners.
Een verbod om meermaals een huwelijkspartner naar Nederland te halen. Zo wordt voorkomen dat meerdere malen een bruid wordt geïmporteerd die het risico loopt op huwelijkse onderdrukking. Dit verbod geldt ook voor iemand die veroordeeld is voor geweld binnen het huwelijk. Daarbij wordt onderzocht of de strafbaarstelling van uitbuiting binnen het huwelijk kan worden aangescherpt.
Een meldplicht voor banken om ongebruikelijke of verdachte financiële transacties vanuit onvrije landen aan maatschappelijke en religieuze organisaties te signaleren en te melden. Het klantenonderzoek van banken wordt uitgebreid naar het tegengaan van beïnvloeding van buitenaf en onwenselijk geachte geldstromen.
Tegengaan van financiering uit onvrije landen van stichtingen, verenigingen en religieuze organisaties. Hiervoor wordt de buitenlandse financieringuit onvrijelandenaanmaatschappelijke instanties structureel in de gaten gehouden.
Investeringen in de veiligheidsdiensten om buitenlandse beïnvloeding tegen te gaan.
Een toegangsverbod voor politici van buiten de EU die in de drie maanden voorafgaand aan een verkiezing in hun land hier onder de diaspora campagne willen voeren.

---
pdf_page: 61
---

# Justitie en Veiligheid

---
pdf_page: 62
---

# Justitie en Veiligheid 

Dalende criminaliteitscijfers gaven ons lange tijd de indruk dat het wel goed ging met de veiligheid in Nederland. En op veel punten is dat ook zo. Het aantal moorden is in twee decennia gehalveerd, het aantal slachtoffers van geweldsmisdrijven, verkeersmisdrijven en vermogensdelicten zoals diefstal, inbraak en overvallen, is al een aantal jaren op rij gedaald, we kennen geen massale rellen zoals in Londen of Parijs, en een grootschalige terreuraanslag met explosieven en automatische wapens is ons gelukkig bespaard gebleven.

Toch zijn er ernstige ontwikkelingen, die we moeten keren. Terreur en radicalisering vormen een continue bedreiging en vragen om voldoende bevoegdheden en capaciteiten bij onze inlichtingendiensten. En het liberale gedoogbeleid van softdrugs heeft zijn romantiek verloren. De georganiseerde drugscriminaliteit is inmiddels uitgegroeid tot een heuse poldermaffia die onze rechtsstaat bedreigt. De moord op advocaat Derk Wiersum, de samenwerking tussen Nederlandse criminelen en een buitenlandse inlichtingendienst bij een liquidatie en witwasoperaties waarbij miljarden euro's in de bovenwereld geïnvesteerd worden, laten pijnlijk zien dat er geen plaats meer is voor een halfbakken houding van gedogen.

Daarnaast groeit ook de digitale dreiging, terwijl nog niet genoeg mensen zich hiervan bewust zijn. Deels gaat het om criminaliteit zoals afpersing met 'ransomware' of diefstal via digitaal bankieren of WhatsApp. Dat is vreselijk naar voor de individuele slachtoffers, maar brengt de veiligheid en strategische onafhankelijkheid van Nederland nog niet in gevaar. De acties van landen als China en Rusland doen dat inmiddels wel. Via internet kunnen zij ook in Nederland mensen in de gaten houden en intimideren, het publieke debat proberen te beïnvloeden of toegang krijgen tot datacentra en infrastructuur. Omdat deze onvriendelijke daden niet ver genoeg gaan om te tellen als oorlogsdaad, moeten we ons op andere manieren wapenen. Veiligheidsdiensten, politie en justitie moeten voldoende kennis en middelen hebben om deze vijandige acties op te sporen. We moeten goed kijken of politie en justitie extra bevoegdheden nodig hebben als kwaadwillenden zich verschuilen achter de vrijheid van meningsuiting, godsdienst of privacyregels. De volgende uitgangspunten zijn daarbij leidend:
Het verdienmodel van drugscriminelen moet onderuit worden gehaald en ondermijnende criminaliteit moet harder en creatiever worden aangepakt. Bij die aanpak dienen de effecten op de volksgezondheid en de criminaliteit leidend te zijn.
Veiligheid staat voorop in de strijd tegen radicalisering en terreur, ook als daarvoor de vrijheid van meningsuiting van haatpredikers of de godsdienstvrijheid van ondermijnende genootschappen wordt beperkt. Of als daardoor jihadgangers stateloos worden wanneer hen het Nederlanderschap wordt afgenomen om te voorkomen dat zij terugkeren.
Het strafrecht besteedt meer aandacht aan wat rechtvaardig is voor de samenleving als geheel. Het is niet uit te leggen wanneer iemand na geweld tegen hulpverleners niet de cel in hoeft, of als jihadisten na een paar jaar weer op straat komen te staan zonder dat ze hun gevaarlijke ideeën kwijt zijn.

---
pdf_page: 63
---

# Radicalisering en terrorisme 

Terreur komt ook in Nederland soms pijnlijk dichtbij. Dag in dag uit werken tienduizenden mensen in Nederland hard om ons veilig te houden. Bijvoorbeeld door radicalisering op te sporen, beïnvloedbare jongeren op andere gedachten te brengen en haatpredikers het leven zuur te maken met gebiedsverboden. Tegen jihadisten die hier of elders tot actie willen overgaan, hebben we de repressie opgevoerd en investeren we in onze veiligheidsdiensten. We beperken hun bewegingsvrijheid met een meldplicht en uitreisverbod, zorgen dat ze geen geld hebben door hun uitkering en toeslagen stop te zetten en als ze eenmaal zijn vertrokken ontnemen we hun nationaliteit. Daarnaast zijn de termijnen voor voorlopige hechtenis voor terrorismeverdachten verlengd en de mogelijkheden voor DNA-onderzoek verruimd. Verblijf in een door een terroristische organisatie gecontroleerd gebied wordt strafbaar en de bevoegdheden van de inlichtingendiensten zijn gemoderniseerd en aangepast aan alle technologische ontwikkelingen. De komende jaren zetten we in op:
Intrekken van het Nederlanderschap van alle Nederlandse uitreizigers (mannen en vrouwen) zodat zij in het belang van onze nationale veiligheid niet kunnen terugkeren. Dit kan sinds 2017 voor mensen met een dubbele nationaliteit, maar wij zijn tegen een betere behandeling voor terroristen met alleen de Nederlandse nationaliteit. Daarvoor willen we het verdrag tegen stateloosheid aanpassen naar de oorspronkelijke versie, die een uitzonderingsclausule voor terroristen bevatte. Daarbij wordt ingezet op betere screening aan de buitengrenzen.
Stopzetten van consulaire dienstverlening (zoals het verlenen van een paspoort) aan Nederlandse uitreizigers, zolang intrekking van het Nederlanderschap nog niet is geregeld. Ook herstellen we de situatie dat de Nederlandse nationaliteit vervalt wanneer mensen vrijwillig in vreemde krijgsdienst treden. Dit breiden we uit met mensen die zich aansluiten bij een terroristische organisatie.
Lokale berechting van Syriëgangers. Daarbij steunen we de Koerdische strijdgroepen in Syrië, ook als dat op gespannen voet staat met het volkenrechtelijke verbod op inmenging in een ander land.
Verhoging van de strafmaat voor deelname aan een terroristische organisatie. Dit trekken we gelijk met medeplichtigheid aan moord. Zo blijven terroristen langer vastzitten. Bij een veroordeling voor dit misdrijf is ontneming van het Nederlanderschap ook mogelijk. De definitie voor deelname aan een terroristische organisatie verruimen we.
Internationale samenwerking bij de bestrijding van terreur en islamitisch terrorisme. Nederland neemt daarbij het voortouw om in deze strijd op te trekken met gelijkgestemde landen.
Minimumstraffen voor terroristische misdrijven en oorlogsmisdrijven.
Onder toezichtstelling en zo nodig levenslang in de gaten houden van jihadisten die vrijkomen uit detentie. De Wet Langdurig Toezicht maakt dit al mogelijk bij gewelds- en zedendelinquenten. Daarnaast kunnen geradicaliseerde jihadisten ook (een vorm van) TBS opgelegd krijgen.
Actief vervolgingsbeleid van het Openbaar Ministerie bij uitingsdelicten (zoals opruiing, haatzaaien, discriminatie of bedreiging) door extremistische predikers. Zo maken we duidelijk dat haatimams in strijd met de wet handelen als zij onverdraagzaamheid en haat verspreiden. Nederland zet zich bovendien actief in voor een Europese zwarte lijst met extremistische predikers die Europa niet in mogen.
Verbieden van genootschappen die, in de rechtsvorm van een kerkgenootschap, een bedreiging vormen voor onze openbare orde en de democratische rechtsorde ondermijnen.
Voorkomen dat mogelijke terroristen en extremisten Europees en Nederlands grondgebied bereiken via extra investeringen in de Marechaussee om de grenzen beter te bewaken, en (inter)nationaal sterker op te kunnen treden.

---
pdf_page: 64
---

# Ondermijning 

In de strijd tegen georganiseerde misdaad moet de staat zich nog te vaak aan te beperkende regels houden terwijl voor criminelen alles lijkt toegestaan. Zij hebben miljarden aan drugsgeld ter beschikking en weten (belasting)regels te omzeilen. Terwijl de overheid slechts beperkte middelen heeft en is gehouden aan bestaande opsporingsbevoegdheden en strikte privacywetgeving. Om de strijd tegen ondermijnende criminaliteit niette verliezen, moeten de wettelijke bevoegdheden van de politie en het openbaar ministerie worden uitgebreid en moet de publiek- private samenwerking verder worden versterkt. De afgelopen jaren is met een anti- ondermijningsfonds extra geld beschikbaar gesteld voor het bestrijden van ondermijnende criminaliteit en zijn drugscriminelen opgepakt. Ook hebben burgemeesters meer mogelijkheden gekregen om woningen te sluiten, is gegevensuitwisseling makkelijker gemaakt en wordt crimineel vermogen afgepakt. De komende jaren zal de overheid de klassieke route van opsporen en vervolgen vóór moeten zijn, door misdaad actief te verstoren. De aanpak zal bestaan uit repressie, preventie, versterking van de strafrechtketen en het onderuit halen van het verdienmodel van drugscriminelen. De komende jaren zetten we in op:
Aparte locaties waar de recherche, justitie, FIOD, Douane, Belastingdienst en andere partners intensief kunnen samenwerken aan het bestrijden en verstoren van georganiseerde misdaad. Op deze locaties kan alle relevante informatie vrijelijk gedeeld worden. Het bestrijden van drugscriminelen staat voorop, niet privacyregels.
Versterking van een speciaal interventieteam met specialisten van de politie, OM, FIOD, KMar, Douane en Belastingdienst dat achter de grote bazen van de drugskartels aangaat en machtsposities van grote drugsbazen afbreekt. Bij het opsporen en vervolgen van georganiseerde drugscriminaliteit worden beveiligingsrisico's zo vroeg mogelijk in kaart gebracht.
Uitbreiding en modernisering van de kroongetuigenregeling. Niet alleen krijgen kroongetuigen en hun directe familie meer bescherming, maar ook krijgt het OM meer mogelijkheden om de kroongetuigenregeling in te zetten, bijvoorbeeld wanneer verklaringen van kroongetuigen bijdragen aan het ontmantelen van ondermijnende criminele organisaties.
Betere proactieve beveiliging van bedreigde burgemeesters, lokale bestuurders, personen in de strafrechtketen en (freelance) journalisten die ondermijning blootleggen bij herziening van het stelsel bewaken en beveiligen. De Dienst Koninklijke en Diplomatieke Beveiliging (DKDB) krijgt hiervoor een aparte tak waarbij integraal wordt gekeken naar de beveiligingsdiensten van politie en marechaussee.
Minimumstraffen voor georganiseerde misdaad en een bijzonder regime in de gevangenis voor grote drugscriminelen. Zij worden geïsoleerd opgesloten zodat ze geen contact met hun organisatie kunnen onderhouden.
Afpakken van criminele vermogens. Het vermogen dat Politie en Justitie afpakken wordt geïnvesteerd in de opsporing- en strafrechtketen. Daarnaast wordt de bewijslast omgedraaid bij het achterhalen van de herkomst van een som geld of dure bezittingen en bij het vervolgen voor witwassen. Dat betekent dat Politie en Openbaar Ministerie niet meer hoeven te bewijzen dat er sprake is van crimineel geld, maar dat een crimineel moet bewijzen dat het geld eerlijk verdiend is.
Meer capaciteit bij de Financial Intelligence Unit (FIU) om witwassen beter te bestrijden. Daarnaast krijgt de FIU toegang tot douane-informatie om verdachte geldstromen beter te onderzoeken. Financiële instellingen krijgen de mogelijkheid om bankgegevens onderling te delen. Privacy-bezwaren mogen hier niet in de weg staan.
Vervolging van opdrachtgevers als blijkt dat bedrijven zich schuldig maken aan witwassen. Nu kan het Openbaar Ministerie nog een schikking sluiten met een bedrijf, zonder dat de medewerkers worden vervolgd. Bij schikkingen met rechtspersonen moet daarom altijd strafrechtelijk onderzoek plaatsvinden naar leidinggevenden en opdrachtgevers.
Vasthouden aan de voorwaarden voor de verkoop van softdrugs, waaronder slechts de verkoop van gebruikershoeveelheden aan volwassen personen. Aan uitbaters van verkooppunten wordt de verplichting opgelegd de afnemers voor te lichten over de schadelijke effecten

---
pdf_page: 65
---

van softdrugs. De rust en veiligheid rond verkooppunten worden gewaarborgd met strenge voorwaarden in de vergunning en handhaving
Sluiting van coffeeshops die zich niet aan de regels houden of van verkooppunten die leiden tot overlast op straat. Behaalde winsten worden bij sluiting standaard afgepakt. Maximumstraffen voor productie, handel en export van illegale drugs worden verdubbeld. Ook moet het niet meer mogelijk zijn weg te komen met een taakstraf voor deze delicten.
Opzetten van een preventieve aanpak met jongerenprojecten specifiek gericht op het voorkomen van afglijden naar de georganiseerde criminaliteit. Daarbij inventariseren lokale overheden waar en in welke intensiteit die aanpak nodig is.
Investeren in de strafrechtketen. Zowel in kwantiteit als in kwaliteit. Om de georganiseerde drugscriminaliteit te verslaan hebben we meer gespecialiseerde politiemensen, officieren van justitie en rechters nodig. Er wordt behalve in kwantiteit ook geïnvesteerd in hun bescherming en weerbaarheid.
Softdrugs kunnen alleen als sluitstuk van een harde, creatieve en succesvolle criminaliteitsaanpak gecontroleerd worden gereguleerd. Dit kan ook alleen wanneer de schadelijkheid (giftigheid, verslavingsrisico, maatschappelijke effecten) in gereguleerde omstandigheden beperkt is, wanneer het maatschappelijk draagvlak voor het verboden houden van het middel laag is en de handhaving van een verbod een inspanning vraagt die in redelijkheid niet van de overheid kan worden gevraagd. De uitkomsten van het lopende 'experiment gesloten coffeeshopketen' wachten we af voordat eventuele nieuwe stappen kunnen worden gezet in de richting van regulering van de kweek van en handel in softdrugs.


# Openbare orde 

Om ervoor te zorgen dat Nederlanders veilig hun leven kunnen leiden in eigen buurt of wijk, hebben we de afgelopen jaren extra geld uitgetrokken voor wijkagenten en rechercheurs. Agenten en buitengewoon opsporingsambtenaren (boa's) verdienen onze volledige steun wanneer zij zich voor veiligheid inzetten, bijvoorbeeld als zij noodgedwongen geweld moeten gebruiken. Daarom worden zij voortaan niet meer aangemerkt als verdachte, maar worden zij alleen vervolgd als ze expliciet de geweldsinstructie hebben overtreden. En om agenten en hulpverleners te beschermen tegen schandalige gedragingen tijdens de jaarwisseling, is het afsteken van knalvuurwerk en vuurpijlen inmiddels verboden. Het lokale bestuur heeft afgelopen jaren wettelijke mogelijkheden gekregen om beter op te kunnen treden tegen overlastgevers in de wijk. Het is van belang dat lokale overheden de komende jaren deze instrumenten vaker gebruiken. Maar alleen kijken naar bestaande instrumenten is onvoldoende. Het geweld tegen de politie en boa's blijft hardnekkig en bij politieoptreden worden agenten vaker gefilmd en online geterroriseerd. Dit is onacceptabel. De komende jaren zetten we in op:
Versterken van de Nationale Politie met extra wijkagenten (basisteams), cyberexperts en recherche, waarbij wordt gekeken naar inzetbaarheid van wijkagenten zodat hun wijkgerichte taken voorop staan Ook worden er meer hooggeschoolden en specialisten aangenomen om de toegenomen werkdruk op te vangen en gecompliceerde misdaad, zoals cybercrime, te bestrijden. Stroomstootwapens en bodycams gaan tot de standaarduitrusting van de politie behoren.
Meer vrijwilligers met cyberexpertise bij de Nationale Politie, Justitie, Defensie en de veiligheidsdiensten. Ook maken we het met betere arbeidsvoorwaarden aantrekkelijker voor cyberexperts om bij deze organisaties te werken.
Een Very Irritating Police-aanpak voor overlastgevende hangjongeren of asielzoekers. Overlastgevers worden permanent op de huid gezeten en gecontroleerd. De Rotterdamse patseraanpak, waarbij jonge criminelen worden gedwongen hun dure kleding, horloges en brommers in te leveren, zetten we landelijk in.
Strafbaar stellen van het openbaar maken van gegevens en beelden waarop politieagenten en hulpverleners herkenbaar zijn.
Meer zichtbare wijkagenten die surveilleren om verloedering op straat en in wijken tegen te

---
pdf_page: 66
---

gaan. Daarnaast zijn boa's belangrijk om de politie te ondersteunen bij de handhaving van de lokale openbare orde. De bevoegdheden van boa's worden uitgebreid zodat ze ook boetes kunnen opleggen voor overtredingen buiten hun specifieke werkterrein. De opbrengst van de boetes die boa's uitschrijven vloeit naar de gemeentekas.
Meer mogelijkheden voor boa's om zich tijdens het handhaven van de openbare orde te verdedigen tegen agressie en geweld, bijvoorbeeld door hen uit te rusten met wapenstok en pepperspray als zij aan de juiste opleidings- en trainingseisen voldoen.
Inzet van de Wet Aanpak Woonoverlast (Aso-wet) in probleemwijken. Deze wet geeft de gemeente meer bevoegdheden om overlast tegen te gaan, bijvoorbeeld door boetes op te leggen en ernstige overlastgevers sneller uit hunhuis te zetten. Ook komter extra cameratoezicht in probleemwijken en kan de politie sneller overgaan tot fouilleren.
Versterken van de veiligheidsregio's. De Coronacrisis heeft het belang van de veiligheidsregio's onderstreept. Op basis van de evaluatie en de lessen die geleerd zijn in de pandemie worden deze verder versterkt.
Meerbuurtrechtspraakin probleemwijken. Daardoor kunnenbewonersbijvoorbeeldburenruzies snel en efficiënt ter beoordeling aan een rechter voorleggen.
Bevoegdheden voor gemeenten om bij permanente overlast huurders uit hun woning te zetten. Voor woningbouwcorporaties vervalt de verplichting om structurele overlastgevers nieuwe huisvesting aan te bieden. Een aso moet eerst maar weer op de wachtlijst om over zijn of haar gedrag na te denken.
Aanscherping van het kraakverbod. Als een kraker te horen krijgt dat hij of zij het pand moet verlaten, moet de gemeente binnen drie dagen overgaan tot ontruiming. De kraker kan de ontruiming niet meer rekken door een juridische procedure aan te spannen en vervolgens deze procedure te traineren.
Gericht nationaal beleid tegen gemeenten die weigeren om het kraakverbod te handhaven. Deze gemeenten worden medeaansprakelijk voor de schade die ontstaat door de krakers. Het is onacceptabel dat eigenaren voor de schade opdraaien omdat een gemeente weigert te handhaven.


# Discriminatie 

Discriminatie en racisme leidde dit jaar tot veel beroering in Nederland. Politiegeweld in Amerika zorgde ook hier voor demonstraties en sommige mensen staan al een aantal jaren met de koppen tegenover elkaar vanwege de kleur van Piet tijdens het Sinterklaasfeest.

Wij voelden aanvankelijk enig ongemak om ons in deze discussie te mengen. Veel activisten verbinden hun terechte verzet tegen racisme aan een uiterst linkse agenda, naïeve standpunten over open grenzen en een identiteitspolitiek waarmee ze vaak zelf mensen in hokjes plaatsen op basis van huidskleur of geslacht.

Deze schroom willen we van ons afwerpen, want racisme verdient geen plaats in de samenleving zoals wij die als liberalen voor ogen hebben. Als mensen discriminatie ondervinden of pijn voelen bij culturele uitingen, dan moeten we daar een serieus gesprek over voeren. En als uitzendbureaus of makelaars mensen afwijzen vanwege hun achternaam, dan moeten zij hard worden aangepakt. Maar wij voelen wel ongemak bij de term institutioneel racisme, omdat dan direct hele overheidsdiensten en bedrijfstakken vol eerlijke en hardwerkende mensen worden weggezet.

Nederland is en blijft een van de meest tolerante landen ter wereld, waar iedereen de kans heeft wat van zijn of haar leven te maken, waar we mensen beoordelen op hun daden en standpunten en niet op hun achternaam, kleur, geloof of op wie zij verliefd worden. Dat betekent niet dat er geen racisme voorkomt, of dat homoseksualiteit overal in Nederland wordt geaccepteerd. En sommige mensen zullen helaas harder moeten knokken voor hun plek in de maatschappij. Dat betekent niet dat we het goedpraten, want we zullen met zijn allen moeten blijven strijden tegen racisme en discriminatie waarbij je als overheid stuurt op gelijke kansen. Maar we zijn ook optimistisch over de

---
pdf_page: 67
---

kracht van de Nederlandse samenleving om tegenstellingen en vormen van discriminatie achter ons te laten. Net zoals dat gebeurt met katholieken, vrouwenrechten of homoseksuelen.

# Criminaliteit 

De geregistreerde criminaliteit neemt weliswaar af, maar dit betekent niet dat het voor iedereen veiliger wordt. Zo neemt jeugdcriminaliteit toe, net als overlast en geweldsmisdrijven door verwarde personen en rondreizende migranten zonder recht op asiel. Ook neemt het risico op ontwrichtende cyberaanvallen, bijvoorbeeld als gevolg van een lek in beveiligingssystemen, op kritische (digitale) infrastructuur toe. Criminaliteit wordt bovendien steeds internationaler en digitaler. Daarom is het belangrijk dat we het Wetboek van Strafvordering moderniseren. Inmiddels hebben Justitie en politie de bevoegdheid gekregen om op afstand computers binnen te gaan of communicatie af te tappen voor de opsporing van ernstige delicten, zoals kinderpornografie, drugshandel of liquidaties. Privacyregels bemoeilijken de bestrijding van criminaliteit omdat gegevens over criminelen niet altijd gedeeld kunnen worden. Hierdoor worden ook ondernemers benadeeld, die jaarlijks miljarden euro's schade oplopen door fraudeurs die sjoemelen met creditcards, verzekeringen en spooknota's. De komende jaren zetten we in op:
Verhoging van de strafmaat voor doodslag. Het verschil tussen de straffen voor moord (dertig jaar of levenslang) en doodslag (vijftien jaar) is te groot. Door het verhogen van de maximale straf op doodslag naar vijfentwintig jaar kunnen rechters hogere straffen opleggen.
Zwaardere straffen voor het bezit van (semi-)automatische wapens. Ook de lijst met verboden (steek)wapens wordt uitgebreid. Er komt een landelijk verbod op messenbezit in de openbare ruimte. De wettelijke mogelijkheden voor preventief fouilleren worden verruimd.
Een woonplaatsverbod voor daders in de buurt van slachtoffers en nabestaanden. Een dader die wordt vrijgelaten, kan dan worden verboden om in zijn oude woonplaats te gaan wonen. Uitbreiding van de mogelijkheden om in een vertrouwde omgeving, zoals thuis of op een neutrale plaats, aangifte te doen. Dat verhoogt de aangiftebereidheid van slachtoffers van bijvoorbeeld zedendelicten.
Meer regionale spreiding van cold case teams. Daarnaast krijgen ze toegang tot politie- en DNA-gegevens. Vrijwilligers mogen helpen om politiedossiers te digitaliseren.
Versterking van de samenwerking tussen politie en GGZ om overlast van verwarde personen aan te pakken en te zorgen dat zij goed geholpen worden en niet in herhaling vallen.
Verbetering van de mogelijkheid voor samenwerkingsverbanden in de zorg- en veiligheidsketen om informatie te delen, bijvoorbeeld in het belang van de veiligheidssituatie van een kind.
Een uitzondering op privacywetgeving zodat het mogelijk wordt om zwarte lijsten van fraudeurs op te stellen en gegevens binnen overheidsorganisaties, en tussen overheden en private partijen, te delen.
Een eenvoudige spoedprocedure voor slachtoffers van internetterreur zoals online belediging en wraakporno, zodat onrechtmatige content op last van de rechter direct kan worden verwijderd.
Versterking van de samenwerking tussen de overheid en het bedrijfsleven om vitale infrastructuur zoals het betalingsverkeer te beschermen tegen steeds agressievere cyberaanvallen. De overheid moet samen met organisaties die vitale infrastructuur beheren, de minimale beveiligingsstandaarden verhogen. Ook versterken we diensten zoals het Nationaal Cyber Security Centrum, het Defensie Cyber Security Centrum en de inlichtingendiensten om de digitale slagkracht en weerbaarheid te vergroten.


## Jeugdcriminaliteit
Zwaardere straffen in de strijd tegen drugscriminaliteit voor de 'kleine jongens' zoals drugskoeriers, loopjongens en jongeren die op de uitkijk staan. Daarmee voorkomen we dat jonge mensen worden opgenomen in het criminele circuit, doorgroeien en bijvoorbeeld ingezet worden voor het plegen van moorden.

---
pdf_page: 68
---

Verdubbeling van de maximale straf binnen het jeugdstrafrecht van twee naar vier jaar, om beter recht te doen aan de veelplegers en verdachten van ernstige gewelds- en zedenmisdrijven boven de achttien jaar die ook onder het jeugdrecht bestraft worden.
Eerder in beeld brengen van jongeren die betrokken zijn bij drugshandel. Dit kan bijvoorbeeld vanaf het moment dat zij in aanraking komen met Bureau Halt. Omdat het vaak jongeren zijn met een lichte verstandelijke beperking, moet Bureau Halt altijd onderzoeken of er sprake is van een beperking waardoor een specifieke aanpak noodzakelijk is.
Toegang voor Bureau Halt tot de leerlingendossiers van scholen en de mogelijkheid om ook Halt-straffen toe te passen bij ongewenst gedrag van kinderen onder de twaalf jaar. Broertjes en zusjes van zeer overlastgevende jongeren worden begeleid om te voorkomen dat ook zij afglijden richting criminaliteit.
Normbesef en in het gareel brengen van criminele jongeren. Daarvoor komen proefprojecten waarbij jonge delinquenten verplicht deelnemen aan een nieuw opvoedprogramma van Justitie, in samenwerking met gemeenten en veteranen van Defensie. Doel van het opvoedprogramma is het voorkomen van recidive door deze jongeren uit hun sociale omgeving te halen en dagelijks een zware fysieke training te laten volgen. Zij die het programma succesvol afronden, worden uitgenodigd om te solliciteren naar een passende baan bij Defensie.


# Straffen 

In Nederland wordt nog te vaak de vraag gesteld of zwaarder straffen wel zinvol is voor de dader. Terwijl vergelding, genoegdoening aan slachtoffers en bescherming van onze samenleving de kern van het strafrecht vormen. Bij het opleggen en uitvoeren van straffen wordt hier nog te weinig rekening mee gehouden, waardoor gedetineerden in het verleden bijvoorbeeld vrijkwamen als twee derde van de straf was uitgezeten. De afgelopen jaren is daarom gewerkt aan het inkorten van de voorwaardelijke invrijheidsstelling waardoor gedetineerden een langer deel van hun straf moeten uitzitten. Ook is het mogelijk gemaakt om TBS op te leggen aan verdachten die niet meewerken aan een psychologisch onderzoek en om zeden- en zware geweldsdelinquenten voortaan levenslang in de gaten te houden, ook na het uitzitten van hun gevangenisstraf. Daarnaast is het strafbaar gemaakt om verboden goederen een gevangenis in te smokkelen. De komende jaren zetten we in op:
Betere bescherming van agenten, hulpverleners, gecertificeerde beveiligers en andere mensen die een publieke taak uitoefenen door ervoor te zorgen dat mensen die geweld tegen hen plegen of hen ernstig bedreigen altijd een gevangenisstraf krijgen.
Uitbreiding van het taakstrafverbod. Bij bepaalde zware gewelds- en zedendelicten willen we dat er een substantiële gevangenisstraf wordt opgelegd.
Aanscherping van de zedenwetgeving, zoals verkrachting en seksueel overschrijdend gedrag. Waar nu nog alleen dwang en geweld leidend zijn, wordt ook het ontbreken van wederzijdse instemming strafbaar.
Strafbaarstelling van het onttrekken aan staatstoezicht, bijvoorbeeld door het doorknippen van een enkelband. Ontsnappen uit de gevangenis stellen we eveneens strafbaar.
Meervoudige straffen, zodat iemand die meermaals een delict pleegt, voor iedere keer de volle strafmaat kan krijgen en minimumstraffen voor veelplegers van high impact crimes.
Afschaffing van de verjaring van tenuitvoerlegging van straffen, zodat een veroordeelde geen straf ontloopt door een tijd onvindbaar te blijven.
Frequentere inzet van TBS in combinatie met een gevangenisstraf om gevaarlijke mensen zo lang mogelijk uit de samenleving te houden, bijvoorbeeld jihadisten of gedetineerden bij wie gedurende de gevangenisstraf toch een stoornis wordt geconstateerd.
Een verplichting voor gevangenen die de Nederlandse taal niet machtig zijn om Nederlands te leren.
Een eigen drugs- en telefoonhond voor alle gevangenissen om verboden middelen op te sporen.

---
pdf_page: 69
---

# Rechtspraak 

Omdat rechterlijke uitspraken complex zijn, is voorlichting over rechtspraak van het grootste belang. Zo niet, dan dreigt de rechtspraak steeds meer op afstand van de samenleving te komen. En door oplopende kosten voor rechtsbijstand staat de toegankelijkheid van de rechtspraak onder druk. De coronacrisis maakt het voor het openbaar ministerie, de rechtspraak, advocatuur en het openbaar bestuur ook lastig om hun werk zo goed mogelijk te blijven doen. Tegelijkertijd biedt deze periode ook mogelijkheden voor de rechtspraktijk om sneller te digitaliseren. Zo is het tijdelijk mogelijk geworden om verhoren en rechtszittingen digitaal plaats te laten vinden. Deze slimme oplossingen kunnen permanent bijdragen om (gerechtelijke) procedures te verkorten en dichter bij de samenleving te brengen. De komende jaren zetten we in op:
Meer buitengerechtelijke geschilbeslechting en in een echtscheiding het belang van kinderen centraal. Een conflict hoeft niet direct opgelost te worden met een juridische procedure. Waar mogelijk wordt in een vroeg stadium bemiddeling ingezet om te voorkomen dat het tot een rechtszaak komt. We zetten altijd het belang van de rechtzoekende centraal en niet het belang van de advocaat of een andere jurist.
Meer mogelijkheden voor het Openbaar Ministerie om buiten de rechtszaal te onderhandelen met verdachten, om strafprocessen te versnellen. Het OM kan alleen deals sluiten met verdachten als slachtoffers het daarmee eens zijn. Daarbij dient het OM zoveel mogelijk te bewerkstelligen dat vergoeding van de door de dader toegebrachte (letsel)schade onderdeel is van de deal met de verdachte.
Vaker toepassen van supersnelrecht bij grote evenementen zoals voetbalwedstrijden, Koningsdag en oudjaarsdag.
Effectiever maken van de procedure om het verschoningsrecht op te heffen in gevallen waarbij een advocaat en cliënt het verschoningsrecht misbruiken om samen criminele plannen te smeden, zodat strafbare feiten beter vervolgd kunnen worden. De inbreuk op het verschoningsrecht mag niet verder gaan dan strikt nodig is voor het aan het licht brengen van de waarheid van ernstige strafbare feiten.
Meer aandacht voor slachtofferadvocaten binnen het stelsel van gesubsidieerde rechtsbijstand, zodat het slachtoffer minstens zo gemakkelijk aanspraak kan maken op gesubsidieerde rechtsbijstand als de dader.
Aandacht voor slachtoffers bij rechtshulppakketten, die kosteloos beschikbaar komen voor slachtoffers van gewelds- en zedendelicten.
Afschaffing van het verbod voor advocaten om in dienst te treden en hun praktijk uit te oefenen bij een kantoor dat in eigendom is van niet-advocaten, om zo met behoud van waarborgen van onafhankelijkheid de komst van nieuwe innovatieve aanbieders op de markt voor rechtsbijstand te stimuleren.
Meer bescherming voor slachtoffers bij de afhandeling van letselschade, door de bestaande gedragsregels voor letselschadeadvocaten wettelijk te verankeren.


## Familierecht

Naast het traditionele gezin van een getrouwd heterostel met twee kinderen, ontstaan er steeds meer andere, moderne gezinsvormen. Het huidige familierecht moet daarom verder worden gemoderniseerd, zodat mensen die leven in moderne gezinsverbanden dezelfde rechten kunnen krijgen als mensen die leven in een klassiek gezinsverband. Het huidige familierecht zorgt voor ongelijke en onrechtvaardige situaties bij ziekenhuisbezoek, buitenlandse reizen en gezagskwesties. Ook kan de verouderde regelgeving leiden tot onrechtvaardige situaties bij kindregelingen, erfrecht en belastingen. De komende jaren zetten we in op:
Een regeling voor meerouderschap, waarbij het mogelijk is om maximaal vier juridische ouders te hebben, bijvoorbeeld twee stellen van gelijk geslacht die met zijn vieren een kind

---
pdf_page: 70
---

opvoeden. Gelijke rechten voor gehuwde en ongehuwde vader bij de erkenning van hun kind. O de juridische positie van de vader te versterken en juridische problemen bij een eventuele scheiding te voorkomen, krijgen ongehuwde vaders voortaan van rechtswege het gezag, net zoals gehuwde vaders.
Aanpakken van ouderverstoting, waarbij de ene ouder het recht ontzegt van de andere ouder om contact te hebben met het kind. Als ouders met kinderen uit elkaar gaan en een omgangsregeling vastleggen, moeten beide ouders zich hieraan houden. Desnoods zijn hiervoor strafrechtelijke maatregelen nodig.
Modernisering van de schenk- en erfbelasting. We verlagen het tarief schenk- en erfbelasting voor mensen zonder partner en zonder kinderen die willen schenken of nalaten aan vrienden of kennissen.
Stopzetten van de mogelijkheid voor internationale adoptie van buiten de EU en de landen van de Oeso. Bij internationale adoptie gaan te vaak zaken mis. Dit kunnen schrijnende zaken zijn zoals ouders die gedwongen afstand van hun kind moeten doen of fraude met geboortepapieren. Deze misstanden kunnen grote gevolgen hebben voor het kind, voor de achtergebleven gezinsleden in het land van herkomst en voor de adoptieouders in Nederland. We moeten voorkomen dat dergelijke zaken mis gaan. Daarom moet internationale adoptie slechts mogelijk zijn bij aantoonbaar veilige landen en moeten de belangen van kinderen altijd centraal staan. Adoptie binnen de EU en de landen van de Oeso blijft wel toegestaan en er komen ruimere mogelijkheden voor draagmoederschap.
Een wettelijke regeling voor draagmoederschap binnen Nederland. De regeling maakt draagmoederschap tegen financiële compensatie onder voorwaarden mogelijk. Onderdeel hiervan is dat het kind recht heeft om te weten van wie de eicel en de zaadcel afkomstig zijn en wie de draagmoeder is geweest. Psychologisch onderzoek, zoals dat ook bestaat voorafgaand aan een keuze voor een geslachtswijziging, moet uitwijzen of de keuze vrijwillig wordt gemaakt en niet is ingegeven door financiële noodzaak of door druk van buitenaf.
Verbieden van draagmoederschap met een draagmoeder in landen waar draagmoederschap ongereguleerd is, of waar de rechten van kinderen, draagmoeders en wensouders niet worden beschermd en er een te groot risico bestaat op uitbuiting. Leidend zijn te allen tijde de in Nederland geldende juridische waarborgen, die hun basis vinden in de voorstellen van de Staatscommissie Herijking Ouderschap.
Voorkomen en tegengaan van huwelijksdwang en huwelijkse gevangenschap. Het is al strafbaar voor een bedienaar van een godsdienst een religieus huwelijk te sluiten vóórdat een burgerlijk huwelijk is gesloten. Dat breiden we uit naar personen die weigeren mee te werken aan de ontbinding van het religieus huwelijk Bij herhaling (bijvoorbeeld een religieus leider die meerdere religieuze huwelijken sluit) kan een gevangenisstraf worden opgelegd. Ook wordt het tegengaan van huwelijkse gevangenschap opgenomen in programma's die vechtscheidingen tegengaan.


# Emancipatie en discriminatie 

In Nederland moet je gewoon jezelf kunnen zijn. We maken geen onderscheid tussen hetero's, homo's, lesbiennes, biseksuelen, transgenders en interseksuelen. Helaas is nog niet iedereen in Nederland zover. Zo worden sommige kinderen in Nederland nog steeds blootgesteld aan schadelijke conversietherapieën en ook religieuze minderheden kunnen niet altijd in vrijheid en zonder angst met bijvoorbeeld een keppeltje over straat. Helaas gebeurt het ook dat mensen benadeeld worden vanwege hun kleur of achternaam. In die gevallen moet er altijd ingegrepen worden. Des te belangrijker is het dat mensen aangifte doen als ze slachtoffer zijn van discriminatie. Om de aangiftebereidheid te vergroten spelen bestaande netwerken binnen de politie, zoals Roze in Blauw, een belangrijke rol. Daarnaast moeten ook nieuwkomers de Nederlandse normen en waarden onderschrijven. Blijvende aandacht voor emancipatie en discriminatie moeten ervoor zorgen dat ook in de toekomst iedereen in Nederland veilig zichzelf kan zijn. De komende jaren zetten we in op:

---
pdf_page: 71
---

Meer aandacht op scholen voor gelijkheid van geslacht, seksualiteit en achtergrond. Diversiteit wordt een verplicht onderdeel in de lerarenopleiding. Ook mag de vrijheid van onderwijs (artikel 23) niet meer strijdig zijn met het gelijkheidsbeginsel (artikel 1). De onderwijsinspectie ziet hierop toe.
Eerlijke kansen op een woning en een baan. De landelijke overheid treedt samen met gemeenten op tegen verhuurders en makelaars die mensen die een woning zoeken discrimineren. We breiden de aanpak in steden als Amsterdam, Rotterdam en Utrecht uit naar alle gemeenten waar dit speelt. Daarnaast leggen we wettelijk vast dat bedrijven mensen een eerlijke kans moeten geven bij sollicitaties en promoties, ongeacht hun achtergrond, leeftijd, seksuele geaardheid of handicap. Bedrijven die zich hier niet aan houden, krijgen een boete van de Inspectie SZW.
Een verbod op conversietherapie bij homoseksualiteit en homogenezing. Het verbod geldt uitsluitend op conversie van homoseksualiteit, zo blijft een medische behandeling voor kinderen met genderdysforie mogelijk. Subsidies voor organisaties die conversietherapieën aanbieden worden per direct ingetrokken.
Gerichte aandacht voor acceptatie van LHBTI'ers in religieuze gemeenschappen zoals de bible belt en gesloten islamitische gemeenschappen.
De mogelijkheid voor LHBTI'ers om bloed te doneren. Door het criterium te baseren op (seksueel) risicogedrag, en niet meer op seksuele geaardheid, gaat dit ook niet ten koste van veiligheid.
Centraal stellen van talenten van mensen en niet hun beperking. De overheid biedt begeleiding op de werkvloer of een vergoeding voor aanpassing van de werkplek aan voor mensen met een beperking.
Bescherming van groepen die te maken hebben met bedreigingen, zoals de Joodse gemeenschap en LHBTI'ers. De overheid betaalt structurele beveiligingsmaatregelen, zoals cameratoezicht, voor instellingen van minderheidsgroepen bij een bewezen dreiging.
Een Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding naar het voorbeeld van landen om ons heen, die één lijn brengt in de aanpak van antisemitisme en tegelijkertijd de regering en de Kamer kan adviseren.
Aanpakken van haatzaaien. Wanneer kan worden verwacht dat buitenlandse predikers, politici of andere sprekers naar Nederland komen en voornemens zijn hier discriminerende uitspraken te doen, wordt geen toestemming meer verleend voor hun komst. Organisaties die hen uitnodigen en handelen in strijd met de openbare orde dienen te worden gesloten.
Meer aandacht voor gelijkheid voor de wet, godsdienstvrijheid en discriminatie in het inburgeringscurriculum. Het is van belang dat nieuwkomers al snel leren wat onze Nederlandse normen en waarden zijn, wat onze geschiedenis is en wat ons bindt.
Inclusief emancipatiebeleid waarbij aandacht is voor de algehele emancipatie van nakomelingen van migranten.
Uitsluiting van overheidssubsidies van organisaties in binnen- en buitenland wier bestuurders zich schuldig maken aan haatzaaien of discriminatie - zoals antisemitisme of haat tegen LHBTI'ers.
Meer mogelijkheden voor woningbouwcorporaties om daders van pesterijen vanwege iemands geaardheid of religieuze achtergrond, sneller uit hun huis te zetten. Ook vervalt de verplichting om nieuwe huisvesting aan te bieden.

---
pdf_page: 72
---

# Samen terughacken 

Om Nederland te beschermen tegen digitale dreigingen is een andere aanpak nodig dan we gewend zijn tegen traditionele criminaliteit en spionage. Veiligheidsdiensten uit Rusland of China kunnen nu vanachter hun eigen landsgrenzen, in Europa bedrijfsgegevens stelen, politici en journalisten bespioneren of de opslag van data manipuleren. Dat gaat ten koste van onze strategische autonomie, terwijl een sterke staat ondernemers en burgers juist moet kunnen beschermen tegen diefstal en intimidatie.

Om dit aan te pakken is het nodig terug te slaan. Dat vraagt om de ontwikkeling van offensieve cybercapaciteiten om onze tanden te laten zien en zo de vitale belangen van de Nederlandse samenleving, waaronder ook bedrijfsgeheimen, te beschermen. En omdat alle Europese landen met dit probleem te maken hebben, kunnen we daarbij het beste samen optrekken.

Maar daar zit nu nog een lacune, die snel moet worden opgevuld. Een hack die zware fysieke schade veroorzaakt staat gelijk aan een militaire aanval, en daartegen geldt het Navo-principe van 'allen voor één'. Maar als een land slachtoffer is van een lichtere illegale cyberaanval mag het alleen zelf terugslaan. Bondgenoten kunnen wel economische sancties aannemen, maar ze mogen niet samen met het slachtoffer terughacken. Dat maakt kleinere landen binnen de Navo of de Europese Unie een aantrekkelijker prooi voor kwaadwillende landen, en is dus niet in het belang van onze veiligheid. Om onze strategische autonomie te behouden moeten we nadenken over manieren om samen op te trekken.

---
pdf_page: 73
---

# KImaat en Duurzaamheid

---
pdf_page: 74
---

# Klimaat en Duurzaamheid 

De klimaatdiscussie is de afgelopen decennia onnodig gepolariseerd. Ontkenners staken hun kop in het zand door de wetenschap ter discussie te stellen of met 'alternatieve feiten' te komen en drammers misbruikten klimaatbeleid als ideologisch instrument om mensen te betuttelen en een andere levensstijl op te dringen. Waarbij het eten van vlees, autorijden en vliegvakanties alleen nog weggelegd leken te zijn voor rijke mensen. Te lang zijn groen en groei als tegenpolen gezien, ook door liberalen. Dit is echter een valse tegenstelling. Een goed klimaatbeleid kan ons duurzamer, welvarender en minder afhankelijk van onvrije landen maken. Hierbij moet worden gekeken naar methoden die bijdragen aan de strijd tegen klimaatverandering en die gelijktijdig de economie versterken.

Het gebruik van fossiele brandstoffen is nooit een doel op zich geweest, maar alleen een middel. Het stelt grote groepen mensen in staat om in verwarmde huizen te leven, ook's avonds licht te hebben en zich met treinen, auto's en vliegtuigen over grote afstanden te verplaatsen. Als we diezelfde effecten met schone energiebronnen kunnen bereiken, dan is er geen reden om vast te houden aan benzine of kolen. De aardbevingen in Groningen laten ook zien dat we aardgas niet overal op een veilige manier in Nederland kunnen blijven winnen. De komende decennia zal Nederland daarom meer gas moeten importeren, waaronder uit Rusland. Aan die import van olie en gas kleven nadelen. Miljarden vloeien weg uit de Nederlandse economie en we subsidiëren de militaire bewapening en verspreiding van intolerante denkbeelden door Rusland en Saoedi-Arabië.

De aanpassing naar een duurzame economie vraagt wel om verstandig beleid. Het moet betaalbaar blijven voor gewone gezinnen en ondernemers en er moet altijd elektriciteit zijn. Daarom is er naast wind- en zonne-energie ook kernenergie nodig. Dat is $\mathrm{CO}_{2}$-neutraal en werkt ook op dagen dat de wind niet waait of de zon niet schijnt. Het voorkomt ook dat we het mooie Nederlandse landschap moeten opofferen aan windparken en zonneweides. Het is onverstandig als Nederland op eigen houtje hoge ambities stelt. Dan riskeren we onze ondernemers te benadelen ten opzichte van buurlanden en banen kwijt te raken. Maar we kunnen ook niet achteroplopen. Als we weglopen voor verduurzaming, raken onze innovatieve bedrijven en onderzoeksinstellingen achterop bij belangrijke technologieën van de toekomst. Ook dat kost op termijn banen en welvaart en is bovendien slecht voor het klimaat. Groen en groei moeten hand in hand gaan. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Klimaatbeleid is geen ideologie. Het gaat om het pragmatisch oplossen van problemen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, economisch te kunnen blijven groeien en zoveel mogelijk je leven te blijven leiden zoals je wilt.
Investeren in doordachte duurzaamheid is nodig voor strategische onafhankelijkheid. Kernenergie is daarbij onmisbaar. Zonder deze $\mathrm{CO}_{2}$-neutrale energievorm zijn klimaatdoelstellingen niet haalbaar.
Bij de verdeling van de lasten gaat de vervuiler meer betalen. Daarbij moeten vervuilende industrieën meer betalen voor de uitstoot van broeikasgassen en worden middeninkomens en mkb zo veel mogelijk ontzien.

---
pdf_page: 75
---

# Klimaat en energie 

Om onze wereld schoon, veilig en leefbaar door te geven en om ervoor te zorgen dat Nederland niet te veel energie uit landen als Rusland hoeft te importeren, zal Nederland in 2050 voldoen aan de internationale klimaatafspraken over de uitstoot van $\mathrm{CO}{2}$. In het kader van het Klimaatverdrag van Parijs, en om de investeringszekerheid van bedrijven te waarborgen, is de afgelopen jaren gewerkt aan een Klimaatwet. Ook is er een klimaatpakket opgesteld dat de $\mathrm{CO}{2}$-uitstoot in 2030 met 49 procent reduceert. Daarnaast is er fors geïnvesteerd in duurzame elektriciteitsopwekking door het sluiten van kolencentrales, het bouwen van windparken op zee en via fiscale voordelen voor huishoudens voor het plaatsen van zonnepanelen. De komende jaren zetten we in op:
Nakomen van internationale klimaatafspraken uit het Verdrag van Parijs. Voor het bereiken van deze doelen sluiten we geen technieken op voorhand uit, zeker kernenergie niet. Kernenergie maakt het mogelijk om onze elektriciteit in 2050 volledig $\mathrm{CO}_{2}$-neutraal op te wekken.
Nakomen van nationale afspraken om 49 procent van de $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot te reduceren in 2030. Wanneer deze doelstelling met betaalbaardere of slimmere technieken kan worden gehaald, kan van deze afspraken en termijn worden afgeweken. We toetsen de afspraken consequent op de effecten voor middeninkomens en mkb.
Verder op elkaar afstemmen van het Europese klimaat- en energiebeleid. Europese afspraken dienen bij te dragen aan haalbaar en betaalbaar klimaat-en energiebeleid. Wanneer in Europees verband een hogere doelstelling voor $\mathrm{CO}_{2}$-reductie in 2030 wordt afgesproken, kan de nationale doelstelling worden verhoogd, waarbij een gelijk speelveld voor bedrijven voorop staat.
Investeringen gericht op de toekomst. Alternatieve duurzame technologieën, zoals Carbon Capture and Storage (CCS), Carbon Capture and Usage (CCU), waterstof, (kleinschalige) kernenergie of de ontwikkeling van een thoriumreactor komen daarom in aanmerking voor de stimuleringsregeling voor duurzame energietransitie (SDE++).


## Constante energie
Geleidelijke sluiting van kolencentrales. In 2030 is het verboden om kolen te gebruiken om elektriciteit op te wekken. Oude, vervuilendere kolencentrales sluiten we eerder. Hiermee leveren we een belangrijke bijdrage aan het verminderen van de $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot.
Doorgaan met het zo snel mogelijk volledig afbouwen van de gaswinning in Groningen. De veiligheid van Groningers staat voorop. De VVD wil het vertrouwen van Groningers herstellen via een sterke overheid die inwoners en ondernemers vooruit helpt. Groningers hebben recht op snelle en rechtvaardige afhandeling van schade. De versterkingsoperatie wordt versneld.
Importeren van buitenlands gas. Dit gas is noodzakelijk om op de korte termijn een betrouwbare energievoorziening te garanderen. Elektriciteitsopwekking door middel van gas wordt gecombineerd met het afvangen en opslaan van $\mathrm{CO}_{2}$ (CCS) in lege gasvelden onder de zeebodem. Het bestaande gasnetwerk wordt zoveel mogelijk behouden met het oog op ontwikkelingen zoals waterstof en groen gas.
Bouw van een stikstoffabriek om buitenlands hoogcalorisch gas geschikt te maken voor Nederlands laagcalorisch gebruik. Hierdoor hoeven particulieren en bedrijven (grootverbruikers uitgesloten) tijdens de energietransitie hun apparatuur niet gelijk te vervangen.
Nieuwe kerncentrales in Nederland om op de lange termijn een betrouwbare en $\mathrm{CO}_{2}$-neutrale energievoorziening te garanderen. Kernenergie kan op overheidssteun rekenen, waaronder financiering uit het Groeifonds. De strenge veiligheidseisen voor kernenergie blijven van kracht. Kernafval slaan we veilig op. Om de bouw van kerncentrales mogelijk te maken wordt een marktconsultatie gehouden die kan leiden tot concrete plannen. Daarnaast is van belang dat onderzoek wordt gedaan naar de bouw van kleine modulaire reactoren in Nederland.
Langer openhouden van de kerncentrale in Borssele, die schone energie oplevert.
Een Europese classificatie van kernenergie als duurzame energiebron. Dan zijn private investeerders eerder bereid geld te stoppen in de bouw en komen er ook Europese subsidies beschikbaar.
Internationale samenwerking voor de bouw van nieuwe Europese kerncentrales in EU-lidstaten,

---
pdf_page: 76
---

waarbij landen ook onderling energie kunnen importeren.
Grootschalige productie, gebruik en export van (groene) waterstof. Hiervoor kan aardgas met $\mathrm{CO}_{2}$-afvang, en elektriciteit uit kerncentrales en hernieuwbare energiebronnen worden ingezet. Regio's in Noord- Nederland en Zuid-Nederland met een goede uitgangspositie voor waterstof krijgen een belangrijke rol binnen de waterstofeconomie. Met name Groningen kan hier een belangrijke bijdrage aan leveren. Hierbij maken we gebruik van de innovatiekracht van clusters waar bedrijven en kennisinstellingen waterstoftechnologie ontwikkelen.
Produceren van duurzame 'oranje waterstof' in Nederland. Hiervoor kunnen de wisselende opbrengsten van energie uit wind en zon worden ingezet als kernenergie de constante bron vormt voor het elektriciteitsnetwerk.


# Hernieuwbare energie 
Substantiële uitbreiding van het aandeel duurzame energie. Hiervoor gebruiken we de innovatiekracht van Nederland en is van belang dat er altijd voldoende energie is. Naast kernenergie, geothermie en aquathermie, geven we de voorkeur aan windenergie op zee en zonnepanelen op daken. Voor het bouwen van zonneparken en windmolens op land is het creëren en verkrijgen van draagvlak onder de lokale bevolking een voorwaarde.
Investeren in zonnepanelen op daken financieel aantrekkelijk houden na de afbouw van de salderingsregeling. Hierbij wordt overstimulering voorkomen.
Slimme energienetwerken zodat huishoudens overtollige duurzame energie onderling kunnen delen.
Stopzetten van nieuwe subsidies voor het verbranden van biomassa uit hout voor elektriciteitsopwekking. Voor lopende subsidies geldt als voorwaarde dat resthout wordt gebruikt en dat er geen oerbossen worden gekapt om biomassa te produceren. De normen voor de uitstoot van fijnstof door kleine biomassacentrales worden aangescherpt.


## Emissieloze auto's

Wie over enkele decennia aan zijn of haar kinderen of kleinkinderen vertelt over de discussie rond de opkomst van de emissieloze auto, zal waarschijnlijk met verbazing aangekeken worden. "Vroeger werkten auto's zo dat wanneer de energie op was, je altijd bij een speciale plek moest stoppen om het weer aan te vullen. Rond 2020 kwamen er auto's die je thuis voor de deur kon opladen, en die ook geen vieze roetdeeltjes meer uitstootten waardoor de lucht schoner werd".

De kleinkinderen zullen waarschijnlijk antwoorden dat iedereen vast meteen erg enthousiast over deze verbetering was. "Nou nee", zal dan het eerlijke antwoord zijn. "Veel mensen waren eerst boos. Ze vonden het geluid van een benzinemotor stoer, en waren bang dat als iedereen zijn auto thuis oplaadde de stroom zou uitvallen en ze in het donker moesten zitten".

Nou was er in het begin natuurlijk best iets op de introductie van emissieloze auto's aan te merken, zal het eerlijke vervolg op het verhaal zijn. "Ze waren erg duur, dus mensen die al genoeg geld hadden kregen subsidie om er een te kopen. Maar na een paar jaar veranderde dat. De prijs van veel auto's daalde en er kwam een einde aan de dikke subsidies op de dure bakken. Ondertussen begonnen mensen de nieuwe modellen gaaf te vinden en viel de stroom gelukkig niet uit. Ook werd de opwekking van de stroom die werd gebruikt om auto's op te laden steeds schoner. Wel konden de buren nog hun benzineauto oprijden, want uiteindelijk kwam er geen pestbelasting voor mensen die niet direct een emissieloos voertuig konden kopen."

## Lagere energierekening

Het verduurzamen van Nederland mag niet leiden tot lastenverzwaringen voor middeninkomens

---
pdf_page: 77
---

of mkb. De afgelopen jaren is een klimaatakkoord gesloten om $\mathrm{CO}{2}$-uitstoot te verminderen, waarbij vervuilende industrieën meer gaan betalen en de belasting op de energierekening voor huishoudens omlaag gaat. Verstandig klimaatbeleid moet bij voorkeur in Europees verband worden vormgegeven om Nederland aantrekkelijk te houden als vestigingsplaats voor bedrijven. Daarom is een $\mathrm{CO}{2}$-heffing voor de industrie ingevoerd die is gebaseerd op het huidige Europese systeem van emissiehandel (ETS). Ook wordt het ETS emissiehandel-systeem verder aangescherpt. Hierdoor zal de prijs voor de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ stijgen en gaan grote vervuilers meer betalen. Voor sectoren die niet onder het ETS vallen, zoals transport, gebouwde omgeving en landbouw, zijn specifieke afspraken gemaakt voor het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen. De komende jaren zetten we in op:
Een lagere energiebelasting voor huishoudens en kleinverbruikers, waaronder ook kleine ondernemers. De verhoging van de belastingkorting op de energierekening en de verlaging van de belasting op elektriciteit worden voortgezet.
Instandhouding van de een derde/twee derde verdeling bij de opslag duurzame energie (ODEheffing), waardoor bedrijven en grootverbruikers meer zijn gaan betalen aan de subsidie voor duurzame energie en particulieren minder. We ontzien mkb'ers hierbij.
Teruggeven van onbenut geld dat is opgehaald via de Opslag Duurzame Energie op de energierekening. Op die manier halen we niet meer belasting op voor verduurzaming dan nodig.
Toegang van het (kleine) mkb tot het warmtefonds dat nu al huiseigenaren financieel ondersteunt om te verduurzamen, zodat hun energierekening omlaag kan.
Verlaging van de prijs van energie uit warmtenetten door deze voor bepaalde tijd te vergunnen via een aanbesteding. Zo ontstaat concurrentie en daalt de prijs van energie. Het maximumtarief dat warmteleveranciers mogen vragen bestaat uit de daadwerkelijke kosten plus een redelijk rendement. Om het draagvlak voor de warmtetransitie te vergroten zal, net als bij windparken en zonneweides, gestreefd worden om burgers te laten participeren in een warmtesysteem. Deze maatregelen leiden tot een lagere prijs van warmte.
Fiscaal aftrekbaar maken van verduurzaming van de eigen woning via het eigenwoningforfait, zodat de overheid duurzame investeringen die de woningwaarde verhogen niet beboet met een hogere belastingaanslag.


# De vervuiler betaalt 
Invoeren van een $\mathrm{CO}_{2}$-heffing voor de zware industrie (ETS-bedrijven), gebaseerd op ETSbenchmarks en gericht op de vermijdbare uitstoot. Zo verliezen we het gelijke speelveld en de Nederlandse concurrentiepositie niet uit het oog.
Een Europese $\mathrm{CO}{2}$-grensheffing om oneerlijke concurrentie op mondiaal niveau te voorkomen. Deze heffing kan niet gebruikt worden als Europese belastinginkomsten. Een betrouwbare en transparante wijze van $\mathrm{CO}{2}$-calculatie is hierbij van belang.
Aanscherpen van het Europese emissiehandelssysteem ETS door op Europees niveau scherpere afspraken te maken over het jaarlijks verlagen van het emissieplafond. Dit maakt vervuilen duurder en investeren in schonere technieken meer rendabel. Zodra het ETS- systeem voldoende is aangescherpt, vervalt de nationale $\mathrm{CO}_{2}$-heffing.
Het uit de markt nemen van emissierechten wanneer in Europees verband verduurzamingsmaatregelen worden genomen, zoals het sluiten van een kolencentrale of het hergebruiken van $\mathrm{CO}_{2}(\mathrm{CCU})$. Op die manier leidt vergroening in Nederland er bijvoorbeeld niet toe dat het voor andere lidstaten juist goedkoper wordt om kolencentrales te openen.


## Verduurzamen van Nederland

In 2050 voldoet Nederland aan de internationale klimaatafspraken. Het verder verduurzamen van Nederland biedt veel kansen voor de Nederlandse economie om wereldwijd een leidende rol te nemen in duurzaam en circulair ondernemerschap, bijvoorbeeld bij het efficiënt gebruik van grondstoffen, het inzamelen en hergebruiken van kunststoffen en andere materialen en het

---
pdf_page: 78
---

beperken van afval, waarmee het verdienvermogen van onze economie wordt versterkt. We werken toe naar een circulaire economie en zullen onze mobiliteit, woningbouw en landbouw verder moeten verduurzamen. Want onze mobiliteits- en transportsector is nog vooral gebaseerd op fossiele brandstoffen. Woningen en kantoren kunnen duurzamer verwarmd en beter geïsoleerd worden. En innovatie biedt de land- en tuinbouwsector mogelijkheden om binnen onze schaarse ruimte te ondernemen. Het principe van 'de vervuiler betaalt', zal steeds vaker terugkomen. De afgelopen jaren zijn eerste stappen gezet naar verduurzaming, bijvoorbeeld door het stimuleren van emissieloos vervoer en laadinfrastructuur. Ook zijn eerste ervaringen opgedaan met het verduurzamen van wijken. Daar willen we in een verantwoord en betaalbaar tempo mee doorgaan. De komende jaren zetten we in op:
Het bevorderen van hoogwaardige recycling, hergebruik en langer productgebruik door onder andere meer experimenteerruimte in wet- en regelgeving te creëren, begrippen en regels omtrent afval te vereenvoudigen, samen te werken met het bedrijfsleven om bijvoorbeeld materiaalketens te sluiten, afvalstort en -verbranding waar mogelijk uit te faseren en op Europees niveau verdere eisen te stellen aan verpakkingen, materialen en producten.
Behoud van de sterke positie van economische clusters zoals de Nederlandse havens, door samen met hen te bekijken wat nodig is in de verduurzamingsopgave, bijvoorbeeld door het opstellen van transitieplannen.
Op Europees niveau geleidelijk stoppen met het gebruik van niet-essentiële, gevaarlijke stoffen, zoals PFAS. Stoffen worden niet zonder wetenschappelijk bewijs dat zij schadelijk zijn voor mens en milieu genormeerd of verboden.
Stimuleren van bedrijven om te innoveren door voor CE-bedrijfsmiddelen aan te sluiten bij de Milieu Investeringsaftrek (MIA) en de Willekeurige afschrijving milieu-investeringen (Vamil).
Stimuleren van duurzame en circulaire inkoop van producten en diensten. De milieukostenindicator (MKI) kan daarbij als meetinstrument worden ingezet om te beoordelen wat de milieueffecten van een dienst, levering of werk zijn.
In Europees verband bekijken welke mogelijkheden er zijn om innovatieve technieken zoals elektrisch kraken, waterstof, bioplastics en een thoriumreactor te stimuleren.


# Verduurzaming mobiliteit en transport 
Aanscherping van de (Europese) normen voor de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}(\mathrm{~g} / \mathrm{km})$ door personenauto's, bestelbussen en vrachtwagens. Dit dwingt fabrikanten te investeren in schonere motoren.
Afschaffen van de vrijstelling voor accijns op kerosine in internationaal verband. De vliegbelasting voor vluchten vanaf Nederlandse luchthavens blijft tot dat geregeld is in stand. We beschermen de hubfunctie van Schiphol, ook bij toekomstige ontwikkelingen. Bijvoorbeeld door overstappers uit te zonderen. Wanneer er goede internationale afspraken zijn gemaakt, vervalt de nationale vliegbelasting.
Een Europese bijmengverplichting voor duurzame luchtvaartbrandstoffen. Indien deze bijmengverplichting op Europees niveau niet haalbaar blijkt, volgen er nationale maatregelen, zoals de mogelijkheid om op Nederlandse luchthavens bio- of synthetische kerosine te tanken.
Investeren in het elektrisch taxiën van vliegtuigen op Nederlandse luchthavens, het schaalbaar maken van synthetische kerosine en andere innovaties om de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ en andere schadelijke stoffen te verminderen. Ook wordt onderzocht of glijvluchtlandingen vaker kunnen worden toegepast.
Investeren in walstroomvoorzieningen in Nederlandse zeehavens om de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ en andere schadelijke stoffen te verminderen op het moment dat schepen aangemeerd liggen.
Subsidieregelingen voor schonere motoren voor de binnenvaart. Duurzame binnenvaartschepen behouden het recht op korting voor havengelden. Varend ontgassen door binnenvaarttankschepen is verboden. We faciliteren ontgassen via ontgassingsinstallaties.
Investeren in Clean Energy Hubs voor de binnenvaart. Hier kunnen binnenvaartschepen alternatieve energiebronnen zoals waterstof bunkeren en batterijen opladen. Op termijn kan dit, indien mogelijk en rendabel, worden uitgebreid naar de zeevaart.


## Verduurzaming gebouwde omgeving
Tegengaan van hogere woonlasten als gevolg van verduurzaming. Gemeenten maken per wijk

---
pdf_page: 79
---

eerst een plan voor de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Samen met bewoners en gebouweigenaren kijken ze vervolgens wat de beste oplossing is, waarbij het principe dat de totale woonlasten niet mogen stijgen leidend is. Om de energietransitie behapbaar en betaalbaar te houden wordt bekeken welke mogelijkheden er zijn om het verduurzamen van de woning en innovatieve projecten in de bouw verder te stimuleren.
Versterken van de rechtsbescherming van huiseigenaren bij regionaal verduurzamingsbeleid. We willen niet dat gemeenten met juridische middelen, zoals dwangsommen, hun inwoners onder druk zetten om mee te werken. We leggen daarom wettelijk vast dat gemeenten hun burgers een betaalbaar, woonlastenneutraal alternatief bieden voor een wijk kan overgaan op een andere energievoorziening.
Zoveel mogelijk behouden van het bestaande gasnetwerk als de energievoorziening in wijken verandert, omdat het met aanpassingen in de toekomst mogelijk waterstof of groen gas kan transporteren.
Geen verplichte labelsprongen voor woningeigenaren, zodat de overheid huiseigenaren niet dwingt om hoge kosten te maken voor verduurzaming van de eigen woning.
Verruimen van de Regeling Energieprestatievergoeding (EPV) naar energielabel A zodat meer huizen hiervoor in aanmerking komen. Huurders krijgen daardoor beter geïsoleerde huizen met een lagere energierekening.
In stand houden van de lagere verhuurdersheffing voor woningcorporaties die hun woningvoorraad verduurzamen. De vermindering blijft afhankelijk van de omvang van de investeringen in verduurzaming. Bij het verduurzamen van de woningvoorraad worden knelpunten met betrokken partijen, zoals corporaties en bewoners, samen opgelost.


# Verduurzaming land- en tuinbouw 
Voortzetten van het project 'Kas als energiebron'. Dit stimuleert de glastuinbouwsector om met innovatieve methodes zoals geothermie de $\mathrm{CO}_{2}$-uitstoot in de sector te reduceren. Dit project kan als voorbeeld dienen voor andere sectoren.
Uitbreiden van de energie-efficiëntie glastuinbouw regeling (EG-regeling). Hierdoor komt extra geld beschikbaar om energiebesparende maatregelen te nemen zoals het plaatsen van ledlampen.
Aanplanten van nieuwe hectares bos binnen natuurnetwerken om meer $\mathrm{CO}_{2}$ uit de lucht op te nemen.
Verhogen van de grondwaterstand onder veenweidegebieden om de natuurlijke uitstoot van broeikasgassen te reduceren. Hierbij houden we rekening met de belangen van landbouwbedrijven.
Vasthouden van broeikasgassen in landbouwgronden en verminderen van de uitstoot in de landbouw door middel van innovatieve technieken zoals precisielandbouw en emissiearme stalsystemen.
Voortzetting van subsidieregelingen om groen gas uit mest op te wekken, bijvoorbeeld via vergisting.
Behoud van de koploperspositie van Nederlandse boeren op het gebied van duurzaamheid. Dit mag zich uiten in de prijs die boeren ontvangen voor hun product, waarbij wij ons in blijven zetten voor betaalbare boodschappen voor iedereen.


## Water

Nederland is een echt waterland. ledere dag weer stroomt er schoon water uit onze kranen, vervoeren vele schepen vracht over onze vaarwegen en gebruiken we water voor sport en recreatie. Door klimaatverandering wordt Nederland op de proef gesteld. Hevige regenval en extreme droogte zorgen ervoor dat we anders moeten omgaan met het water. Daarvoor moeten we goed samenwerken en kansen zien om te innoveren. De komende jaren zetten we in op:
Continue inzet op waterveiligheid en natuurlijke wateropslag in de natuur en bewoond gebied dat gebruikt kan worden in tijden van droogte.
Het voortzetten van een goede samenwerking met de waterschappen, die onmisbaar zijn voor de uitvoering van specialistische taken.
Een nadrukkelijke rol voor water bij de ruimtelijke inrichting van gebieden.

---
pdf_page: 80
---

# Wonen en Vervoer

---
pdf_page: 81
---

# Wonen en Vervoer 

Een eigen huis en auto met de mogelijkheid om snel en betaalbaar naar je werk, familie of vrienden te gaan, zijn voor veel mensen het toonbeeld van onafhankelijkheid, vrijheid en welvaart. Lange tijd was dit voor veel mensen een onbereikbaar ideaal. Liberalen hebben er succesvol voor gestreden om dit voor iedereen bereikbaar te maken. Maar de bereikte successen van de afgelopen decennia dreigen verloren te gaan. Er zijn te weinig woningen, de huizenprijzen en huren stijgen, en de wegen en het OV worden steeds voller. Alleen maar strijden voor lagere lasten op huizen en vervoer is niet langer genoeg. Want de problemen van nu worden vooral veroorzaakt door schaarse ruimte voor woningbouw en infrastructuur. Het ruimtelijk beleid moet ruimte bieden voor voldoende woningbouw en infrastructuur.

Gemeenten, woningcorporaties en marktpartijen zijn onvoldoende in staat gebleken om het oplopende woningtekort op te lossen en speculatie met woningen tegen te gaan. De huidige tijd vraagt daarom opnieuw om ingrijpen door de rijksoverheid.
De rijksoverheid moet harde afspraken met gemeenten en provincies maken over hoeveel woningen er de komende jaren gebouwd worden, en desnoods zelf bouwlocaties aanwijzen. Optreden van een sterke overheid is niet alleen nodig bij de woningmarkt. Toenemende drukte op de weg en in de trein, of onbereikbare steden en dorpen, zorgen ervoor dat het steeds moeilijker wordt om je te verplaatsen en een geschikte woning of baan te vinden op normale reistijden van elkaar. Andere delen van het land kampen minder met deze drukte, maar hebben evenzeer een sterke overheid nodig. Bijvoorbeeld om de gevolgen van krimp op te vangen. Tegelijkertijd zit veel innovatie en werkgelegenheid bij regionale clusters van bedrijven, en om te kunnen exporteren zijn ook daar betere verbindingen nodig. Ook het potentieel van grensoverschrijdende samenwerking en infrastructuur voor de grensregio's is nog onvoldoende benut. Daar is nog veel winst te behalen. Daarom zet Nederland er met buurlanden op in om dit te verbeteren en aan te laten sluiten op de behoeften van deze tijd.

Maar de overheid kan het niet alleen. ledereen kent het gevoel dat er tijdens de zomervakantie ineens geen file meer is en dat de trein ook in de spits voldoende zitplaatsen heeft. Dat is ook het geval nu door de coronacrisis mensen vaker thuis werken. Bij veel banen is het goed mogelijk om een vergadering eens digitaal te houden, en het blijkt dat veel medewerkers er vanuit huis echt de kantjes niet vanaf lopen. Het zou goed zijn als we ook na de coronacrisis flexibel met werktijden omgaan. Een Nederland met voldoende woningen en bereikbaarheid vraagt om een nieuwe aanpak. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Een betaalbare woning moet voor iedereen bereikbaar zijn. De eigen woning mag daarom geen melkkoe worden door hoge belastingen. Huren en koopprijzen moeten omlaag door meer aanbod en de overheid moet doorstroom stimuleren in de sociale huur.
Een rechtvaardige woningmarkt. Daarin horen starters een eerlijk kans te krijgen, kunnen automobilisten hun auto blijven parkeren en biedt de overheid bescherming tegen uitwassen, zoals speculatie met woningen.
Meer regie door de landelijke overheid bij eerlijke verdeling van schaarse ruimte tussen woningbouw, wegenbouw, landbouw en bedrijvigheid. Alle sectoren verdienen ruimte om zich te ontwikkelen. De behoefte naar individueel vervoer groeit en dus moeten er meer wegen en fietspaden komen. Maar ook alternatieven, zoals goed openbaar vervoer, smart mobility, thuiswerken en andere werk- en schooltijden, moeten gaan bijdragen aan een betere benutting van de infrastructuur en keuzevrijheid van de reiziger.

---
pdf_page: 82
---

# Bouwen en wonen 

ledereen in Nederland moet prettig kunnen wonen, of je nu koopt of huurt. Dat begint met een prettige woonomgeving die veilig is, met genoeg groen en voorzieningen in de buurt. Maar net zo belangrijk is het dat er genoeg betaalbare huizen zijn. De laatste jaren is de krapte op de woningmarkt flink toegenomen. Door extra te investeren in nieuwbouw en het sluiten van woondeals in de regio's met de grootste krapte, zijn de afgelopen jaren de eerste stappen gezet voor meer betaalbare woningen. Door de landelijke aanpak om de uitstoot van stikstof terug te dringen, is bovendien ruimte gecreëerd om de vergunningverlening voor de woningbouw weer op gang te brengen. Door de groei van het aantal huishoudens zijn de komende jaren nog meer woningen nodig. Ook is er in veel gemeenten nog steeds een tekort aan bouwlocaties. De komende jaren zetten we in op:
Meer woningbouw en meer landelijke sturing. We richten een nationaal bouwfonds op en verlagen de lasten voor bouwers. De verantwoordelijkheid ligt in eerste instantie lokaal, maar erkomen strikte prestatieafspraken met provincies en gemeenten om meer woningen te realiseren en het rijk kan zo nodig bijsturen. Regionaal kunnen ook afspraken worden gemaakt over herstructurering van de regionale woningvoorraad. De prioriteit komt te liggen bij betaalbare koop- en huurwoningen voor middeninkomens. Ook komt er extra aandacht voor seniorenwoningen en voor woningen die geschikt zijn voor mensen met een lichamelijke beperking.
Een nationaal bouwfonds dat investeert in betaalbare woningen in heel Nederland, rekening houdend met de regionale verschillen op de woningmarkt. De Rijksoverheid kan met dit fonds meebetalen aan grootschalige vernieuwing van wijken en nieuwbouw om de bouwproductie op peil te houden, bijvoorbeeld in tijden van economische neergang.
Meer nieuwe sociale huurwoningen, door woningbouwcorporaties die meer woningen bouwen een korting op de verhuurderheffing te geven. We passen de verhuurderheffing aan zodat het voor corporaties meer loont om dure woningen te verkopen en daarvoor goedkope woningen in de plaats te bouwen.
Meer bouwlocaties. We stimuleren gemeenten om meer bouwgrond beschikbaar te stellen. Om het woningtekort tegen te gaan is enkel binnenstedelijk bouwen onvoldoende. Daarom is buitenstedelijk bouwen ook een benodigde en reële mogelijkheid. Hierbij past speciale aandacht voor de benodigde infrastructuur zodat zowel met de auto als met het openbaar vervoer een goede ontsluiting wordt verzorgd en een prettig woonklimaat ontstaat. Om ervoor te zorgen dat er ook daadwerkelijk gebouwd wordt, introduceren we een speciaal OZB-tarief voor onbebouwde woningbouwgrond. Dit gaat braakliggende terreinen en grondspeculatie tegen. Gemeenten wijzen bovendien 'overloopgebieden' aan waar onderzoeken vanuit de Flora- en faunawet alvast uitgevoerd worden. Bouwers kunnen dan gelijk aan de slag, zodra de vraag naar woningen in een regio oploopt.
Meer geld uit het gemeentefonds voor gemeenten die meer woningen bouwen, zodat zij kunnen zorgen voor bijbehorende voorzieningen en infrastructuur, en er een bonus op bouwen ontstaat.
Verkorten van de besluitvormingsprocedures bij nieuwbouw. Een eerste belangrijke stap hierin is de vertraging van bouwplannen door provincies tegen te gaan met het schrappen van overbodige bureaucratie, zoals (het toepassen van) de 'ladder van duurzame verstedelijking'. Extra, verzwarende regelgeving ten aanzien van woningbouw is onwenselijk. De rol van provincies moet niet groter zijn dan strikt noodzakelijk voor een goede ruimtelijke ordening.
Ombouwen van leegstaande bedrijfspanden naar woningen. We zetten de bestaande aanpak via de transformatiefaciliteit zoveel mogelijk voort in samenwerking met particuliere investeerders, zoals pensioenfondsen. Ook maken we het makkelijker om met meerdere generaties op hetzelfde perceel te wonen. Bijvoorbeeld via zogeheten kangoeroewoningen, door hier heldere, landelijke regels voor te maken in plaats van afwijkende regels per gemeente.
Tegengaan van leegstand en verkrotting. Gemeenten krijgen de mogelijkheid een belasting te heffen op panden die langer dan een jaar leegstaan, via een opslag op de OZB. Deze leegstandheffing kan oplopen naarmate panden langer leegstaan. Gemeenten kunnen een ontheffing geven, bijvoorbeeld in geval van herontwikkeling van het pand of indien het pand

---
pdf_page: 83
---

gedurende leegstand voor een maatschappelijk nuttig doel in het kader van leegstandsbeheer wordt gebruikt.
Het aanpakken van krakers. Krakers komen niet ongestraft weg met hun inbreuk op het pand van een ander. We verkorten de procedure bij de rechter, zodat er binnen drie dagen een rechterlijke machtiging ligt om te ontruimen. Na de uitspraak wordt zo snel mogelijk ontruimd. De identiteit van de krakers wordt geregistreerd, zodat de eigenaar ontstane schade kan verhalen op de dader. Ook moeten gemeenten de inschrijving van krakers in de BRP kunnen weigeren.
Zoveel mogelijk toestaan van permanente bewoning van recreatiewoningen. Dit geldt niet voor recreatieparken waar ondermijning plaatsvindt of waar bewoning tot problemen leidt voor de toeristische functie en omliggende bedrijven. Dit wordt lokaal beoordeeld.


# Woonlasten 

Voor veel mensen is de hypotheek of huur de grootste maandelijkse uitgave. Door de schaarste aan woningen, zijn de koop- en huurprijzen opgelopen. Naast het bouwen van meer betaalbare woningen, zijn gerichte maatregelen nodig om de stijging van de woonlasten aan te pakken. Om starters te helpen een huis te kopen is sinds 1 januari 2021 de overdrachtsbelasting voor starters afgeschaft. Ook hebben we ervoor gezorgd dat verhuurders de komende jaren de huur minder verhogen. Om huiseigenaren te helpen hun woning te verduurzamen en de energierekening te verlagen, is een warmtefonds opgericht om duurzame investeringen tegen een lage rente te financieren. We zetten bij verduurzaming in op verleiden en belonen, in plaats van bestraffen. Ook willen we dat het onderhouden van een monument aantrekkelijk blijft, zodat dit bijdraagt aan mooie en historische dorpen en steden. Bovenal zijn extra stappen nodig om wonen betaalbaar te houden, vooral voor mensen met een middeninkomen.De komende jaren zetten we in op:
Beperkte stijging van lokale belastingen door een landelijk maximumpercentage per gemeente (micro-norm) voor de stijging van de OZB. Hierdoor wordt de stijging van lokale lasten stevig geremd. Lokale belastingen horen zo laag en eerlijk mogelijk te zijn.
Bouwvergunningen tegen kostprijs, zodat gemeenten dit niet meer kunnen gebruiken als melkkoe. In gemeenten waar nog erfpacht geldt en gemeenten eigenaar zijn van de grond, moet consumentenbescherming centraal worden gesteld. Dit moet de positie van de woningeigenaar versterken ten opzichte van de overheid.
Wegnemen van barrières bij het afsluiten of veranderen van een hypotheek. Voor zzp'ers komen er meer mogelijkheden om via arbeidsmarktscans een hypotheek te krijgen, voor senioren om via verzilverhypotheken vastzittend vermogen uit het huis op te nemen, en de hypotheekruimte voor mensen met een studieschuld vergroten we door deze minder te laten meetellen, door het te baseren op het bedrag dat oud-studenten daadwerkelijk aflossen.
Geen aanscherping van de norm dat huizenkopers de hele koopsom mogen lenen (loan-tovalue). Zo blijven woningen ook bereikbaar voor mensen die geen grote hoeveelheid spaargeld meebrengen.
Geen verplichte labelsprongen voor woningeigenaren. Investeringen in verduurzaming van de eigen woning maken we aftrekbaar van het Eigen Woning Forfait. Dit maakt het voor huiseigenaren aantrekkelijker om energiebesparende maatregelen te nemen.
Een opkoopbescherming waarmee gemeenten een rem zetten op het grootschalig opkopen van huizen door (buitenlandse) investeerders in bepaalde wijken. Zo blijven meer koopwoningen beschikbaar voor starters en middeninkomens. Daarbij geldt als voorwaarde dat gemeenten aantonen dat zij hun totale huurvoorraad vergroten, om de schaarste en huurstijging te verminderen.
Lagere huur voor huurders bij woningcorporaties. De maximale huurprijs voor huurders met een laag inkomen bij woningcorporaties gaat omlaag naar de norm voor een passende huur (passend toewijzen). We zetten hiervoor de huidige eenmalige verlaging om in een permanente verlaging. De inrichting van het sociale huurstelsel bevordert dat sociale huurwoningen

---
pdf_page: 84
---

beschikbaar zijn voor mensen met een laag inkomen en dat mensen met een hoog inkomen (met een hogere huur) worden gestimuleerd om door te stromen.
Het verleiden van senioren om te verhuizen zodat daarmee hun woning of grotere appartement vrij komt voor jongeren. Dit kan door het bouwen van voor hen geschikte en aantrekkelijke woningen en door financiële drempels weg te nemen. Denk daarvoor aan het versoepelen van de hypotheekregels bij het vrijspelen van een eengezinswoning en het stimuleren van corporaties om met huurbehoud huurders te laten doorstromen naar een kleinere woning. Hiermee verdelen we de woningvoorraad beter.


# Schaarse ruimte 

In een dichtbevolkt en welvarend land als Nederland is het vaak passen en meten om aan alle claims op de ruimte tegemoet te komen. We hebben meer bouwlocaties voor nieuwe huizen nodig, zonder extra infrastructuur en vervoer slibt ons land dicht, boeren en bedrijven hebben grond en gebouwen nodig, en waardevolle natuurgebieden willen we behouden. Het heeft dan geen zin om één sector met hardwerkende mensen als probleem weg te zetten, zoals in de discussie rond stikstof wel gebeurde met boeren. Waar mogelijk willen we bovendien inzetten op multifunctioneel grondgebruik.

We denken als liberalen niet in krimp en gedwongen snijden in sectoren, maar zijn juist optimistisch over ontwikkelingen in de samenleving en economie en over de mogelijkheden die nieuwe technieken ons bieden.

Daarbij zien we al talloze veelbelovende trends. De opkomst van emissieloze auto's zal de uitstoot van het verkeer de komende jaren flink verlagen, waardoor we infrastructuur kunnen uitbreiden en er tegelijkertijd extra ruimte voor andere sectoren ontstaat. Als $\mathrm{CO}_{2}$-neutrale energiebron is kernenergie daarbij cruciaal, ook omdat het voorkomt dat windmolens en zonneweides een disproportioneel beslag op de schaarse ruimte leggen. Zonnepanelen zijn uiteraard wel een belangrijk deel van de oplossing, maar dan op daken, en in de toekomst geïntegreerd in dakpannen en ramen, van goed geïsoleerde woningen. Voor het ruimtelijk beleid op de Noordzee is er het Noordzee Akkoord. Hierbij houden we rekening met de belangen van de visserijsector. Voor de landbouw stimuleren we innovatieve methoden die ruimte efficiënt gebruiken en emissies bij de productie omlaag brengen. Zo kan Nederland met trots een florerende agrarische sector behouden en wereldleider blijven op het gebied van efficiënte productie. Boeren zijn daarnaast uitstekend in staat om hun grond voor meerdere doeleinden in te zetten, bijvoorbeeld met agrarisch natuurbeheer en recreatie via paden over boerenland. Door deze ontwikkelingen regionaal te ondersteunen, kunnen we slimme oplossingen vinden om ons landgebruik voor zowel boeren als omwonenden te optimaliseren.

Tegelijkertijd zien we dat ieder jaar een flink aantal boeren uit zichzelf stopt. Het is belangrijk dat er voor hen goede regelingen zijn. Zo kunnen boeren verder zonder met een schuld achter te blijven en ontstaat er ruimte voor boeren die verder willen en andere zaken die we ook belangrijk vinden. Deze ontwikkeling is al langer gaande en dat moeten we financieel steunen.

## Meer middenhuurwoningen

Nederland heeft een van de grootste sociale huursectoren van Europa. Toch zijn er voor sociale woningen flinke wachtlijsten. Mensen die tot de doelgroep behoren komen moeilijk aan een sociale

---
pdf_page: 85
---

huurwoning. Dit komt vooral doordat sociale huurders met hogere inkomens (scheefwoners) niet willen of kunnen doorstromen. Het tekort aan betaalbare koop- en huurwoningen in het middensegment is daar een probleem. De komende jaren werken we toe naar een sociale huursector voor mensen met een laag inkomen zonder lange wachtlijsten, met lagere huren en een fors groter middensegment. Mensen met een hoog inkomen horen niet in sociale huurwoningen te zitten. We stimuleren hen om door te stromen en hun sociale huurwoningen beschikbaar te stellen voor mensen die dat echt nodig hebben. De komende jaren zetten we in op:
Een jaarlijkse inkomenstoets voor bewoners van sociale huurwoningen om te zien of de gevraagde sociale huur nog gepast is. Mensen die een te hoog inkomen hebben voor sociale huur (scheefwoners), betalen een hogere huur tot maximaal de marktconforme huur. Deze verhoging vindt stapsgewijs en naar draagkracht plaats. Hierbij kunnen corporaties wel rekening houden met senioren die bijvoorbeeld al lang in een bepaalde buurt wonen.
Meer private investeringen in middenhuurwoningen. We passen het puntenstelsel voor huurwoningen (woningwaarderingsstelsel) alleen nog toe op woningcorporaties, zodat het voor investeerders zoals pensioenfondsen aantrekkelijk is te investeren in het middensegment. Zittende huurders houden uiteraard hun huurbescherming. Voor onzelfstandige woonruimte blijft een vergelijkbare vorm van regulering bestaan.
Strikte handhaving op het illegaal doorverhuren van sociale huurwoningen. We pakken organisaties die hierin bemiddelen of die inkomensverklaringen vervalsen strafrechtelijk aan. Gemeenten en corporaties krijgen meer bevoegdheden om gegevens op te vragen bij andere instanties en hogere boetes op te leggen bij illegale doorverhuur van sociale huurwoningen. Deze sociale huurwoningen gaan naar mensen die op de wachtlijst staan.
Meer gemeentelijke bevoegdheden om op te treden tegen malafide verhuurders die herhaaldelijk de wet overtreden of huurders intimideren. Gemeenten leggen daarbij hogere boetes op en mogen sneller overgaan tot beheerovername. Er komen landelijke regels om goede huisvesting van arbeidsmigranten die nodig zijn in Nederlandse bedrijven te bevorderen en bestaande overlast terug te dringen.
Tijdelijke huisvesting voor migranten met een verblijfsvergunning. Zij verblijven op regionale integratielocaties tot zij zijn ingeburgerd. Daarna kunnen zij zich pas inschrijven voor een sociale huurwoning. Er komt een verbod voor gemeenten om statushouders voorrang te geven bij het toewijzen van sociale huurwoningen.
Voorrang bij de toewijzing van sociale huurwoningen voor mensen met een vitaal beroep, zoals agenten en verplegers. Daarmee kunnen gemeenten lokale personeelstekorten in vitale beroepen terugdringen.


# Verkeer 

Een goede infrastructuur en soepele doorstroming zijn nodig om op tijd op het werk, bij familie of op een andere bestemming te komen. Daarom zijn blijvende investeringen in onze infrastructuur van groot belang. De afgelopen jaren is hier in totaal twee miljard euro extra voor beschikbaar gesteld. Niet alleen de doorstroming van het verkeer en de kwaliteit van onze infrastructuur zijn van belang, maar ook de veiligheid. ledereen wil immers dat zijn of haar geliefde's avonds weer veilig thuiskomt. De afgelopen jaren zijn stappen gezet om de verkeersveiligheid te vergroten, bijvoorbeeld met een appverbod op de fiets en extra investeringen in het aanpakken van gevaarlijke verkeerssituaties. Daarnaast zijn er, met een goede balans tussen ruimte voor innovatie en veiligheid, strengere eisen gesteld aan nieuwe vervoersmiddelen. De komende jaren zetten we in op:
Extra investeren in auto-, spoor-, vaar- en fietswegen, waarbij de grootste bereikbaarheidsknelpunten in het land voorrang krijgen. Ook het groeifonds van de overheid zetten we hiervoor in. Investeringen in infrastructuur worden gedaan waar deze het meest effectief zijn. Hierbij hebben we oog voor de bereikbaarheid van, en overleggen we structureel en incidenteel met stad en regio. Ook hebben we aandacht voor grensoverschrijdende

---
pdf_page: 86
---

verbindingen.
Rekening houden met intelligente transportsystemen (ITS) als zelfrijdende voertuigen bij het ontwerpen van nieuwe infrastructuur. Data over vervoerstromen delen met private partijen stimuleert innovatie. Informatie over zaken als rijgedrag en afgelegde routes is en blijft eigendom van de automobilist. Zonder de toestemming van de eigenaar kan informatie uit boardcomputers en navigatiesystemen niet worden gedeeld.
Verdere ontwikkeling van ons wegennet door de structurele aanpak van de stikstofuitstoot. Daarbij dient veiligheid te allen tijde boven milieueisen te gaan. Dit houdt in dat noodzakelijk onderhoud en renovatie aan wegen, bruggen en dijken altijd doorgang kan vinden, ongeacht de stikstofuitstoot die daarmee gepaard gaat.
Een maximumsnelheid van 130 kilometer per uur in de avond. Overdag is de maximumsnelheid afgestemd op de geldende veiligheids- en milieunormen, waaronder de reductie van landelijke stikstofemissies. Wanneer de stikstofuitstoot voldoende is teruggebracht, bijvoorbeeld door een toename van emissieloos rijden, willen we de maximumsnelheid van 130 kilometer per uur overdag weer invoeren.
Onderzoek naar de effecten van en financiële mogelijkheden voor het tolvrij maken van de Westerscheldetunnel.
Lagere boetes voor kleine overtredingen en hogere boetes voor zwaardere overtredingen. Bij herhaalde overtredingen neemt de hoogte van de boete toe. Daarnaast maken we Europees afspraken zodat ook buitenlandse verkeersovertreders hun boetes in Nederland betalen.
Gevangenisstraffen voor drank- en drugsrijders in plaats van taakstraffen. Voor recidivisten volgt een levenslange rijontzegging.
Geen hogere lasten voor automobilisten. Emissieloze auto's gaan op basis van het aantal gereden kilometers bijdragen aan het onderhoud en de aanleg van wegen. Dit kan door jaarlijks het aantal gereden kilometers door te geven aan de belastingdienst, met een vaste jaarlijkse vrijstelling. Het is van groot belang dat de privacy van de automobilist goed gewaarborgd blijft. Er komt nadrukkelijk geen spitsheffing.
Uitvoering van het strategisch plan verkeersveiligheid om het aantal verkeersslachtoffers verder te verminderen.
Een vignetsysteem waarmee ook buitenlandse chauffeurs gaan meebetalen aan de Nederlandse wegen.
De mogelijkheid van het aanvragen van een persoonlijk kenteken. De kosten hiervan betaalt de aanvrager.
Moderniseren van de reiskostenvergoeding, waarbij werknemers een eerlijkere vergoeding krijgen voor hun kosten.


# Openbaar vervoer 

Steeds meer Nederlanders maken gebruik van het openbaar vervoer. Dit komt onder andere door de kwaliteitsverbeteringen in de afgelopen jaren. Een voorbeeld hiervan is de start met het spoorboekloos reizen. Zo kan er iedere tien minuten een trein vertrekken waardoor reizigers minder lang hoeven te wachten en de drukte op stations en in de treinen afneemt. Om de veiligheid te verbeteren is extra geïnvesteerd om gevaarlijke spoorwegovergangen aan te pakken. De prestaties van openbaarvervoerbedrijven worden bovendien scherper in de gaten gehouden, zodat tijdig bijgestuurd kan worden. Maar er is nog veel meer mogelijk. Zo zal het onderscheid tussen OV en het wegverkeer met de auto deels vervagen, als mensen tijdens één reis bijvoorbeeld gebruikmaken van zowel de trein als een deelauto of deelscooters. De komende jaren zetten we in op:
Uitbreiding van lightrailnetwerken die grote steden met elkaar verbinden, zoals de succesvolle RandstadRail. Hierdoor zijn steden en economische centra beter bereikbaar en bestrijden we files. Hiervoor kan het groeifonds van de overheid worden ingezet.
Goede verbindingen tussen stad en regio. Verschillende opties, zoals de Lelylijn en het doortrekken van de Noord/Zuidlijn naar Schiphol en Hoofddorp worden bekeken. Daarin

---
pdf_page: 87
---

worden ook internationale treinverbindingen meegenomen.
Meer aandacht voor regionale spoorverbindingen. We houden vast aan de gemaakte afspraken om regionale spoorlijnen af te splitsen, zodat ook andere vervoerders mogelijkheden krijgen het treinvervoer te verzorgen, met een hogere frequentie, tegen lagere kosten en met een hogere kwaliteit en klanttevredenheid.
Meer aanbieders van openbaar vervoer via openbare aanbestedingen. Op deze manier krijgen reizigers meer en beter openbaar vervoer.
Tussentijdse controle of de NS aan de prestatieafspraken voldoet bij de volgende concessie die in 2025 ingaat. Dit biedt de mogelijkheid om tussentijds bij te sturen en de dienstverlening zo betrouwbaar mogelijk te maken.
Blijvende inspanning om in samenspraak met gemeenten, provincies en andere belanghebbenden alle gevaarlijke spoorwegovergangen aan te pakken.
De internationale trein en (langeafstand)bus als duurzaam alternatief voor korte afstandsreizen per vliegtuig. Hiervoor verbeteren we de reistijden, frequentie en het reiscomfort van deze verbindingen.
Mobility as a service waarbij de wensen van de reiziger centraal staan. Via een app is het mogelijk je reis met bijvoorbeeld deelauto, deelfiets, tram of taxi te plannen, boeken en betalen. Door ontwikkeling van multimodale overstappunten op verschillende plekken garanderen we de bereikbaarheid van de stad en regio voor alle vormen van vervoer. Bij de inrichting van deze multimodale overstappunten wordt ook aandacht besteed aan comfort en voorzieningen om de kwaliteitsbeleving van het openbaar vervoer te verhogen.
Goede toegankelijkheid van openbaar vervoer en overige vervoersvoorzieningen zoals de belbus en regiotaxi.
Betalen met de smartphone of smartwatch in het OV, en een systeem voor single check-in en -out tussen verschillende vervoerders om het reizigersgemak te vergroten.
Vergroten van de sociale veiligheid in het OV door bijvoorbeeld meer camerabewaking en het dichtlaten van de toegangspoortjes op meer treinstations. Reizigers die zich ernstig misdragen, krijgen een permanent OV-verbod. Ook verhogen we de boete voor zwartrijden.


# Overig vervoer 

Nederland heeft een unieke positie in Europa met een uitstekende infrastructuur die via de lucht, de weg, het water en het spoor goed op het mondiale handelsverkeer en goederenstromen is aangesloten. Transportenlogistiek is daarmee uitgegroeid tot een belangrijke sector voor Nederland en de Nederlandse economie. Om vliegroutes in Nederland te optimaliseren en te verkorten loopt een algemene herziening van het Nederlandse luchtruim. Dit leidt tot minder geluidsoverlast en $\mathrm{CO}_{2}$ - uitstoot. Het is van belang ook oog te hebben voor de gezondheid en te sturen op afname van de negatieve gezondheidseffecten door de luchtvaart zoals geluidshinder. Met deze herziening en de toekomstige opening van Lelystad Airport, kan de luchtvaart in Nederland beheerst groeien en kan Schiphol zich blijven ontwikkelen als internationale luchthaven. De komende jaren zetten we in op:
Verstevigen van het vestigingsklimaat door voorrang te geven aan vluchten die het (inter-) continentale netwerk en de hubfunctie van Schiphol versterken. De regionale luchthavens zijn de belangrijkste luchthavens voor vakantievluchten. We stimuleren samenwerking tussen Schiphol en de regionale luchthavens waardoor deze versterkt worden en extra capaciteit voor Schiphol zelf ontstaat.
Milieuwinst door schonere en stillere vliegtuigen kan Schiphol inzetten voor groei van het aantal vliegbewegingen. Op dezelfde manier kan ook de luchtvaart op Rotterdam-The Hague, Eindhoven en Lelystad Airport gecontroleerd groeien.
Creëren van één Europees luchtruim waardoor efficiëntere vliegroutes en kortere vliegtijden ontstaan, de luchtruimcapaciteit wordt vergroot, de veiligheid wordt bevorderd en de $\mathrm{CO}_{2}$ uitstoot afneemt.

---
pdf_page: 88
---

Goede verbindingen voor de binnenvaart. Hiervoor sluiten de bedientijden van sluizen en bruggen beter op elkaar en op het (spoor-)wegverkeer aan.
Verschuiven van goederenvervoer van de weg naar het water en het spoor. Hierdoor vermindert de druk op het wegennet.
Investeren in vernieuwende initiatieven voor het wegvervoer, zodat de (stedelijke) logistiek niet belemmerd wordt en de (binnen)stad bereikbaar blijft. Waar milieu- en/of zero-emissiezones gelden sturen we zoveel mogelijk op harmonisatie van regels.
Eenduidige interpretatie van de Europese regels over rij- en rusttijden, zodat chauffeurs overal gelijk worden behandeld.
Behoud van de grote economische waarde van de Nederlandse havens. Uitdagingen als cybersecurity, digitalisering en verduurzaming vragen om intensivering van samenwerking tussen de verschillende havens.


# Kilometerheffing 

In Nederland is het al jaren normaal om als automobilist per gereden kilometer belasting te betalen, en dat is een goede zaak. Zelfs het verbruik van je motor en je rijgedrag worden meegenomen in het tarief. Dat heet accijns. De rekening van een tank benzine of diesel bestaat voor het merendeel uit belastingen, en wie meer rijdt moet vaker tanken.

Maar door de komst van de elektrische auto en andere emissieloze voertuigen betaalt een deel van de automobilisten juist fors minder. Het is niet zo dat bezitters van emissieloze auto's niets betalen, maar ze betalen geen MRB en BPM. Daarom zijn wij er voorstander van dat emissieloze auto's per kilometer gaan betalen. Uiteindelijk zal dan iedereen van accijns overgaan op deze kilometerheffing. Want de toekomst is emissieloos rijden, waarbij iedereen zelf kan kiezen wanneer ze overstappen zonder dat we mensen met dwang voortijdig uit hun benzine- of dieselauto jagen.

Als we dan in de toekomst toch een systeem van betalen per kilometer hebben, is het wel zo eerlijk en eenvoudig om de huidige wegenbelasting af te schaffen, en onder de noemer 'de gebruiker betaalt' alleen een kilometerheffing over te houden.

---
pdf_page: 89
---

#

---
pdf_page: 90
---

# Landbouw en Natuur 


#### Abstract

De Nederlandse land- en tuinbouw is de afgelopen decennia uitgegroeid tot een sector van wereldklasse. Boeren, tuinders, vissers en onderzoekers zorgen ervoor dat wij ons niet druk hoeven te maken over gebrek aan voedsel, en tegelijkertijd exporteren zij hun producten en innovaties over de hele wereld. Daarbij helpt het ook dat de Europese Unie zorgt voor een grote en stabiele afzetmarkt. Dit is van groot belang voor Nederland. We kunnen namelijk niet zonder een betrouwbare voedselvoorziening. Nederland en Europa moeten strategisch autonoom blijven en niet afhankelijk raken van import uit de rest van de wereld. De wereldbevolking groeit en de wereldwijde vraag naar voedsel zal de komende jaren blijven toenemen. Het belang van landbouw neemt daarmee toe. Grote opkomende economieën als China en India kopen zelfs wereldwijd landbouwgrond op om hun eigen voedselvoorziening veilig te stellen. Dat maakt het extra waardevol als wij in Europa nog zelf ons voedsel kunnen verbouwen. Door zelf voldoende voedsel te produceren weten we ook dat wat op ons bord belandt veilig is, en kunnen we het ons veroorloven de import van voedsel met lagere kwaliteit en duurzaamheidsstandaarden te weigeren.


Tegelijkertijd lopen we tegen grenzen aan. Het is niet mogelijk dat alle sectoren in Nederland oneindig groeien. De ruimte is beperkt en groei kan botsen met andere belangen, zoals het behoud van natuurgebieden. Dat betekent niet dat de natuur automatisch voor alles gaat. Maar sommige natuurgebieden zijn beschermd en moeten we in goede staat behouden. De oplossing ligt niet in het simpelweg wegzetten van boeren als vervuilers. De boeren zijn niet een onderdeel van het probleem maar een onderdeel van de oplossing. We moeten volop inzetten op innovatie zodat er ruimte blijft voor boeren om te ondernemen en we ondertussen de uitstoot van vervuilende stoffen verminderen. Dan levert de boer dezelfde waardevolle bijdrage aan ons voedsel en onze economie, maar met minder nadelen voor natuur, mens en milieu.

Zo kan Nederland ook een belangrijke rol spelen bij het voeden van een groeiende wereldbevolking. Door zelf te exporteren of door met onze kennis nieuwe plantensoorten te ontwikkelen die ook op zoute gronden of in droge gebieden kunnen bloeien. Innovatie is de kern voor de land- en tuinbouw van de toekomst, en kan ook de uitstoot van $\mathrm{CO}_{2}$ door bijvoorbeeld de veeteelt nog verder terugdringen. De volgende uitgangspunten zijn leidend:
Boeren zijn hardwerkende ondernemers die zorgen voor ons voedsel. Zij verdienen waardering, ruimte en ondersteuning om te innoveren, zodat zij kunnen kiezen voor emissiearm ondernemen, overstappen naar andere vormen van landbouw, bijvoorbeeld om de biodiversiteit te vergroten, of stoppen als zij dat willen.
De overheid stelt duidelijke en haalbare doelen, zoals het verminderen van schadelijke emissies. Daarbij wordt niet het middel voorgeschreven, zoals dierenaantallen of verplichte weidegang, maar het doel. Het weiden van koeien en het bemesten van grond moet zonder vergunning mogelijk zijn.
Natuur is belangrijk en verdient bescherming binnen de afwegingen over het gebruik van de schaarse ruimte in Nederland en een haalbaar en realistisch natuurbeleid. Dan is het soms nodig om natuurgebieden samen te voegen of opnieuw in te delen, waarbij ook ruimte is voor wonen, ondernemen en recreatie.

---
pdf_page: 91
---

# Landbouw en visserij 

Nederland heeft een agrarische sector om trots op te zijn. Onze ondernemende boeren en vissers zijn innovatief, produceren voedsel van hoge kwaliteit en exporteren naar de hele wereld. Er zijn vele innovatieve bedrijven in de agro-foodsector met een enorme waarde voor de Nederlandse economie. Ook hebben vele bedrijven afgelopen jaren fors geïnvesteerd in slimme innovaties om hun bedrijven duurzamer te maken. Zo kunnen boeren door middel van precisielandbouw zowel mest als gewasbeschermingsmiddelen al nauwkeurig aanbrengen op de plekken waar dit ook daadwerkelijk van toegevoegde waarde is, waardoor er minder belasting is voor het milieu. Er is inmiddels een bedrijfsovernamefonds opgericht dat jonge boeren ondersteunt bij de overname van het gezinsbedrijf en bij investeringen in innovatie. Ook zijn stappen gezet voor een herziening van het mestbeleid en is er ondersteuning gekomen voor boeren die emissiearm willen produceren. We willen de agrarische sector blijven versterken. De komende jaren zetten we in op:
Vermindering van schadelijke emissies voor de omgeving en natuur als gevolg van veeteelt. Inkrimping van de veestapel is niet het doel, dus we voorkomen inkrimping via de achterdeur, bijvoorbeeld door een generieke inperking van fosfaat- of dierenrechten.
Financiële ondersteuning van boeren en vissers wanneer zij investeren in innovatieve systemen of technieken om emissies terug te dringen. Het wordt voor boeren ook mogelijk om tegen een financiële vergoeding tijdelijk en vrijwillig (een deel van) de stal leeg te laten staan of emissieruimte te verhuren, ook buiten de eigen landbouwsector.
Niet verder afromen van emissieruimte die ontstaat als gevolg van stikstofbesparende maatregelen. Bestaande fosfaat- en dierenrechten blijven bij een uitkoop van boerenbedrijven via minnelijke verwerving beschikbaar voor boeren die emissiearm willen produceren.
Gebruik van gronden in bezit van het Rijksvastgoedbedrijf en Staatsbosbeheer voor het eventueel verplaatsen van bedrijven in het kader van de stikstofproblematiek. Binnen de gebiedsgerichte aanpak is het bij het verplaatsen van bedrijven belangrijk aandacht te hebben voor de al bestaande functies in het gebied.
Nadruk op innovatie, hergebruik en verwerking van mest bij nieuwe wetgeving. Zo herwinnen we dankzij innovatie kostbare grondstoffen uit mest. Hiermee leveren agrariërs een belangrijke bijdrage aan een circulaire economie.
Aanpassen van mestwetgeving zodat innovaties meer ruimte krijgen om bijvoorbeeld mest te verdunnen en zo de stikstofemissie te verlagen.
Geen wettelijke verplichting tot weidegang. De sector zorgt er zelf voor dat doelstellingen worden behaald.
Vermindering van kortlopende pachtcontracten. Dit draagt bij aan de continuïteit van agrarische bedrijven en duurzaam bodembeheer. We spannen ons in om teeltpacht mogelijk te houden.
Proeftuinen waarin onderwijs, bedrijfsleven en overheid samenwerken aan oplossingen die bijdragen aan een gezonde bodem, duurzame bemesting en duurzame voedselproductie. Uitgangspunt hierbij is een toekomstgericht verdienmodel voor de agrarische ondernemer.
Tegengaan van ongelijke machtsverhoudingen. Mededingingswetgeving passen we aan zodat meer samenwerking in de land- en tuinbouw mogelijk is.
Versterken van de positie van boeren tegenover supermarkten, waarbij een goed verdienmodel voor de boer mogelijk is. De Autoriteit Consument en Markt ziet erop toe dat boeren en tuinders eerlijke prijzen ontvangen van afnemers voor producten waar bovenwettelijke eisen, bijvoorbeeld op het gebied van dierenwelzijn, aan zijn gesteld.
Voldoende ruimte voor onze vissers om te kunnen blijven vissen. Ook komt er ruimte voor nieuwe technieken en vormen van visserij.


## Europees landbouwbeleid en visserij
Hervorming van het Europees landbouwbeleid richting innovatieve, efficiënte en duurzame landbouw. Zo ontvangen Nederlandse boeren meer Europese subsidies en verbetert de netto betalingspositie van Nederland in Europa.
Strategischer inzetten van Europees landbouwbeleid in de wereld. Een innovatieve Europese landbouwsector voorziet de wereld van voedsel, met name landen die getroffen worden door

---
pdf_page: 92
---

bijvoorbeeld droogte als gevolg van klimaatverandering, in ruil voor grondstoffen die Europa weer nodig heeft.
Geen strengere Nederlandse uitwerking bij de invoering van Europese richtlijnen. Als boeren zelf kunnen bepalen hoe ze doelen behalen is er ruimte voor vernieuwing. Het Europees fosfaatplafond willen we afschaffen omdat het innovatieve ideeën in de weg staat.
MaatwerkenproportionaliteitbijdeimplementatievanEuropeserichtlijnenzoalsdeNitraatrichtlijn en Kaderrichtlijn Water. Het karakter van de regio is leidend. In gebieden waar de norm wordt gehaald is meer ruimte of meer mogelijk. Waar dit niet zo is, zoeken we naar alternatieven.
Innovatieve en duurzame visvangst, zoals pulsvisserij. Dat vermindert brandstofgebruik, bodemberoering en bijvangst. We blijven ons inspannen om het pulsvisserijverbod terug te draaien.
Het schrappen van de aanlandplicht, waardoor vissers bijvangst mee aan wal moeten brengen om te vernietigen. Zolang de plicht bestaat willen we werkbare afspraken tussen alle EU-lidstaten rond de Noordzee om op dezelfde manier te handhaven en het betaalbaar en uitvoerbaar te houden.


# Voedselproductie en volksgezondheid 

Onze voedselproductie moet veilig zijn en geen bedreiging vormen voor onze volksgezondheid. De mensen die zorgen voor ons voedsel houden van hun dieren, gaan zorgvuldig met ze om en zijn trots op hun eindproduct. Een stalbrand is dan ook niet alleen verschrikkelijk voor de dieren, maar ook voor de boeren en betrokken hulpverleners. De boer heeft liefde voor zijn dieren en moet over de middelen kunnen beschikken om ze zo goed mogelijk te beschermen. Daar waar misstanden plaatsvinden, moet ingegrepen en gehandhaafd worden. Hiervoor is effectiever toezicht nodig, zoals cameratoezicht op afstand bij slachterijen. Ook innovaties op het gebied van voedselproductie, zoals kweekvlees, vleesvervangers, verticale landbouw en biotechnologie, bieden veel kansen. Op deze manier kan met minder grondstoffen meer kwalitatief hoogwaardig en diervriendelijker voedsel worden aangeboden. Om de gezondheids- en leefomgevingsrisico's in gebieden met een zeer hoge veedichtheid aan te pakken, is afgelopen jaren geld beschikbaar gesteld voor een warme sanering van de varkenshouderij. De komende jaren zetten we in op:
Scherpere controle op voedselveiligheid door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Naast controle op locatie, kan de NVWA ook via camerabewaking meekijken. Als een bedrijf zich niet houdt aan de regels voor voedselveiligheid is sluiting de ultieme consequentie.
Meer samenwerking tussen de landbouw en de NVWA. De NVWA geeft ook in het weekend exportcertificaten en keuringsdocumenten af. Daarnaast voeren particuliere laboratoria niettoezichthoudende taken van de NVWA uit zodat de NVWA zich alleen bezighoudt met de primaire taken.
Een internationaal verbod op wildmarkten ter bescherming van de volksgezondheid.
Verbeteren van de luchtkwaliteit rondom stallen in veedichte gebieden. Boeren in gebieden met een hoge veedichtheid die willen stoppen met hun bedrijf, kunnen rekenen op steun van de overheid.
Financiële ondersteuning voor boeren om emissiearm te produceren. Dit bevordert de luchtkwaliteit en volksgezondheid.
Verder terugdringen van antibiotica in de veehouderij. In overleg met de betrokken sectoren houden we rekening met zowel de volksgezondheid als de diergezondheid.
Effectief bestrijden van ziekten in gewassen met gewasbeschermingsmiddelen. Gebruikte middelen dienen veilig te zijn voor de volksgezondheid en de plant- en diergezondheid. Dit wordt beoordeeld door het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb). We stimuleren een effectieve en efficiënte werkwijze door het Ctgb.
Bevorderen van innovatie in de voedselsector. Europese standaarden passen we aan om innovaties als CRISPR-Cas ook voor onze land- en tuinbouwsector mogelijk te maken. Dit kan bijdragen aan voedselveiligheid, duurzaamheid, plantgezondheid en de voedselproductie.

---
pdf_page: 93
---

# Dierenwelzijn 
Hogere straffen voor dierenmishandeling en een levenslang verbod op het houden van dieren voor recidivisten. Dierenmishandelaars krijgen een locatieverbod voor plaatsen waar dieren worden gehouden of verkocht.
Een lijst van dieren die geschikt zijn als huisdier. Dieren die niet geschikt zijn als huisdieren en niet op deze lijst staan, mogen niet meer gehouden, verhandeld of vervoerd worden voor persoonlijk gebruik. Zo krijgen dieren de zorg die zij nodig hebben.
Ingrijpen als bedrijven in de vleesverwerkende industrie zich niet aan de dierenwelzijnsregels houden. Bij herhaalde overtreding volgt sluiting. Naast controle op locatie, kan de NVWA ook via camerabewaking meekijken.
Voorkomen van stalbranden door de mogelijkheden voor knaagdierbestrijding te verruimen en bij alle sectoren in de veehouderij een periodieke elektrakeuring in te voeren.
Gezondheid en welzijn van dieren als voorwaarde voor het fokken van (gezelschaps)dieren. We handhaven het verbod op het fokken op schadelijke uiterlijke kenmerken. Naast het fokverbod komt er ook een verbod op de handel in en import van deze dieren.
Beperken van dierproeven. Deze zetten we alleen in als dit de enige manier is om een verbetering van de volksgezondheid te bewerkstelligen. Door het stimuleren van proefdiervrije onderzoeksmethoden en de komst van steeds meer innovatieve alternatieven voor dierproeven, zijn dierproeven steeds minder nodig.


## Kweekvlees

De veehouderij zorgt voor de uitstoot van vervuilende stoffen, dus moeten we minder vlees eten, zo klinkt het vaak. Daarmee ontstaat het beeld dat om de natuur en het klimaat te redden, de mensheid massaal vegetariër moet worden. Dat roept weer begrijpelijke weerstand op van mensen die hun gehaktbal of biefstukje niet willen opgeven. Hoewel ook zij na het eten van steeds beter wordende alternatieven verrast zijn over hoe goed een veganugget, beyond burger, plant shoarma of gehacktbal kunnen smaken.

De productie van kweekvlees is nu nog niet commercieel rendabel, maar als liberalen met een optimistische levenshouding hebben wij hoge verwachtingen van deze technologie. Innovatie gaat niet alleen om bestaande productie efficiënter maken, maar ook om het uitvinden van hele nieuwe manieren van productie.

## Natuur

Onze natuur draagt bij aan ons welzijn, biedt mensen een plek om te recreëren en levert bruikbare grondstoffen. Het gebruik van het landschap in Nederland komt echter onder druk te staan. De ruimte is schaars waardoor het lastig is om tegemoet te komen aan alle wensen die er zijn voor wonen, ondernemen, reizen en natuur. We moeten ons blijven inspannen voor herstel en behoud van de natuur en de versterking van de biodiversiteit in Nederland, gebaseerd op objectieve gegevens, dit is ook van belang voor onze economie. De spanning tussen deze belangen is de afgelopen jaren ook duidelijk geworden toen de Programmatische Aanpak Stikstof ongeldig is verklaard. De Wet Stikstofreductie en natuurverbetering biedt een oplossing voor de PAS-melders en vrijgestelden en wij staan pal voor de uitvoering hiervan. De komende jaren moet worden ingezet op een realistisch en haalbaar natuurbeleid. Waarbij de overheid, natuurorganisaties en de agrarische sector samenwerken aan een aantrekkelijk landschap, waar het goed wonen, werken, ondernemen én recreëren is. De komende jaren zetten we in op:
Een herijking van de aangewezen Natura 2000-gebieden waarbij we kritisch kijken naar de regels en soorten die niet voortvloeien uit EU-regels of door Nederland zelf zijn toegevoegd.

---
pdf_page: 94
---

Europese richtlijnen voeren we niet strenger in dan de EU voorschrijft. Zo kunnen we nog steeds genieten van de natuur en houden we ons natuurbeleid realistisch. Hierbij is het ook belangrijk te kijken naar mogelijk tegenstrijdige doelen en worden niet op voorhand zaken uitgesloten.
Er worden geen nieuwe Natura 2000-gebieden aangemeld of aangewezen. Daar waar mogelijk voegen we (beschermde) natuurgebieden samen.
Balans tussen de belangen van economie en natuur bij de aanpak van de landelijke stikstofuitstoot via het nieuwe registratiesysteem. Zo krijgen ondernemers zekerheid bij vergunningverlening en blijft onze mooie natuur behouden.
Uitbreiding van de lijst met bejaagbare wildsoorten om schade en overlast door diersoorten waar er te veel van zijn te voorkomen. Ongecontroleerde groei van deze soorten kan een bedreiging vormen voor de volksgezondheid, verkeersveiligheid, landbouw of natuur.
Aanplanten van nieuwe hectares bos binnen natuurnetwerken dat niet ten koste gaat van het areaal kostbare landbouwgrond. Daarbij voorkomen we dat deze gebieden direct een beschermde status krijgen en activiteiten als wonen, ondernemen en recreatie beperken.
Terugdringen van drugsdumpingen in de natuur. Handhavers van de openbare orde worden van de juiste middelen voorzien om in te kunnen grijpen. Dit gaat hand in hand met de training die daarbij hoort.

---
pdf_page: 95
---

# Overheid en Democratie

---
pdf_page: 96
---

# Overheid en Democratie 

Liberale principes helpen al meer dan honderdvijftig jaar om van Nederland een mooi en goed bestuurd land te maken. Onze democratische rechtsstaat moeten we koesteren. Iedereen heeft in ons land gelijke rechten en kan naar een onafhankelijke rechter stappen. Overleggen in de polder duurt soms even, maar voorkomt grote groepen ontevreden mensen achteraf. Wel heeft ons democratische systeem voortdurend onderhoud nodig om ervoor te zorgen dat mensen via verkiezingen controle over hun leven houden. Het is de taak van regering en parlement om wetten te maken en de belangen van alle Nederlanders te vertegenwoordigen. Dit kan onder druk komen te staan, omdat de wet in bepaalde gevallen het niet toelaat dat de rechter toetst of een belangengroep daadwerkelijk namens ons allemaal procedeert zoals deze zegt te doen. De rechter moet altijd in individuele rechtszaken het laatste woord hebben en neemt daarbij de grenzen van zijn rechtsvormende taak in acht.

Ook op andere terreinen dreigen besluiten zich te onttrekken aan democratische controle. Computermodellen en grote hoeveelheden data geven de mogelijkheid om beslissingen te nemen die verregaande en soms moeilijk te voorziene gevolgen hebben voor individuen of groepen mensen. De menselijke maat kan verdwijnen als nog maar weinig mensen deze keuzes echt overzien en doorgronden. Het gevaar bestaat dat burgers worden gediscrimineerd en vervolgens nergens kunnen achterhalen waarop het voor hen nadelige besluit dan is gebaseerd.

Om hier voldoende toezicht op te houden is een sterke overheid nodig. Een sterke overheid vereist wel voldoende controle op die overheid. Dit vraagt om een nieuwe aanpak. Daarbij hanteren we de volgende uitgangspunten:
Zoals het ook landelijk mogelijk is kan bij een vastgelopen gemeentebestuur een tussentijdse verkiezing worden gehouden.
Complexe maatschappelijke vraagstukken vragen om duidelijke kaders vanuit de politiek. Rechters vervullen hun rol in het staatsbestel door wetten te handhaven, de rechtsstaat te beschermen en doen geen politieke uitspraken. Ook politici moeten hun verantwoordelijkheid nemen door de lastige besluiten die zij moeten nemen, niet over te laten aan de rechter.
De overheid gaat actiever optreden tegen discriminatie of oneerlijke behandeling. Er komt meer controle op de computermodellen die bedrijven en overheden gebruiken om bijvoorbeeld verzekeringspremies vast te stellen of mogelijke fraudeurs op te sporen.

---
pdf_page: 97
---

# Moderne overheid en staatsbestel 

Ook in de digitale wereld moeten grondrechten geborgd zijn en moet de overheid de dienstverlening op orde hebben. Zo spelen algoritmen een grote rol in onze samenleving. Ze kunnen helpen bij het constateren van ziektes, fraude, het oppakken van criminelen of het voorkomen van grote ongelukken. Maar algoritmen kunnen ook, al dan niet onbedoeld, leiden tot willekeur of onrechtvaardigheid, bijvoorbeeld wanneer je meer moet betalen voor hetzelfde product dan je buren, de prijs van een medicijn ineens stijgt omdat voorspeld wordt dat je het nodig hebt, of als je onterecht als fraudeur wordt aangewezen. De afgelopen jaren is gewerkt aan het moderniseren van de dienstverlening van de overheid. Zo kunnen mensen online belastingaangifte doen, vergunningen aanvragen of informatie over hun directe woonomgeving opvragen. Ook zijn eerste stappen gezet om het staatsbestel te moderniseren. De positie van het lokaal bestuur is versterkt en we ondersteunen het right to challenge waarmee groepen burgers gemeentelijke taken kunnen overnemen als zij daarvoor een goed plan hebben. De VVD koestert de neutrale positie van de burgemeester (en de commissaris van de Koning) boven de partijen en voor alle inwoners. Maar er is nog meer te doen om de rechtsstaat, de democratie en de positie van het parlement te versterken en de samenleving meer te betrekken bij besluitvorming. De komende jaren zetten we in op:
Een sterke staat die vooral ook levert. Dat betekent dat er meer aandacht moet zijn voor de uitvoering van beleid, want dat is de manier waarop de meeste burgers en bedrijven met de overheid te maken hebben. Bij het opstellen van beleid worden diegenen betrokken die te maken hebben met de uitvoering van beleid alsmede burgers en bedrijven die in de praktijk met dit beleid te maken krijgen. Zorgvuldig omgaan met het decentraliseren van taken naar gemeenten.
Een gezonde financiële positie van gemeenten. Dat is een belangrijk aandachtspunt voor het Rijk. Gemeenten (en ook provincies) hebben behoefte aan meerjarige financiële zekerheid. Dit kan worden bereikt door meerjarig financiële afspraken tussen Rijk en gemeenten (en ook provincies) te maken, waarbij ook de afschaffing van de opschalingskorting (het minder geld geven aan kleine- en middelgrote gemeenten ) wordt betrokken. Bij het toedelen van nieuwe taken aan gemeenten is er aandacht voor de financiële dekking.
Een einde aan lokale willekeur bij de handhaving van landelijke wetten, zoals de manier waarop sommige gemeenten een oogje dichtknijpen bij handhaving van het kraakverbod.
Een jaarlijkse stevige crisisoefening door het kabinet, met om het jaar deelname van de bevolking. Ook de veiligheidsregio's worden betrokken.
Eén online identiteit voor iedere Nederlander om zich online te kunnen identificeren. Overheidsorganen hoeven daardoor geen eigen administraties met persoonsgegevens meer bij te houden. Dit voorkomt fouten, zoals het sturen van brieven naar verkeerde personen.
Behoud van de mogelijkheid om niet alleen digitaal met de overheid contact te hebben, maar ook per post. Ook moet de overheid openstaan voor persoonlijk contact. Burgers kunnen kiezen belangrijke post van de overheid voortaan aangetekend toegestuurd te krijgen.
Een toezichthouder voor algoritmen om willekeur en discriminatie te voorkomen. De nieuwe organisatie ziet toe op transparantie van algoritmen in zowel de publieke als private sector, en grijpt in het uiterste geval in wanneer bestaande rechten worden geschonden, bijvoorbeeld in geval van ongelijke behandeling.
Samen met digitale platforms opstellen van passende spelregels voor het gebruik van persoonlijke data, met inachtneming van de vrijheid van meningsuiting.
Coördinatie binnen het kabinet voor digitale onderwerpen, aangezien de wereld om ons heen zeer snel digitaliseert.


## Staatsbestel
Moderniseren van de Eerste Kamer. Leden van de Eerste Kamer zitten voortaan zes jaar in plaats van vier jaar. Om de drie jaar kiezen Provinciale Staten de helft van de Eerste Kamer.
Een terugzendrecht voor de Eerste Kamer, naast de mogelijkheid om een wetsvoorstel te aanvaarden dan wel te verwerpen. De Eerste Kamer krijgt de bevoegdheid om een wetsvoorstel

---
pdf_page: 98
---

gewijzigd naar de Tweede Kamer terug te sturen. De Tweede Kamer beslist of zij de wijzigingen van de Eerste Kamer accepteert of niet. Het laatste woord is aan de Tweede Kamer.
Behandelen van de tweede lezing van een grondwetswijziging in de verenigde vergadering van de Staten-Generaal (Tweede en Eerste Kamer tezamen). Hierdoor kan een minderheid van de Eerste Kamer, die indirect is gekozen, minder snel een wijzigingsvoorstel tegenhouden. Dit creëert meer evenwicht tussen beide Kamers.
Minder aantrekkelijk maken van afsplitsing voor volksvertegenwoordigers die niet met voorkeurstemmen zijn gekozen. Spreektijden en vergoedingen, zoals een toelage voor het de facto zijn van fractievoorzitter door afsplitsing, worden verminderd.
Tussentijdse raadsverkiezingen als een gemeentebestuur niet meer functioneert. Dit geldt ook voor provincies en waterschappen. Zo krijgen inwoners de kans om in het stemhokje orde op zaken te stellen als het bestuur vastloopt.
Gemeentelijke herindelingen alleen lokaal en landelijk laten goedkeuren als de inwoners van de gemeente in meerderheid voor zijn via een raadsbesluit.
Transparantie over welke besluiten in gemeenschappelijke regelingen worden genomen. Ook over die besluiten moet verantwoording worden afgelegd. Het is belangrijk dat democratisch gekozen gemeenteraden en provinciale staten hun controlerende taak kunnen uitvoeren.
Het primaat bij het parlement. Als het kabinet akkoorden sluit met maatschappelijke organisaties dan gebeurt dat onder voorbehoud van instemming van de Kamer.


# Koninkrijksrelaties 

De inrichting van het Koninkrijk is uniek. Naast Nederland maken Aruba, Curaçao en Sint Maarten als autonome landen deel uit van het Koninkrijk. En Bonaire, Sint Eustatius en Saba vormen het Caribisch deel van Nederland. Daarmee neemt het Nederlandse Koninkrijk een prachtige plek in de wereld in. De eilanden moeten hun eigen toekomst kunnen bepalen, en moeten dus ook kunnen besluiten om onafhankelijker te worden. Bij eigen autonomie van de landen hoort ook meer verantwoordelijkheid. Want helaas komt het nog te vaak voor dat landen binnen het Koninkrijk in hun relatie met Nederland wel de lusten en niet de lasten willen, zoals extra toezicht op behoorlijk bestuur. Aan die situatie moet een einde komen. Verzoeken om geld willigen we alleen nog in op voorwaarde van hervorming van de onderlinge relaties en het Statuut. De komende jaren zetten we in op:
Eigen verantwoordelijkheid voor autonome landen, die financieel hun eigen broek op moeten houden. Nederland kan ondersteuning bieden bij de borging van de kwaliteit van het bestuur, justitie en financiën. Ook kan Nederland hulp aanbieden bij het opleiden van bestuurders.
Wederkerigheid als uitgangspunt voor de relaties binnen het Koninkrijk. De scherpe voorwaarden die Aruba, Curaçao en Sint Maarten stellen aan Nederlanders die zich daar willen vestigen, gelden voortaan ook andersom. De voorwaarden voor het verkrijgen van het Nederlanderschap op Aruba, Curaçao en Sint Maarten worden onverkort gehandhaafd.
Een expliciete bepaling in het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden dat naast Aruba ook Curaçao en Sint Maarten kunnen verklaren dat ze onafhankelijk willen worden. Ook Bonaire, Sint Eustatius en Saba kunnen bepalen onafhankelijk te willen worden.
Herziening van het Statuut om een Gemenebest te creëren voor de relatie van Nederland met Aruba, Curaçao en Sint Maarten. Bonaire, Sint Eustatius en Saba mogen zich desgewenst bij het Gemenebest aansluiten. Dan worden zij ook onafhankelijk.

---
pdf_page: 99
---

# Democratie en rechtspraak 

Nederland kent onafhankelijke rechtspraak van hoge kwaliteit. Onafhankelijke rechtspraak is een van de belangrijkste fundamenten waarop onze democratische rechtsstaat is gebouwd. Het is dan ook cruciaal dat onafhankelijke rechtspraak te allen tijde is gewaarborgd. Dat betekent dat de rechter het laatste woord heeft in individuele gevallen. Dat is zo en dat moet ook altijd zo blijven. Als de wetgever het vervolgens niet eens is met rechterlijke uitspraken, kunnen wetten worden aangepast. Net zoals we wetten af en toe wijzigen, moeten we ook internationale verdragen bij de tijd brengen. In ons systeem toetsen rechters of wetten in overeenstemming zijn met verdragen, maar nemen zij zelf geen beleidsbeslissingen. Het maken van beleid en wetgeving is voorbehouden aan gekozen politici. Wie het niet eens is met beleidskeuzes, kan politici namelijk na verkiezingen wegsturen. Dat is ook de basis van onze democratische rechtsstaat. Bij de bescherming van onze rechtsstaat staat voorop dat effectieve bescherming van de grondrechten van burgers tegen hun overheid en tegen elkaar altijd moet zijn gewaarborgd. Uit de trias politica volgt dat rechters hun rol vervullen in het staatsbestel door wetten te handhaven en geen politieke uitspraken te doen. Politici vervullen hun rol via wetgeving en door beleidsbeslissingen te nemen. De komende jaren zetten we in op:
Het mogelijk maken dat het Comité van Ministers in de Raad van Europa de mogelijkheid krijgt om op basis van unanimiteit aanbevelingen te doen over de interpretatieruimte van het EVRM. We zetten ons in om te ervoor te zorgen dat de lidstaten alle uitspraken van het Hof onverkort nakomen. Van het corrigeren van uitspraken kan en mag geen sprake zijn. De trias politica is altijd leidend.
Het uitvoeren van onderzoek naar de mogelijkheden van de wetgever om voldoende invloed te behouden op het bij de tijd houden van internationale verdragen, waarbij de staatsrechtelijke rol van de onafhankelijke rechter en het belang van internationale verdragen moeten worden gerespecteerd. Het is aan verdragsluitende partijen om er zorg voor te dragen dat tekst en toelichting van verdragen de gewenste toepassing niet in de weg staat. Bij de onderhandeling over wijziging van internationale verdragen dient de rechtsbescherming van burgers en een goed functionerende democratische rechtsstaat te allen tijde voorop te staan.
Versterking van de mogelijkheden voor de rechter om rechtspersonen die het algemeen belang zeggen te vertegenwoordigen in civiele procedures te beoordelen op representativiteit. Bijvoorbeeld door het introduceren van een opt-out voor burgers bij civielrechtelijke procedures. Hierbij kunnen burgers aangeven dat het proces niet namens hen wordt gevoerd. Effectieve toegang tot de rechter voor burgers en belangengroepen blijft hierbij gegarandeerd.
Experimenteren met lekenrechtspraak om de verbondenheid met onze rechtsstaat te behouden en te vergroten. In rechtsgebieden die zich hiervoor lenen, zoals het bouwrecht, wordt geëxperimenteerd met een combinatie van leken en experts. Bij deze experimenten wordt zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij bestaande instituten en initiatieven. Het strafrecht wordt expliciet uitgezonderd van lekenrechtspraak.
⚠️ Voor AI gebruikers:
Kopieer de content hierboven en plak in je AI chat voor analyse.